Государственного педагогического

 
99 
орфографияны  дұрыс  меңгерту  мақсатында  қолданамын.  Мұндай  ойын  түрлерін  сабақта 
пайдаланудың  тиімділігі  кӛп.  Оқушылардың  пәнге  деген  белсенділігі,  қызығушылығы  артады,  ӛз 
бетінше жұмыс жүргізіп, дүниетанымы кеңейеді. 
Ағылшын тілі пәні сабағында және сыныптан тыс жұмыстардағы ойын түрлері: 
I.Фонетикалық ойындар. 
1.Who has the best hearing? 
Мұғалім  оқушыларға  айтады:  Қазір  мен  орыс  және  ағылшын  дыбыстарын  айтып  тұрамын. 
Сендердің  міндеттерің  -  ағылшын  дыбыстарын  тауып,қол  кӛтеру.  Егер  де  орыс  дыбыстарын 
естісеңдер, қол кӛтермеңдер. Қате жіберген оқушылар ойынан шығады. Ойынның жеңімпазы болып 
тобында кӛп ойыншы қалғандар болып саналады. 
2. Who knows the symbols for the sounds best? 
Мұғалім ағылшын дыбысын айтып тұрады, ал балалар транскрипциялық белгілерін кӛрсетеді. 
Ойынның түрін ӛзгертуге болады; мұғалім транскрипция белгілерін кӛрсетеді, ал оқушылар дауысты 
дыбысын немесе осы дыбысы бар сӛзін айтады. 
3.Let us work on intonation. 
Сынып  тақтасында  сӛйлемдер  жазылып  тұр.  Топ  мүшелері  елпінін  қойып,  бағыттармен 
дауыстың жоғарлағанын және тӛмендегенін кӛрсетеді және осы сӛйлемдерді дұрыс оқиды. 
4.Who has the best pronunciation? 
Мұғалім  бірнеше  сӛздер  немесе  сӛйлемдерді  оқып  береді,  сӛйтіп  допты  ойын  мүшесіне 
лақтырады. Соңғы оқушы мұғалімнің айтқан сӛздері мен болып, дұрыс айткан оқушы аталады.  
II.Әріптерді жақсы тануға арналған ойындар. 
1.Who knows the ABC best? 
Мұғалім  тапсырма  береді,  топ  мүшелері  тақтаға  кезекпен  шығып  әріптерді  әліппеден  айтады, 
қателескенше.Топ қанша әріп дұрыс атаса, соншама ұпай жинайды. Мұғалім ұпайды санайды. 
2.Do you know the first letter of these words? 
Мұғалім  алдын  ала  әріптермен  және  лексикалық  суреттермен    карточкалар  дайындайды.  Ол 
оқушыларға  әріптері  бар  карточкалар  таратады  /әр  қайсысына  4-5/,  суреттегі  заттар  қай  әріптерден 
басталады. Содан кейін мұғалім суреттерді бірінен соң бірін кӛрсетеді, ал оқушылар суреттегі сӛздің 
қай әріптен басталатын карточкасын кӛрсетіп, ол сӛзді ағылшынша айтады. Қатар мен жүріп мұғалім 
дұрыс  жауаптарды-  карточкаларды  жинайды.  Жеңімпаз  болып  қолында  карточка  қалмаған  оқушы 
аталады. 
3.Who is the first? 
Мұғалім үстел жанына бір оқушыдан шақырады / әр топтан кезекпен/. Олар тақтаға бір әріптен 
басталатын үш сӛз жазады. Мысалы, бірінші оқушы үш сӛз жазады; pen, play, pencil, екінші оқушы  – 
pencil-box, put,    park.  Олар  дауыстап  ӛз  сӛздерін  оқиды.  Әр  дұрыс  оқыған  және  жазылған  сӛзге  топ 
ұпай жинайды. Бірнеше жауаптан кейін қортынды шығарылады. 
4. Guess the letter. 
Жүргізуші сыныптан шығады, оқушылар әріпті жасырады.Жүргізуші кірген кезде, оған сол әріп 
бар сӛздерді айтады, ол әріпті тапқанша. Мысалы, |s| әрібі жасырылды. Бірінші оқушы сӛзді айтады- 
see,  екінші  –  she,  үшінші-  Russian  т.б.  Жүргізуші  әріпті  тапқан  соң,  оның  орнына  ең  соңғы  сӛзді 
айтқан оқушы турады. 
5.Who knows more words? 
Мұғалім  сабаққа  әріптері  және  лексикалық  суреттері  бар  карточкаларды  алып  келеді.  Оны 
оқушыларға  таратады,  ал  суреттерді  ӛзіне  қалдырады.  Суреттерді  бірінен  соң  бірін  кӛрсетіп,  ол 
оқушылардан  кӛрсетілген  суреттердің  бірінші  әрібі  бар  карточкаларын  кӛрсетеді,  содан  кейін 
әріптерден  сӛз  құрайды.  Бірнеше  суреттерді  кӛрсетіп,  мұғалім  қатармен ӛтіп,  құрастырған  сӛздерді 
тексеріп оны оқуды сұрайды. Кім кӛп сӛз құрайды, сол жеңімпаз атанады.  
6. Fill in the missing letters. 
Тақтада бір әріпі қалып кеткен сӛздер жазылады, мысалы;  c-p, a-d, p-n, т.б. Мұғалім дыбысты 
айтады, мысалы; /е/ сӛйтіп оқушыларға ойдан әріпті сӛздерге қосып, оны оқып беру керек. 
7. Sending a telegram. 
Сынып жүргізушіні сайлайды. Мұғалім оған тапсырма береді, ӛзін телеграфист ролінде сезініп, 
(жедел хат) жіберу керек  – сӛздерді әріптеп айтып. Пауза жасаған кезде бір оқушы әр топтан жедел 
хаттағы сӛздерді айтады. Егер оқушы қателессе, оның тобы ұпай жоғалтады. 
8.Alphabet train. 
Мұғалім  кезегімен  әр  топтан  оқушыларды  шақырып,  сӛйлем  айтқызады;  My  train  is 
carrying…..бұл  сӛйлемге  сӛз  толықтыру  керек,  ол  алфавиттің  1,2,3  әрібіне  басталуы  керек.  Бірінші 

 
100 
оқушы  айтады;  My  train  is  carrying  apples,  екінші  оқушы;  My  train  is  carrying  bread   т.б.Оқушы,  тез 
айтпай қалса, ойыннан шығады. Қай топта оқушы кӛп қалса сол ұтады. 
III. Оқу ережелеріне арналған ойындар. 
1.Can you read these combinations of letters? 
Мұғалім алдын ала ӛзі немесе оқушыларға карточка дайындатады, мысалы; ea, ee, ai, ou, au, aw, 
sh,  ch.Содан  кейін  ол  бір дыбысты  айтады  және  оқушыларға  тапсырма  береді, осы  дыбыс  жазылған 
карточканы  кӛрсету.  Егер  оқушы  қателессе,  мұғалім  карточкасын  алып  қояды.  Жеңімпаз  болатын 
топта кӛп карточка қалу керек. 
2.Read flash cards. 
Мұғалім  тез  –  тез  оқушыларға  Flash  cards  кӛрсетеді,  оны  олар  оқып  шығу  керек.  Қателескен 
оқушы  ойыннан  шығады.  Дұрыс  оқылмаған  карточкалар  алынып  тасталады,  содан  кейін  қайтадан 
оқытылады. 
3.Read the following words. 
Мұғалім  әр  топтан  оқушыларды  шақырып,  оларға  кеспелі  азбукадан  жабық  буынды  сӛзді 
құрастыруға  тапсырма  береді.  Мысалы,  оқушы  pin  деген  сӛзді  құрастырады,  мұғалім  /е/  әріпін 
толықтырып оқып бер дейді. Дұрыс орындалған тапсырмаға топ ұпайға ие болады. 
4.We can read words. 
Мұғалім тақтаға бірнеше сӛз жазып оқушыларға ішінен /А/ әріпі /ei/ сияқты оқылатын сӛзді тап 
дейді. Кім тез орындайды сол жеңімпаз атанады. Осы ойынның басқа түрі. Оқушыларға бірнеше сӛз 
беріп, 1-2 минуттан соң оларды жабады, сӛйтіп мысалы /^/ дыбысы бар сӛздерді атап шық дейді. 
5.Who finish first ? 
Мұғалім  сыныпқа  10  сӛз  жазыңдар  деп  тапсырма  береді.  Ол  сӛздер  ашық  немесе  жабық 
буындармен болу керек. Кім тез орындайды, сол жеңімпаз. 
6.Do you know the rules of reading ? 
Мұғалім 2-3 сӛз жазылған карточка таратады. Содан кейін бір сӛзді атайды,мысалы take, кімде 
осы  ережеге  арналған  карточка  болса,  оны  оқып  мұғалімге  береді.  Кім  дұрыс  оқымаса,  ӛзінде 
қалдырады.  
Басқа түрі. 
Оқушыларға  сӛйлемнің  ішінде  қай  сӛзде  бір  әріп  басқаша  оқылады  соны  тап  дейді.  Кім  тез 
табады, сол ұтады. Осы мақсатпен оқулықтағы мәтіндер мен жаттығуды алуға болады. 
7. Read the unknown words. 
Тақтада  әр  түрлі  ережеге  арналған,  оқушыларға  бейтаныс  сӛздер  жазылады.  Әр  топтағы  
мүшелер кезекпен үш сӛзден оқиды. Қай топ дұрыс орындайды, сол жеңімпаз болады.       
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.Б.Сүйінбаева Ұстаз тәжірибесі. «Халық тәлімі» 2004. 
2.А.Л.Димент,  М.В  Сидорова.  Игры  на  уроках  английского  языка  и  внеклассных  занятиях.  Журнал 
Иностранные языки в школе. 1980 №1 
3.Р.К.Аронова.  Оқушылардың  коммуникативтік  қабілетін  дамыту  мақсатында  ойын  элементтерін 
қолданудың тиімділігі. Ағылшын тілі мектепте. 2011 №6 
 
Аннотация.  В  данной  статье  рассматривается  использование  разных  игр  на  занятиях  английского 
языка 
Annotation. This article discusses the use of different games in the classroom of English 
 
 
ӘОЖ 31.02:37 
 
БАУЫРЖАН МОМЫШҦЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ  
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ 
 
А. Нарбекова  
№35 орта мектеп, Тараз қ. 
 
Жоғары  сынып  оқушыларын  патриоттыққа  тәрбиелеу  еліміздің  егемендігін  сақтап,  ӛркениетті 
елу  ел  қатарына  қосылуы  қажеттілігінен  туындап  отыр.  Елбасы  Н.Назарбаев  ―Қазақстанның 
болашағы  –  қоғамның  идеялық  бірлігінде‖  атты  еңбегінде  ұлт  ішіндегі  бірлікті  нығайту, 

 
101 
отансүйгіштікке тәрбиелеу, азаматтық келісім ахуалын жасау мәселелеріне тоқталып, ―Біздің тағы бір 
аса  маңызды  идеологиялық  міндетіміз  –  қазақстандық  отансүйгіштікке  тәрбиелеу,  әрбір  азаматтың 
ӛзін-ӛзі  айқын  билеуін  қалыптастыру.  Шынайы  отансүйгіштікті,  нағыз  азаматтықты  қалыптастыру 
жеке бастың ӛзін саяси тұрғыдан айқын сезінуін, ӛз Отанын саналы түрде таңдауын кӛздейді‖– деген.  
Сан  ғасырдан  бері  қазақ  халқының  тәрбие  жӛніндегі  ӛнегелі  сӛздері  мен  істері,  тұрмысы, 
мәдениеті,  ӛнері,  ӛмір  тәжірибесі  отансүйгіштік  сезімнен  бастау  алады.  Әрбір  халық  ӛзінің  тарихы 
мен  тәжірибесін  жалғастыратын  ӛскелең  ұрпақты    тәрбиелеуде    халқымыздың  ғасырлар  бойғы 
жинақталған  тәрбие  әдістерін  қолданып,  ӛмір  тәжірибесі  сынынан  ӛткен  әдептілік,  сыпайылық, 
адалдық, инабаттылық, іскерлік, мейірімділік, қайырымдылық, еңбексүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған 
ілтипат кӛрсету сияқты қабілеттерді олардың бойына дарытты. Осылардың бәрі адамзат тәрбиесінде 
патриотизмнің қандай рӛл атқаратындығын кӛрсетеді.  
Қазақ  халқы  қылыштың  жүзімен,  найзаның  ұшымен  елдігін  сақтап  қалу  үшін  күресе  отырып, 
туған елге, кіндік қаны тамған қасиетті жерге деген махаббатын ұрпақтан ұрпаққа аманат етіп беріп 
отырды. ―Туған жер‖ ұғымын бала бойына ерте сіңіруге тырысып, оны Отан, ел-жұрт ұғымдарымен 
байланыстырып отырған. ―Отан от басынан басталады‖, ―Отан оттан да ыстық‖, ―Елің үшін отқа түс 
күймейсің‖  деп  тәрбиеленетін  қазақ  баласы  үшін  Отан  -  отбасынан,  ата-жұртынан,  туып  ӛскен 
топырағынан басталады. 
Патриоттық тәрбиенің нағыз қайнар кӛзі отбасынан және мектептен басталады. Мұндай тәрбие 
беруде  халқымыздың  тарихи  мұраларын  пайдалану  мен  тарихи  тұлғалардың  ұлттық  патриотизмге 
негізделген  отансүйгіштік  іс-әрекеттерін  үлгі  тұтудың  үлкен  маңызы  бар  екені  бүгінгі  таңда 
нақтылана түсуде. Сондықтан зерттеу барысында ―патриотизм‖, ―ұлттық патриотизм‖, ―қазақстандық 
патриотизм‖,  ―Отан‖,  ―отансүйгіштік‖      ұғымдарына  қатысты  терминдердің  мәні  мен  мазмұны 
анықталып, нақтыланды.  
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне сүйіспеншілік түрінде 
ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғы да 
кӛрініс табады, ӛйткені әрбір тап Отанға деген кӛзқарасын ӛз мүддесі тұрғысынан білдіреді.  
―Патриотизм‖  ұғымына  сӛздіктер  мен  ғылыми  еңбектерден  анықтама  беріліп,  педагогика 
ғылымында  патриоттық  тәрбиенің  зерттелуіне  сипаттама  жасалды.  Қазақ  тілінің  түсіндірме 
сӛздігінде:  ―Патриот  –  Отанын,  халқын,  жері  мен  суын  шынайы  сүйетін,  халық  мүддесі  үшін  бар 
күш-жігерін,  қабілетін  аямайтын  адам.  Олар  -  ӛз  отанының  жалынды  патриоты,  ӛнеркәсіп,  ауыл 
шаруашылығының  озаттары.  Ӛз  отанын,  халқын  шексіз  сүюшілік  –  барша  күш-жігерін  отан 
мүддесіне арнаған адамға тән терең сезім‖– деп анықтама берілсе,  Қазақ кеңес энциклопедиясында 
―патриотизм‖ – дегеніміз (грекше patris  – Отан, туған жер) Отанға деген сүйіспеншілік. Бойындағы 
күш-қуаты мен білімін Отан  игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы 
мен дәстүрін құрмет тұту сияқты патриотизм элементтері ерте заманнан қалыптаса бастайды‖  – деп 
кӛрсеткен.  Ал  Үлкен  кеңес  энциклопедиясында  ―Социалистік  қоғам  азаматының  патриотизмі  ӛз 
Отанына,  бүкіл  социалистік  елдер  ынтымақтастығына  берілгендік  пен  адалдықтан  тұрады‖  – 
делінген.  Ал  философиялық  түсіндірмеде:  ―патриотизм  (грекше  patris  –  Отан)  мазмұны  Отанға 
сүйіспеншілік, оған шынайы берілгендік, оның ӛткені мен бүгінгісі үшін мақтаныш, Отан мүдделерін 
қорғауға  ұмтылу  болып    табылатын  адамгершілік  және  саяси  принцип,  әлеуметтік  сезім‖  деп 
қарастырылады.  
Дегенмен  де,  біздің  зерттеу  нысанымыз  болып  отырған  патриотизм  ұғымын  әскери-жазушы, 
халық  батыры  Бауыржан  Момышұлы  педагогикалық-психологиялық  тұрғыдан  ӛз  шығармаларында 
жан-жақты қарастырған. Біз Бауыржан  Момышұлының «патриотизм» ұғымына берген  анықтамасын 
зерттеу  жұмысымызға  тірек  етіп  аламыз.  Жазушы  ―патриотизм  –  Отанға  (мемлекетке)  деген 
сүйіспеншілік,  жеке  адамның  аман-саулығы,  қоғамдық-мемлекеттік  қауіпсіздікке  тікелей 
байланыстылығын сезіну, ӛзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке 
адамды  күшейту  екенін  мойындау,  қысқасын  айтқанда,  патриотизм  дегеніміз  –  мемлекет  деген 
ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан: ӛткенімен, бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-
қатынасын  біріктіреді‖,-  дей  отырып,    ―Ұлттық  мақтаныш  сезімі  дегеніміз  белгілі  бір  немесе  басқа 
ұлт  адамының  кӛптеген  жеке  мақтаныш  сезімінің  жиынтығы  болып  табылады,  ұлттық  мақтаныш 
сезімі  әрбір  ұлт  адамы  үшін  бұзылмас  заң‖  –  деп,  ұлттық  патриотизмнің  негізгі  қасиетін  атап 
кӛрсетеді. Бауыржан Момышұлы ұлтжандылық пен ұлтшылдықтың да ара жігін ашып кӛрсетеді: ―Екі 
түрлі ұғым бар: ұлттық рух – бұл асыл қасиет, ұлтшылдық – бұл ұлт ішіндегі жеке адам бойындағы 
кӛркеуделік. Бұл мәселені дұрыс түсіне білу керек‖ – деген сӛздерінің жоғары сынып оқушыларына 
патриоттық тәрбие беруде мәні зор.  

 
102 
Бауыржан Момышұлы - ержүрек жауынгер, атақты қолбасшы, әскери жазушы. Ең бастысы - әр 
қылығымен,  әр  кӛзқарасымен,  бар  болмысымен  қазақтың  намыстан  жаралған  халық  екенін 
мойындата  алған  тұлға.  Бауыржан  Момышұлының  отызға  енді  ілінген  шағынан-ақ  есімі  аңызға 
айналды,  даңқы  әлемді  шарлады.  Ұлтжандылықтан  жаралған  батырлық  бейнесі  тарих  белдерін 
аралап, жыл ӛткен сайын  ―тот баспас саф алтындай жарқыраған‖  ерлік жолын жалғастыра отырып, 
әдебиетіміз  бен  мәдениетіміздің  қаһарманына  айналды.  Ӛзі  үшін  емес,  халқы  үшін,  сол  елінің  аты 
үшін бейбіт ӛмірде де күрестен, ерлік пен табандылықтан қайтпаған Бауыржан Момышұлының ӛрлік 
бейнесін Қасым ақын былай жырлайды: 
Нақ сол кезде естідім ер дүбірін, 
Атағы атын алып келді бұрын,  
Үстінде туған елдің тұрды толқын 
―Бауыржан Момышұлы‖ - деген бір үн. 
Б.Момышұлының  қол  бастаған  батырлығы  мен  интеллектуалды  ой-сананың    да  айтулы  еріне 
айналған  даңқы  бүкіл  Одақ  халқы  мен  күллі  әлем  жұртшылығына  тұтас  жайылуымен  дараланады. 
Сондықтан  да,  ұрпақтар  арасындағы  сабақтастықты  сақтау,  оны  үзбей  атадан  балаға,  ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп жалғастыру – педагогика ғылымында  тәрбиенің ӛзекті мәселелерінің бірі.  
Бауыржан  Момышұлының  патриот  азамат  ретінде  қалыптасуы,  қоғамдық-саяси  істерге 
араласуы  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып  Дулатов,  Мағжан  Жұмабаев,  Тұрар  Рысқұлов  сынды  ұлт 
зиялыларынан  бастау  алып,  Мұхтар  Әуезов,  Сәбит  Мұқанов,  Қаныш  Сәтбаев  секілді  асыл 
азаматтардың  қасында  ӛтті.  Демек,  оның  азаматтық  тұлғасы  ӛзіндік  сананы  ұлттық  санаға 
ұластырудағы  биік  парасат  ӛлшемімен  кӛрінеді.  Б.Момышұлы  қайсыбір  саяси,  мәдени,  әдеби 
жиындарда  болсын,  еркін  сӛйлеп  ӛз  ойын  ашық  айтып  отырған.  Мысалы,  Нұртас  Дәндібайұлы 
Оңдасыновқа жолдаған хатында (1943 ж.) халық тәлімін негізге алып, жігітті батырлық, жауынгерлік, 
қаһармандық сияқты қасиеттерге тәрбиелейтін ой-тұжырымдарын баяндайды. Халық тәлімінің жүйе-
желісін ұстанған жазушы игі дәстүріміздің ӛмірде қайта жаңғыруына ат салысқан. 
Бауыржан Момышұлының хаттарының қаһарлы күндердің шежіресіндей болашақ үшін маңызы 
зор. Б.Момышұлының Ұлы Отан соғысы жылдарында халқымыздың ақиық жазушысы  М.Әуезовке, 
Қазақстан  КП(б)  Орталық  комитетінің  насихат  және  үгіт  бӛлімінің  меңгерушісі  М.Әбдіхалықовқа, 
бүкіл  әлемге  әйгілі  ―Арпалыс‖  романының  авторы  А.Бекке,  Қазақ  ССР-ы  Халық  комиссарлары 
Советінің  председателі  Н.Оңдасыновқа,  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясының  президенті  Қ.Сәтпаевқа 
және басқа да белгілі адамдарға жазған хаттары, біздің ойымызша, мән-мағынасын жоймайтын, биік 
патриотизмге  толы,  болашақ  ұрпаққа  сабақ  болар  құнды  шығармалар.  Жауынгер  жазушының 
шығармалары арқылы отбасы тәрбиесі  ондағы ұстаз бен ата-ана, мораль, этика турасында тұщымды 
сӛз қозғағанына кӛз жеткіздік. Оның қаламынан туған тӛл еңбектерінің  тәрбиелік жақтары ашылып, 
патриоттық мәні айқындалды.   
Біздің  зерттеу  нысанымыз  болып  отырған  Бауыржан  Момышұлы  шығармаларында  ұлттық 
рухтың  жоғары  болуына  айрықша  назар  аударды.  Осыған  орай,  бірнеше  еңбектерін  жарыққа 
шығарды.  Мәселен,  "Қанмен  жазылған  кітап",  "Ұшқан  ұя",  "Жонарқа",  "Тӛлеген  Тоқтаров","  Бір 
түннің оқиғасы", "Генерал Панфилов", "Москва үшін шайқас", "Олар менің есімде",  "Ел басына күн 
туса"  атты  туындылары    дүниеге  келді.  Жоғары  сынып  оқушыларына  патриоттық  тәрбие  беруде 
Бауыржан Момышұлының шығармаларының мүмкіндіктері кең. Ӛйткені ол біріншіден, жас ұрпақты 
тәрбиелеуде адамгершілікке  баулудың басты құралы, рухани дүниесі байиды, ниет-танымы, ӛмірлік 
кӛзқарасы  қалыптасады;      екіншіден,  ұлттық  тәлім-тәрбие,  отбасы  тәрбиесі  мен  салт-дәстүр,  әдеп-
ғұрыптарға бай тарихи мұра, үшіншіден, Ұлы Отан соғысында жанқиярлықпен соғысқан ұлдарымыз 
бен қыздарымыздың бейнесін және ерен ерліктерін ұмыттырмауға мүмкіндік беретін танымдық мұра. 
Тарихи-ғылыми,  әдеби  әдебиеттерге,  энциклопедияларға  жасаған  талдау  Бауыржан 
Момышұлының  шығармалары  жіктемесінің  бір  жүйеге  түсірмегендігін,  олардың  әрбірінде  әртүрлі 
жанрларына 
қарай 
талдағанғанын 
кӛрсетті. 
Мәселен, 
Е.Жұматаеваның 
кандидаттық 
диссертациясында  Бауыржан  Момышұлының  прозасына  ғана  педагогикалық  талдау  жасалса,  ал 
Қ.Уразбаев «Ұшқан ұя» еңбегіндегі салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға тоқталған.  Ал Ж.О.Иманалиев 
еңбегінде  Бауыржан  Момышұлының  ӛлеңдеріне  мазмұндық  талдау  жасалған.  Зерттеу  барысында  біз 
осы еңбектердегі талдауларды негізге ала отырып, Бауыржан Момышұлы шығармаларының түрлерін 
анықтап ұсынамыз және мазмұнды сипаттаймыз (1 сурет). Жас жеткіншектердің психологиясына тән 
басты  ерекшелік  -  олардың  ерлікті  дәріптейтін  шығармаларға  деген  қызығушылығы.  Бауыржан 
Момышұлының  шығармаларын  жіктеу  барысында,  батырдың  еңбектеріндегі  басты  ерекшелік  – 
шығармалардың шынайылығы, деректі айғақтардан тұратындығына баса назар аудардық.  

 
103 
Бауыржан  Момышұлының  шығармаларының  түрлері  негізінде  ондағы  патриоттық  идеяларын 
сұрыптауға  тырыстық.    Бауыржан  Момышұлының  шығармаларын  алдымен  әдеби  жанр  бойынша 
(проза,  поэзия,  ғылыми  еңбектері,  мақал-мәтелдер,  майданнан  жазылған  хаттары)  бойынша 
жүйеледік (1 кесте). 
Прозалық  шығармаларындағы  (роман,  повесть,  әңгіме)  патриоттық    идеялар:  ел  мен  жердің 
тұтастығы;  халықтар  достығын  қадірлеу;  отбасы  тәрбиесі:  ұл,  қыз,  келін,  ағайын  тәрбиесінің 
ерекшеліктері; ауыз әдебиетті, батырлар жырын сүю; салт-дәстүрді құрметтеу;  халыққа адал қызмет 
ету; халық мүддесін жеке бастың мүддесінен жоғары қоюшылық, намысшылдық.   
 
     
 
 
1-сурет - Бауыржан Момышҧлы шығармаларының тҥрлері 
 
Бауыржан Момышҧлының шығармаларындағы патриоттық идеялардың жіктемесі 
 
Бауыржан Момышҧлының шығармалары 
патриоттық идеялар 
 
п
р
оз
а 
Роман 
Москва үшін шайқас 
ел мен жердің тұтастығы; Халықтар 
достығын қадірлеу 
Повесть 
Ұшқан ұя, Бәрің менің есімде 
Отбасы тәрбиесі: ұл, қыз, келін, ағайын 
тәрбиесінің ерекшеліктері; ауыз 
әдебиетті, батырлар жырын сүю; салт-
дәстүрді құрметтеу 
Әңгіме 
Музей апа, Бір түннің тарихы, 
Офицердің күнделігі, Жонарқа, 
Тӛлеген Тоқтаров, т.б. 
Халыққа адал қызмет ету 
Халық мүддесін жеке бастың 
мүддесінен жоғары қоюшылық,  
намысшылдық 
п
оэз
и
я 
Ӛлең 
―Ана тілін ардақта‖, ―Жардың 
мұңы‖, ―Арман жер‖, ―Солдат 
әні‖, ―Ескертпе‖, т.б. 
Қоғамдағы саяси-әлеуметтік жағдай; 
БАУЫРЖАН МОМЫШҦЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ 
 
 
Проза 
 
Поэзия 
 
Әскери еңбектері 
 
Хаттары 
 
Мақал-мәтел
 
 
роман 
терме 
әңгіме 
ӛлең 
дәріс 
повесть 
баяндама 
1. Отан 
туралы 
2.  Ерлік 
туралы 
3. Тәртіп 
туралы 
4. Батылдық  
туралы 
5. Адалдық 
туралы 
6. Ӛмір мен 
ӛлім туралы 
7. Әртүрлі 
ойлар 
 
1.Философи
ялық лирика 
2. саяси-
әлеуметтік 
лирика 
3. Махаббат 
лирикасы 
4. табиғат 
лирикасы  
5. кӛңіл-күй 
лирикасы 
 
Қайраткерлерге 
е 
Жазушыларға 
Туысқандарына 
Патриоттық тәрбие негіздері  

 
104 
Терме 
―Қайран сегіз‖,  ―Тырнақтап 
жина әр жерден‖, ―Толғау‖ т.б. 
ата-баба дәстүрін ардақтау; Үлкенге 
құрмет, кішіге ізет кӛрсету 
Ғ
ыл
ым
и
 е
ң
бе
к
те
р
і 
Дәрістері 
Қанмен жазылған кітап 
Соғыс психикасы; әскери терминдерге 
анықтама және тактикалық стратегия 
туралы; 
Солдат ӛміріне жауапкершілікпен және 
жауынгер тағдырына құрметпен қарау 
керектігі; Отбасы, мектеп және әскери 
тәрбиенің байланыстылығы 
Баяндама 
Жеңістің  20, 25, 30, 35 
жылдығына арналған  
ұстаз және батырлар бейнесі ;  
Адалдық пен адамдыққа тәрбиелеу;  
М
ай
да
н
н
ан
 ж
аз
ыл
ға
н
 
ха
тт
ар
ы
 
Қайраткерлер
ге 
Қазақстан КП(б) Орталық 
комитетінің насихат және үгіт 
бӛлімінің меңгерушісі 
М.Әбдіхалықовқа хаты; 
Қазақ ССР-ы Халық 
комиссарлары Советінің 
председателі Н.Оңдасыновқа 
хаты;  
қазақ тілі мен ділінің тазалығын сақтау 
қазақ  тілінде  ғылыми  терминдерді 
дұрыс аудару; 
баспасӛз бен әдебиет тілін 
шұбарландырмау; 
ұлттық ойындар - әскери қасиеттерге 
тәрбиелеуші құрал; 
жазушылардың шығармалары жайлы 
ой-пікірлері 
Жазушыларға  М.Әуезовке, Қ.Сатпаевқа 
М.Ғабдуллинге т.б 
Туыстарына  Әйеліне, әпкесіне, бауырларына 
М
ақ
ал
 -
м
әт
ел
 
Отан туралы   ―Отан үшін отқа түскін - күймейсің‖, ―Ел дегенде езіліп, жұрт дегенде 
жұмылып қызмет ет, жерге тер тӛгіп, халыққа қан тӛгіп қызмет ет‖,  
―Отанда опасызға орын жоқ‖.   
Тәртіп  
туралы 
 
―Тәртіп  –  тән  үшін,  ынтымақ  –  жан  үшін  керек.  Тәртіпке  бас  иген  құл 
болмайды, Тәртіпсіз – ер болмайды. Елсіз ер бола ма? Жұртсыз жігіт бола 
ма?  Ерлік  –  елдің  қасиеті,  Жүректілік  –  жігіттің  қасиеті‖,  ―Тәрбиелі  – 
тәртіптің құлы, Тәртіпті – елдің ұлы‖ 
Ерлік туралы  ―Тізе  бүгіп  тірі  жүргеннен,  тіке  тұрып  ӛлген  артық‖,  ―Ерлік  елеусіз 
қалмасын‖ 
Батылдық 
туралы 
―Шегініп серке болғанша, Секіріп теке болғын‖,  
Адалдық 
туралы 
―Намысты нанға сатпа‖, ―Ана үшін аянба – ант ұрады, Бала үшін аянба – 
бетің күйеді. Ел үшін аянба – ерлігіңе сын, Жұрт үшін аянба – жігіттігіңе 
сын‖,  
Ӛмір, ӛлім 
туралы 
 ―Жанын  аяған  тәніне  жау‖,  ―Ӛмір  үшін  ӛлгенше  күрес‖,  ―Ӛлтірсең 
ӛлімнен  құтыласың,  Ӛлтірмесең  ӛлімге  тұтыласың‖, 
―Таяқтан 
тайсалмасаң,  Семсерден  сескенбесең,  Жеңдім  дей  бер.  Бұқсаң  –  сұқты, 
Тығылсаң – тықты, Именсең – езді, Ӛлдім дей бер‖. 
Әр түрлі 
ойлар 
―Айқаймен  ала  алмайсың,  Ақылмен,  айламен  алғын‖,  ―Намысты  адам 
намысы  барды  қадірлейді  және  намысы  жоқты  сыйламайтыны  – 
заңдылық‖  
 
Поэзиялық шығармаларындағы (ӛлеңдері мен термелері) патриоттық идеялар: қоғамдағы саяси-
әлеуметтік жағдай; ата-баба дәстүрін ардақтау; үлкенге құрмет, кішіге ізет кӛрсету; 
Ғылыми  еңбектеріндегі  (дәрістер  мен  баяндамалары)  патриоттық  идеялар:  соғыс  психикасы; 
әскери  терминдерге  анықтама  және  тактикалық  стратегия  туралы;  ұстаз  және  батырлар  бейнесі; 
адалдық пен адамдыққа тәрбиелеу;  
Мақал-мәтелдеріндегі патриоттық идеялары:  Отан, тәртіп, ерлік, батылдық, адалдық, ӛмір, ӛлім 
және әртүрлі ойлар.   
Майданнан  жазылған  хаттарындағы  патриоттық  идеялар:    қазақ  тілі  мен  ділінің  тазалығын 
сақтау;  қазақ  тілінде  ғылыми  терминдерді  дұрыс  аудару;  баспасӛз  бен  әдебиет  тілін  шұбарламау; 
ұлттық ойындар - әскери қасиеттерге тәрбиелеуші құрал.  
 
 

 
105 
Қолданылған әдебиеттер тізімі:  
1.Б.Момышұлының  патриоттық  туралы  ойлары.  //«Құдайберген  Жұбанов  тағылымы»  атты 
Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Алматы, 2004 ж.  -Б.127-129. 
2.Патриоттық  тәрбиені  қалыптастыру  мәселелері.  //«Орталық  Азия  одағының  ұлттық  экономика 
жүйесінің мүмкіншіліктері мен интеграциялық болашағы» Халықаралық конференция материалдары.  
-Түркістан, 2005 ж. -Б. 241-243.   
3.Б.Момышұлының мұралары – патриоттық тәрбие берудің ӛзегі //«Орталық Азия одағының ұлттық 
экономика  жүйесінің  мүмкіншіліктері  мен  интеграциялық  болашағы»  Халықаралық  конференция 
материалдары. -Түркістан, 2005 ж. -Б.143-146. 
4.Б.Момышұлының  саяси-әлеуметтік  және  тәлімдік  ой-пікірлерінің  қалыптасуына  әсер  еткен 
қоғамдық-тарихи,  мәдени-рухани  жағдаяттар  /  ҚР  ҰҒА  Хабарлары  №1,    Филологиялық  серияcы.  -
Алматы, 2006 ж. -Б.63-66.   
 
Аннотация.  Создание  независимого  государства  явилось  закономерным  результатом    длившейся 
несколько  веков  национальной    борьбы  за  независимость  казахского  народа,  который  приложил 
невероятные усилия в борьбе с лишениями, тем самым сохранившими национальное достоинство, в 
настоящий момент являющееся первостепенной задачей в развитии нашего государства.  
Аnnotation. Creation of the independent state was natural result of national struggle lasting some centuries 
for  independence  of  the  Kazakh  people  which  has  made  improbable  efforts  in  struggle  against  the 
deprivations  which  thereby  have  kept  national  advantage,  at  the  moment  being  a  paramount  problem  in 
development of our state.  
 
 
УДК 81 
     П13 
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ДОКУМЕНТОВ И ТЕКСТОВ  
ОФИЦИАЛЬНОГО ХАРАКТЕРА 
 
С.С. Пак  
Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз 
 
Одним  из  самых  востребованных  видов  перевода  сегодня  можно  назвать  переводдокументов. 
Документы,  в  основном,  делятся  на  две  основные  группы.  Документы  физических  и  юридических 
лиц. Паспорта, сертификаты и свидетельства, учредительные документы фирм, договоры, протоколы, 
соглашения,  контракты.  Перевод  документов  юридических  лиц  приобретает  все  большую 
актуальность в современных условиях глобальной экономики. 
Одной  из  особенностей  перевода  документов  физических  лиц  является  необходимость  их 
легализации,  придания  им  юридической  силы  для  предъявления  за  пределами  страны.  К  группе 
документов  юридических  лиц,  перевод  которых  имеет  свои  особенности  и  чаще  всего  вызывает 
затруднения,  относятся  договоры,  контракты  и  страховые  документы.  Перевод  договоров  и 
контрактов  имеет  свои  особенности,  к  которым  относятся  особые  построения  предложений, 
специфическая  лексика,  наличие  лексических  шаблонов,  которые  должен  знать  переводчик  для 
осуществления  качественного  и  правильного  перевода.  Переводчику  юридических  документов 
необходимо  знать  сроки  выполнения  заказа,  предпочитаемый  заказчиком  перевод  названий  сторон, 
вступающих  в  договорные  отношения,  имен  собственных,  формат  и  назначение  перевода.  При 
переводе  договоров  и  других  юридических  документов  необходимо  учитывать  особенности 
составления  юридических  текстов  и  придерживаться  установленных  правил  их  написания.  Важно 
сохранить  и  синтаксическую  структуру  оригинала  текста  настолько,  насколько  это  возможно. 
Перевод договоров начинается с выделения основных терминов стиля и определения типа документа. 
После этого переводчик приступает к собственно переводу.     
Завершающим  этапом  является редактирование  текста  и  выверка  однородности  используемой 
терминологии  по  всему  тексту.  Перевод  договора  требует  не  только  знания  лексических  и 
грамматических особенностей построений предложений, но и внимания к таким деталям, как перевод 
названий  фирм,  адресов  и  фамилий.  Одной  из  наиболее  сложных  задач  является  перевод  текстов 
страховых  документов.  Сложность  перевода  страховых  документов  заключается  в  лексических 
особенностях иностранного языка. Появление новых лексических конструкций и терминов требует от 
переводчика  как  отличного  знания  языка,  так  и  конкретных  дисциплин.  Достаточно  часто 

 
106 
специалисты  в  области  перевода  страховых  документов  сталкиваются  с  терминами  и  фразами, 
перевод  которых  на  русский  язык  невозможен  из-за  отсутствия  эквивалентов.  Поэтому  важно 
ориентироваться в предмете перевода и иметь доступ к специальным энциклопедиям и словарям.  
Основной  чертой  языка  деловой  корреспонденции  является  точное  и  четкое  изложение 
материала  при  почти  полном  отсутствии  эмоциональных  элементов;  в  них  практически  исключена 
возможность  произвольного  толкования  существа  вопроса.  Поэтому  основными  требованиями, 
которым должен отвечать хороший деловой перевод, являются: 
- точность - все положения, трактуемые в оригинале, должны быть изложены в переводе; 
- сжатость - все положения оригинала сжато и лаконично представлены в переводе; 
- ясность - сжатость и лаконичность языка перевода не должны отражаться на полноте передачи 
лексики оригинала; 
- литературность - текст перевода должен удовлетворять общепринятым нормам литературного 
языка, без употребления синтаксических конструкций языка оригинала. 
Перевод заголовка документа, если он раскрывает сущность вопроса, должен быть максимально 
близок к оригиналу, если же он отличается краткостью или носит рекламный характер, то переводчик 
добавляет  краткую  аннотацию  в  информационных  целях.  Все  сокращения,  встречающиеся  в  тексте 
оригинала,  должны  быть  расшифрованы  в  соответствии  с  общепринятыми  и  специальными 
сокращениями.  Сокращения,  не  поддающиеся  расшифровке,  остаются  на  языке  оригинала.  Не 
изменяются и сохраняют оригинальную орфографию: 
- слова и предложения не на языке оригинала; 
- сокращенные наименования марок изделий и приборов; 
- названия иностранных печатных изданий. 
В тексте перевода обычно переводятся: 
- названия частей и отделов учреждений и организаций; 
- названия должностей, званий, ученых степеней, титулов; 
- собственные имена и названия в соответствии с установившейся практикой. 
В тексте перевода транскрибируются: 
-  иностранные  фамилии,  собственные  имена  и  названия  с  учетом  традиционного  написания 
известных фамилий; 
- артикли и предлоги в иностранных фамилиях; 
-  наименования  иностранных  фирм,  компаний,  акционерных  обществ,  корпораций,  концернов, 
монополий, промышленных объединений; 
- союзы и предлоги в названиях фирм; 
- фирменные названия машин, приборов, химических веществ, изделий, материалов. 
В тексте перевода заменяются русскими эквивалентами: 
- специальные термины; 
- географические названия. 
- условиями. 
Сегодня  язык  исследуется  с  точки  зрения  его  взаимодействия  с  культурой  и  тексты  перевода 
также  рассматриваются  в  контексте  культуры  принимающего  языка.  С  этой  точки  зрения  перевод 
рассматривается  в  качестве  посредника  в  процессе  постижения  и  понимания  разных  культур,  в 
осуществлении контактов и межкультурном общении. Профессиональная коммуникация относится к 
специальным видам социальной коммуникации: она осуществляется благодаря специальным знаниям 
и  имеет  ценность  в  пределах  определенной  профессиональной  группы.  Межкультурная 
профессиональная  коммуникация  как  разновидность  профессиональной  осложнена  комплексом 
воздействующих  на  нее  и  тесно  связанных  с  ней  факторов,  из  которых  одним  из  наиболее  важных 
является наличие посредника общения, т.е переводчика. 
Межкультурная  профессиональная  коммуникация  занимает  совершенно  особое  место  в 
современном  мире.  Бурное  развитие  науки  и  техники,  интенсивный  обмен  научно-технической 
информацией, интеграция  ученых различных государств в разработках по перспективным научным 
направлениям  –  все  это  способствует  пониманию  значимости  эффективного  общения 
профессионалов.  Вопросами  совершенствования  межъязыкового  профессионального  общения 
занимаются  не  только  сами  профессионалы  но  и  люди,  призванные  непосредственно  обеспечить 
успешное  осуществление  межъязыкового  общения,  –  переводчики  и  теоретики  переводческой 
деятельности. 
Не  осталась  в  стороне  от  этого  процесса  и  область  юриспруденции.  Широкое  развитие 
экономического  партнерства,  культурного  сотрудничества  требует  правовой  регламентации, 

 
107 
квалифицированной  помощи  со  стороны  юристов  и  их  участия  в  переговорах,  деловых  встречах,  в 
составлении  документации.  В  области  юриспруденции  точный,  корректно  выполненный  перевод 
особенно  важен,  так  как  от  него  могут  зависеть  в  определенные  исторические  периоды  судьбы 
отдельных  государств,  не  говоря  о  судьбах  отдельных  людей.  Рассмотрение  факторов  перевода 
любого текста в условиях межкультурной коммуникации строится с учетом основных особенностей 
языковой  культуры,  типа  и  механизма  социального  кодирования  родного  и  иностранного  языков. 
Такой подход позволяет выявить новый подход к решению практических задач перевода, например, 
юридического текста. 
Особенности  перевода  юридических  документов  в  настоящее  время  все  чаще  привлекают 
внимание  исследователей.  Сегодняшняя  особенная  актуальность  вопросов  сравнительного  анализа 
языков в правовой сфере, а также методологии и техники перевода юридических текстов обусловлена 
значительными  изменениями,  произошедшими  в  сфере  политических  и  экономических 
международных  отношений  в  последние  десятилетия.  Язык  права  подразумевает  узкий 
специализированный  характер  лексики,  которая  охватывает  широкий  спектр  правовых  отраслей  и 
институтов. При переводе юридических документов необходимо учитывать существующую разницу 
в  законодательствах  стран,  особенности  юридического  дискурса.  Перед  переводчиком  встает 
проблема адекватной передачи содержания юридических документов при переводе с одного языка на 
другой.  Как  следствие,  возникает  необходимость  в  переводческих  трансформациях,  в  частности, 
лексических,  поскольку  язык  права  обладает  особой  лексикой  и  имеет  определенное 
терминологическое наполнение. 
В  этой  области  важно  не  только  обладание  социальными  знаниями  правовых  норм,  владение 
юридической терминологией (в том числе судебно процессуальных систем), но также и личностные 
качества  переводчика,  так  как  перевод  любого  текста  предполагает  взаимодействие  суверенных 
национальных  языков,  и,  соответственно,  культурных  концептов.  Для  осуществления  адекватного 
перевода  необходимо  владеть  спецификой  образов  и  связанных  с  ними  программ  деятельности  тех 
типов культур, между которыми ведется коммуникация. Опытным путем доказано, что те или иные 
фрагменты  действительности,  связи  и  отношения  находят  отражение  в  языке  как  общественном 
явлении. Например, судебная речь, которая является различающим фактором между национальными 
культурами.  
Так,  в  США  судебно-юридическая  тематика  является  основной  составной  частью  массовой 
культуры.  Американский  гражданин  на  подсознательном  уровне  верит  в  «справедливость  и 
стабильность»  своей  правоохранительной  системы.  Нам  же,  для  достижения  максимально 
приближенного  и  адекватного  восприятия  чужой  лингвокультурной  общности,  необходимо  стать 
участником  коммуникативного  процесса,  посредством  текстов-  переводов  соответствующей 
правовой направленности. Именно перевод является одной из форм взаимодействия культур, он дает 
известное  представление  о  чужой  культуре.  По  мнению  чешских  лингвистов  В.  Матезиуса  и  В. 
Прохазки, перевод  – это не только замена языка, но и функциональная замена элементов культуры. 
Такая замена не может быть полной, поскольку известное требование «перевод должен читаться как 
оригинал» едва ли выполнимо, так как оно подразумевает полную адаптацию текста к нормам другой 
культуры [4, 183]. 
Само  понятие  взаимодействия  культур  подразумевает  наличие  общих  и  частных  элементов, 
совпадений  и  несовпадений,  которое  позволяет  отличить  одну  лингвокультурную  общность  от 
другой. Любой переводчик, работая с юридическим текстом, должен учитывать требования узуса  – 
языковые  привычки  носителей  языка  перевода,  не  нарушая  привычное  восприятие  правового 
документа.  Расхождения  лингво-этнического  характера  между  носителями  иностранного  языка  и 
языка  перевода  могут  носить  как  культурно-исторический,  так  и  актуально-событийный  характер. 
Наиболее  полное общение между разноязычными коммуникантами осуществляется путем создания 
на языке перевода текста, коммуникативно равноценного иноязычному оригиналу, то есть, путем его 
перевода. Понятие «коммуникативная равноценность» текстов имеет важное значение для понимания 
механизма  перевода  иноязычного  материала.  Для  коммуниканта  два  текста  выступают  в  качестве 
равноправных  форм  существования  одного  и  того  же  сообщения,  они  равноценны  в  их 
функциональном  и  структурно-семантическом отождествлении.  При  переводе  юридического  текста 
достижение такой адекватности возможно лишь, когда сам переводчик юридически грамотен, причем 
как  в  иностранной,  так  и  в  своей  родной  культуре.  Знание  основ  законодательства  и  особенно 
соответствующей  правовой  терминологии  является  обязательным  требованием  для  переводчика, 
работающего  в  сфере  юриспруденции.  Возьмем  в  качестве  примера  юридический  дискурс  [1,  59], 
который представляет собой все многообразие судебно-процессуальной системы государства. Разные 

 
108 
страны  имеют  свои  различные  юридические  системы.  Язык  каждой  нации  характеризуется 
собственными  юридическими  терминами.  Так,  английский  язык  используется  в  юридических 
системах США, Великобритании, а немецкий язык – в ФРГ, Швейцарии, Австрии. Лингвистическая 
эквивалентность  юридических  понятий  часто  не  достижима.  На  сегодняшний  день  для  европейцев 
унифицирована  «ХАРТИЯ  О  ПРАВАХ  ЧЕЛОВЕКА»,  а  для  государств-членов  Европейского 
сообщества – документы, положения и решения этой международной организации. Вследствие чего в 
языках существует ряд приблизительных эквивалентов. Например: 
ARTICLE 3 
Everyone has the right to life, liberty and security of person. 
Каждый человек имеет право на жизнь, свободу и личную неприкосновенность. 
ARTICLE 17 
Everyone has the right to own property alone as well as in association with other. 
No one shall be arbitrarily deprived of his property. 
Каждый  имеет  право  как  на  единоличное  владение  собственностью,  так  и  в  компании  с 
другими. Никто не может быть дискреционно лишен его собственности. 
Юридический язык  – можно сказать, «государственный язык». Данное правило является очень 
важным, его нельзя нарушать. Самая большая проблема в этом случае – невозможность в некоторых 
случаях  найти  точный,  адекватный  перевод  с  одного  языка  на  другой.  Это  затрудняет  работу 
переводчика,  создает  определенные  препятствия  в  использовании  иноязычного  юридического 
документа.  Различные  виды  парапереводческой  деятельности  в  неодинаковой  степени  сохраняют 
близость  к  переводуи,  соответственно,  воспроизводят оригинал  с  большей  или  меньшей  полнотой. 
Так  как  достижение  идеального  перевода  не  всегда  представляется  возможным,  то  переводчику 
приходится  идти  на  разного  рода  компромиссы.  «Степень  же  реального  приближения  двуязычной 
коммуникации  с  переводом  к  коммуникации  одноязычной,  естественно,  зависит  от  мастерства 
переводчика,  но  также  и  от  ряда  объективных  обстоятельств.  К  таковым,  в  последнюю  очередь, 
относятся  свойства  переводимого  текста  и  способ  выполнения  перевода»  [2,  17].  Например, 
юридический  документ  является  особым  переводом,  где  язык  должен  обеспечивать  реализацию 
общественного предназначения и соответствия правовому узусу. 
Осуществляя перевод юридического текста, переводчик намеренно отступает от структурного и 
смыслового соответствия между двумя сторонами коммуникации в пользу их равноценности в плане 
воздействия.  Так,  юридический  текст  –  одна  из  важнейших  жизненных  форм  выражения  права. 
Юридический  документ,  иной  письменный  носительпереводной  юридической  информации,  имеет 
текстовые  особенности,  своеобразное  языковое  выражение.  Несмотря  на  имеющиеся  противоречия 
во  взглядах  ученых-  лингвистов  и  юристов,  большинство  едины  в  том,  что  всякий  текст  имеет 
лексическую,  логическую  и  грамматическую  основы,  определенным  образом  организованные  с 
целью передачи информации. Нет сомнения, что юридические тексты в переводе с исходного языка 
на язык перевода независимо от их функционального назначения и прагматической роли имеют такие 
же  основы.  Уместно  напомнить,  что  право  представляет  собой  совокупность  правил  поведения 
индивидов  и  групп  в  обществе,  предписывающих  каждому  определенную  форму  действий  и 
формирующих  принципы  разрешения  спорных  вопросов.  Поэтому  язык  перевода  юридического 
документа должен в целом быть точным, ясным и достоверным.  
Текст  большинства  документов  должен  иметь  нейтральный  официальный  стиль,  не 
вызывающий  дополнительных  ассоциаций  и  не  отвлекающий  от  сути  документа.  Нейтральное 
изложение  юридических  норм  повышает  эффективность  правового  регулирования.  Качество 
юридического перевода определенным образом влияет на эффективность правоприменения, степень 
регламентации  конкретных  отношений.  По  мнению  Л.К.Латышева  нередко  требуются  поправки  на 
норму и узус и преинформационный запас носителей языка перевода. Тогда переводчик прибегает к 
трансформациям.  В  большинстве  случаев  проблемы  перевода,  связанные  с  трансформацией, 
возникают  вследствие  лингвокультурных  различий  двух  народов.  В  разных  этнических  общностях 
наблюдаются  абсолютно  разные,  иногда  несовпадающие  подходы  к  явлениям  и  предметам. 
Например: 
What will be held to be ‗just and reasonable‘ must depend upon the particular facts of each case. 
Что суд признает справедливым и разумным, должно зависеть  от конкретных фактов каждого 
дела. 
The liability of the carrier is to three exceptions at common law. The first is the ‗act of God‘, by which 
is  understood  some  unforeseen  accident  of  natural  cause  which  could  not  have  been  prevented  by  any 
reasonable foresight. 

 
109 
В соответствии с общим правом, перевозчик освобождается от ответственности в трех случаях. 
Во-первых,  в  условиях  форс-мажора,  (стихийного  бедствия),  под  каковым  понимаются 
непредвиденные  обстоятельства  естественного  характера,  которые  не могли  быть  предотвращены  с 
помощью разумной предусмотрительности. 
В  данных  примерах  адаптивного  перевода  фрагментов  юридического  текста  информация 
передается  средствами  другого  языка.  Этот  процесс  как  бы  совмещает  в  себе  элементы  перевода  и 
преобразования  информации  с  иностранного  языка  на  язык  перевода.  При  выполнении  перевода 
правовых документов особое внимание должно уделяться  лексической безэквивалентности, так как 
во  всех  языках  существуют  слова  и  устойчивые  словосочетания  иностранного  языка,  не  имеющие 
более или менее полных соответствий в виде лексических единиц. Переводчику очень полезно иметь 
представление  о  такого  рода  явлениях.  Например,  возьмем  такое  явление  как  primaries  – 
предварительные  выборы,  определяющие  кандидатов в  президенты  от  двух  политических  партий  в 
США: 
Before voting every citizen must register in accordance with the laws of his state. This gives him the 
right of participating in primaries. 
Перед  голосованием  каждый  гражданин  должен  зарегистрироваться  в  соответствии  с 
законами своего штата. Это дает ему право принять участие в предварительных выборах. 
При  определенных  обстоятельствах  Билль  может  стать  законом  без  согласия  всех  комиссий 
парламента.  Из  данных  примеров  можно  увидеть,  что  способы  перевода  юридических  документов 
могут  варьироваться  и  комбинироваться,  в  зависимости  от  присутствия  в  тексте  языка  перевода 
юридической  терминологии,  строения  предложения,  наличия  союзов  и  вводных  слов, 
лингвокультурологической  особенности  иноязычного  текста  и  т.п.  Также  следует  помнить,  что 
существует масса документов, которые предназначены не для юристов, а для людей, которые могут 
не  понять  юридическую  терминологию  и  лексику.Изучение  лексического  состава  законодательных 
текстов  ограничивается  проблемами  терминологии,  так  как  юридическая  терминология  считается 
основным,  наиболее  информативным  пластом  лексики  языка  законодательства,  способствующим 
точному  и  ясному  формулированию  правовых  предписаний.Таким  образом,  при  осуществлении 
переводов юридических текстов следует основываться на лингвистических факторах этого процесса 
на  базе  этнокультурных  различий  правовых  систем  русскоязычных  и  англоязычных  стран, 
подчеркнув 
необходимость 
сохранения 
семантико-структурной 
близости 
перевода 
юридическоготекста к его оригиналу, что является ключевым аспектом юридического перевода. 
 
Список литературы: 
1.Кашкин В.Б. Введение в теорию коммуникации. Воронеж, ВГТУ, 2000. 
2.Латышев Л.К. Технология перевода. М., 2001. 
3.Чужакин А., Петренко К. Мир Перевода-5. Практическое пособие по устному переводу. М., 2001. 
4.Швейцер А.Д. Перевод в контексте культурной традиции // Литературный язык и культурная 
традиция. М., 1994.__ 
 
Аннотация.  Мақалада  ағылшын  тілінен  орыс  тіліне  ресми  іскерлік  мәтіндерді  аударудың  негізгі 
ерекшеліктері және керісінше аудармадағы тілдердің мәдениет ұғымы  бурілген. Құжаттарды аудару 
кезінде сӛздерді, терминолгияларды жеткізудегі негізгі мәселелер қарастырылады. 
Annotation.  The  main  features  of  official  texts  translation  are  presented  in  article  from  English  language 
into Russian and in a context of cultures of the target and source languages. The main difficulties with which 
the  translator  meets  translating  documents,  are  connected  with  terminology,  lexical  transformations, 
overcoming  divergences in legal systems of target and source languages. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
110 
УДК 81.6 
      П 91 
ФОРМИРОВАНИЕ ЧИТАТЕЛЬСКОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ  
НА МАТЕРИАЛЕ ПЬЕС А.П. ЧЕХОВА «ЧАЙКА», «ВИШНЁВЫЙ САД» 
 
О.Ю. Подлесная 
Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз 
 
Читательская компетентность  – это умение проникнуть в семантическую ткань текста,  умение 
связать  все  текстовые  элементы.  Формирование  читательской  компетентности  –  важная  часть  в 
процессе обучения русской литературе. В статье предпринят анализ эпического начала в пьесах А.П. 
Чехова, позволяющий сформировать навык исследовательского чтения.  
Внешняя  композиция  комедии  А.П.  Чехова  «Чайка»  включает,  во-первых,  деление  пьесы  на 
четыре действия, а во-вторых – деление комедийного текста на основной текст (персонажная речь) и 
побочный текст (авторские ремарки). 
  В каждом действии пьесы можно выделить основное фабульное событие: 
 
I действие – провальная постановка пьесы Константина Треплева; 
 
II действие – убийство чайки; 
 
III действие – любовное объяснение Нины Заречной и Тригорина; 
 
IV действие – исповедь Нины Заречной, самоубийство Константина Треплева; 
что создаѐт на фабульном уровне относительную целостность и завершѐнность каждого действия. 
Фабула чеховской пьесы включает  – помимо сценических событий  – события внесценические, 
происходящие  за  сценой.  Внесценические  события  могут  быть  параллельными  к  сценическому 
действию  либо  свершаться  в  интервалах  между  композиционными  действиями.  О  внесценических 
событиях читатель /зритель/ узнаѐт из реплик действующих лиц, а также из ремарок. 
Внесценические  события  по  значимости  в  конфликте  чеховской  пьесы  едва  ли  не  важнее 
событий,  происходящих  на  сцене:  внесценические  события  отмечены  внешней  динамикой  и 
экспрессией. Так, в комедии «Чайка» можно выделить следующие внесценические события: 
1)
 
попытка самоубийства Константина Треплева (в интервале между II и III действиями): 
III действие:  
Тригорин. Сын ведѐт себя крайне бестактно. То стрелялся, а теперь, говорят, собирается меня 
на дуэль вызвать. А чего ради?..[5, с.108]; 
Входит Треплев с повязкой на голове. 
Треплев. Мама, перемени мне повязку. Ты это хорошо делаешь. 
Аркадина  (достаѐт  из  аптечного  шкафа  йодоформ  и  ящик  с  перевязочным  материалом).  А 
доктор опоздал…А у тебя почти совсем зажило. Остались самые пустяки. (Целует его в голову.) А ты 
без меня опять не сделаешь чик-чик? 
Треплев. Нет, мама. То была минута безумного отчаяния, когда я не мог владеть собою. Больше 
этого не повторится…[5, с.112]; 
2)
 
замужество и материнство Маши Шамраевой (в интервале между III и IV действиями): 
IV действие:  
Медведенко. Поедем, Маша, домой!..Наш ребѐночек небось голоден [5, с.118]; 
Тригорин. Марья Ильинична!..Замужем? 
Маша. Давно [5, с.124]; 
3)
 
литературная известность Константина Треплева (в интервале между III и IV действиями): 
IV действие:  
Полина  Андреевна  (глядя  в  рукопись).  Никто  не  думал  и  не  гадал,  что  из  вас,  Костя,  выйдет 
настоящий писатель. А вот, слава богу, и деньги стали вам присылать из журналов…[5, с.119]; 
Тригорин.  Вам  шлют  поклон  ваши  почитатели…В  Петербурге  и  в  Москве  вообще 
заинтересованы вами, и меня всѐ спрашивают про вас…[5, с.119]; 
4)
 
бесславная столичная жизнь Нины Заречной (в интервале между III и IV действиями): 
IV действие:  
Треплев.  Она  убежала  из  дому  и  сошлась  с  Тригориным…Был  у  неѐ  ребѐнок.  Ребѐнок  умер. 
Тригорин  разлюбил  еѐ  и  вернулся  к  своим  прежним  привязанностям…Дебютировала  она  под 
Москвой в дачном театре, потом уехала в провинцию…Бралась она всѐ за большие роли, но играла 
грубо, безвкусно, с завываниями, с резкими жестами…Потом я, когда уже вернулся домой, получал 
от неѐ письма…Она подписывалась Чайкой…Теперь она здесь [5, с.122-123]; 

 
111 
5)
 
самоубийство  Константина  Треплева  (финал  IV  действия,  внесценическое  событие 
параллельно игре сценических персонажей в домашнее лото): 
IV действие:  
Направо за сценой выстрел; все вздрагивают. 
Дорн  (перелистывая  журнал,  Тригорину).  Тут  месяца  два  назад  была  напечатана  одна 
статья…письмо  из  Америки,  и  я  хотел  вас  спросить  между  прочим…Дело  в  том,  что  Константин 
Гаврилович застрелился…[5, с.132]. 
Из примеров видно, что внесценические  события расширяют пространство и время чеховской 
пьесы.  Показательно, что внесценические события сконцентрированы в интервале между третьим и 
четвѐртым  –  финальным  –  действиями:  в  жизни  чеховских  персонажей  произошли  значительные 
внешние  изменения,  но  финал  обнаруживает  неважность  этих  изменений  для  самих  персонажей, 
внутренняя жизнь их осталась неизменной. Так, например: 
 
Маша  Шамраева  не  нашла  в  семейной  жизни  забвения  от  несчастной  любви  к  Треплеву; 
пренебрегая домашними обязанностями, она тревожится о состоянии Константина, ухаживает за ним; 
 
Константин  Треплев  получил  литературную  известность,  но  это  не  принесло  ему 
удовлетворения; он продолжает мучиться поиском собственного стиля; 
 
Нина Заречная вырвалась из родительской усадьбы, окунулась в столичную богемную жизнь, 
но эта жизнь принесла ей горькое разочарование – отвергнутую любовь, творческое бесславие. 
Показательно  совпадение  предкульминационного  (в  интервале  между  II  и  III  действиями)  и 
кульминационного (в финале IV действия) событий в пьесе: в предкульминации Треплев стрелялся, 
в кульминации – застрелился. Такое сюжетно-композиционное совпадение выявляет устойчивость, 
неразрешимость конфликта персонажа. 
Следует отметить, что финальное событие – самоубийство Константина Треплева – происходит 
за сценой, параллельно игре других персонажей в домашнее лото на сцене. В результате трагическое 
событие  оказывается  невидным,  скрытым,  мирная  праздная  игра  заслоняет  трагедию  Треплева. 
Чеховский  финал  нетипичен  для  драматургической  поэтики,  однако  весь  чеховский  сюжет 
подготавливает  именно  такой  финал:  все  персонажи  «Чайки»  –  носители  личных  внутренних 
конфликтов, между тем ни один конфликт, несмотря на высказанность в диалоге, не был замечен или 
услышан.   
Сюжет чеховской пьесы шире фабулы, поскольку включает не только события настоящего, но и 
воспоминания  персонажей  о  прошлом.  В  связи  с  каждым  персонажем  в  чеховской  комедии 
развивается биографический микросюжет: 
 
воспоминания Сорина о столичной жизни; 
 
воспоминания Аркадиной о молодости; 
 
воспоминания Треплева о детстве и материнской заботе и др. 
Развитие  биографического  микросюжета  осложняет  конфликт  персонажа,  прошлое 
переживается как утраченное счастливое время, настоящее осознаѐтся как личная несостоятельность 
и бессилие что-либо в жизни изменить: 
 
воспоминания  Сорина  о  столичной  жизни 
  вынужденное  пребывание  в  деревне,  болезнь 
Сорина; 
 
воспоминания Аркадиной о молодости   неумолимое старение актрисы; 
 
воспоминания  Треплева  о  детстве  и  материнской  заботе 
  несамостоятельность  Кости, 
одиночество. 
 
Заставочная ремарка 
к I действию: 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: