Государственного педагогического

 
123 
мен халықтық педагогикасынан жаттануы, тіпті адамның ӛз мәнін, тарихы мен мәдениетін, тілі мен 
дінін  жатсынуы  болып  табылады.  Соның  салдарынан  адамдар  әлеуметтік  үдерістердің  қарапайым 
құралы  мен  объектісіне  айналды.  Сондықтан  қазіргі  тәуелсіз  Қазақстан  жағдайында  халқымыздың 
рухани ахуалына сәйкес педагогика ғылымы ӛз мазмұнын әлеуметтік жаттануды еңсеру жолдары мен 
ерекшеліктерін  анықтауға  бағыттауы  тиіс.  Мұның  ӛзі  біздің  ұлттық  болмысымызға  сай  қазақ 
педагогикасының  әдіснамасын  жасауды  қажет  етеді.  Қазақ  педагогика  ғылымы  әлемдік  педагогика 
тұрғысынан қазақтың ұлттық рухы, менталитеті мен тәрбие ерекшеліктерінің қалыптасуы мен даму 
тарихын  тұжырымдай  отырып,  ӛз  бойында  әлемдік  мәдениеттің  жетістіктерін  жинақтап, 
жалпыадамзаттық тәрбие тәжірибесін танытатын ғылым болуы тиіс.  
Педагогика  ғылымының  әдіснамасы  философия  заңдылықтарына  сүйенетіні  белгілі. 
Философиялық    ғылымдар  педагогикаға    тәрбиенің  мағынасы  мен  мақсатын  анықтауға,  адамзат 
болмысы мен ойлауының жалпы заңдылықтарының әрекетін дұрыс түсінуге кӛмектеседі, ғылым мен 
қоғамда болып жатқан ӛзгерістер туралы шұғыл ақпарат бере отырып, тәрбиенің бағытын нақтылауға 
жәрдемдеседі.  Философия  табиғат  пен  қоғам  дамуының  жалпы  заңдарын,  түбегейлі  мәселелерін 
зерттейді, ӛмір шындығын танып білу жӛніндегі кӛзқарастың негізгі жүйесі болып табылады, адамды 
күшті  идеялық  сенімге,  айқын  түсіне  білушілікке  тәрбиелейді.  Педагогика  материалистік 
диалектиканың  қарама-қарсылықтардың  бірлігі  мен  күресі,  сан  ӛзгерістерінің  сапа  ӛзгерістеріне 
ауысуы  және  терістеуді  терістеу  сияқты  негізгі  заңдарын  тәрбие,  білім  беру  және  оқыту 
процестерінде шығармашылықпен пайдалануды кӛздейді. 
Қазақ  педагогикасының  ӛзіндік  тӛл  ерекшелігі  оның  ізгілендіру  мен  парасаттылықты, 
адамгершілік  пен  адами  құндылықтарды  жоғары  қоятын  бай  халықтық  педагогика  мұраларымен 
айрықша  орын  алады.  Егер  де  біз  қазақ  педагогика  ғылымын  дамыту  барысында  тағы  да  батыстық 
үлгімен  кетсек,  қателесетініміз  анық.  Біз  түркілік  тӛл  дәстүрімізді  сақтай  отырып,  ұлттық  ойлау, 
ұлттық  болмыс  ӛзгешелік-ерекшеліктерімізді  нығайта  түсіп,  қазақ  педагогикасын  шығыс 
педагогикасының үлкен бір саласы ретінде қалыптастыру деңгейіне қол жеткізуіміз керек.  
Қазіргі таңда елін сүйген, ӛз халқының болашағын ойлаған, «жеті атасын білмейтін ер жетесіз, 
жеті  ғасыр  тарихын  білмейтін  ел  жетесіз»  деген  халық  даналығын  санасына  ұлы  қағида  ретінде 
түйген зиялы ойдың иелері қазақ халқының этногенез жағынан алғанда, үш мың жылдан аса тарихы 
мен мәдениеті бар екендігін барша әлемге мойындату үшін күш жұмсауда. Қазақ халқының арғы тегі 
Еуразиядағы ең ірі этностардың бірі түркі халықтарының әлемдік руханиятқа үлес қосуына Еуразия 
құрлығындағы  Ұлы  даланы  мекендеген  халықтардың  кӛшпелі  мәдениеті  мен  тәрбие  тәжірибесі, 
ислам дінінің озық тәрбиелік идеялары, ежелгі түрік, византия, араб, парсы, үнді, қытай мәдениеттері 
тоғысқан  Түркістан  жеріндегі  Қарахан  мемлекетінің  саяси-экономикалық  және  әлеуметтік-мәдени 
жағдайлары әсер етіп, барлық адамзат баласын талай ғасырлар бойы толғандырып келе жатқан адам 
мен оның тәрбиесі туралы ілімнің қыр-сырын зерттеуге жаңа мүмкіндіктер туғызды. 
Адамзат тарихында ұрпаққа тәрбие берудің жалпы адамзаттық идеяларын жүзеге асырып, жаңа 
педагогикалық жүйенің  қалыптасуында ӛз заманында Аристотельден кейінгі «Екінші ұстаз» атанған 
әлемге  әйгілі  ойшыл,  ғұлама  ғалым,  халқымызға  білімнің  нәрін  сепкен  ұлттың  ұлы  кемеңгері  Әбу 
Насыр  әл-Фарабидің  алатын  орны  ерекше.  әл-Фараби  алғашқы  педагогикалық  ой-пікірлердің 
жетістіктерін  жаңғыртып,  жетілдіре  білді.  Халық  даналығы  туғызған  данышпандық  ой-пікірлерге, 
шығыс  мәдениетінің  озық  үлгілеріне  ден  қоя  отырып,  ӛзінің  тӛл  педагогикалық  тұжырымдамасын 
жасады. Оның педагогикалық тұжырымдамасы дидактика мен тәрбие теориясының мәселелерін бірге 
қамтитын іргелі жүйе болып табылады. әл-Фарабидің тәлім-тәрбиелік идеялары теориялық дәрежесі 
жағынан  кез  келген  педагогикалық  ілімге  бастапқы  негіз  бола  алады,  әсіресе  оның  күллі  адамзат 
қауымдастығының  жиынтығы  ретінде  ұлы  қоғамды  суреттейтін  ізгілік  тұғырнамасы  қазіргі 
педагогиканың жетекші идеясы болып отыр. әл-Фараби жетілген тұлғаны тәрбиелеу үшін «Адамға ең 
бірінші білім емес, тәрбие беру керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте 
оның барлық ӛміріне апат әкеледі» деген ұстанымды басты қағида ретінде ұсынды.  
Әл-Фарабидің  педагогика  ғылымының  негізін  салушы  екендігін  оның  еңбектерінде 
қарастырылған 
педагогикалық 
ұғымдардың 
анықтамалары 
неғұрлым 
нақтылай 
түседі. 
Педагогиканың  негізгі  ұғымы  болып  табылатын  оқыту  мен  тәрбиеге  ғұлама  мынадай  түсініктеме 
береді: «Оқыту адамдар мен халықтарда теориялық қайырымдылық дарыту болады, ал тәрбие - білім-
білікке  негізделген  ӛнер  арқылы  оларға  этикалық  қайырымдылық  дарыту  тәсілі.  Оқыту  тек  сӛз 
арқылы жүзеге асырылады, ал тәрбие кезінде адамдар мен халыққа білімге негізделген қасиеттерден 
шығатын  әрекеттерді  жасауды  дағдыға  айналдыру  үйретіледі...».  Осы  анықтамалардың  астарлы 
мағынасы  қазіргі  педагогикадағы  «оқыту»  мен  «тәрбие»  ұғымдарына  берілген  анықтамалармен 
сабақтасып,  ӛзара  байланысып  жатқандығын  айқын  аңғаруға  болады.  әл-Фарабидің  мұрасында 

 
124 
педагогиканың  негізгі  ұғымы  болып  табылатын  «білім  беру»  ұғымы  да  қарастырылған.  «Оқу 
бастамасы  біздерге  болмыс  бастауларын  білу  құралы  болып  табылады,  ал  олардан  шығарылатын 
қорытындылар  –  ғылыми  пәндерді  игерудің  бастамасы  мен  құралы»  деген  ғұламаның  анықтамасы 
қазіргі  педагогикадағы  «білім  беру  -  оқыту  нәтижесі,  тура  мағынасында  ол  оқып-үйренілетін  пән 
туралы  алғашқы  түсініктің,  ұғымның  қалыптасуын  білдіреді»  деген  анықтамамен  ӛзара  байланыс 
табады.  
Қазіргі  кезде  педагогиканың  негізгі  ұғымдарына  «тұлғаны  қалыптастыру»  ұғымы  да 
жатқызылады.  Себебі,  бүгінде  білім  беру  парадигмасының  ӛзгеруіне  байланысты,  бірінші  кезекке 
оқушыларда  пәндік  білім,  білік,  дағдыны  емес,  оның  тұлғасын  қалыптастыру  қойылып,  тұлғаға 
бағдарланған  оқыту  мен  тәрбиелеуді  іске  асыру  кӛзделуде.  Жеке  тұлғаны  қалыптастыру  ұғымын 
ғұлама  әл-Фараби  былай  анықтайды:  «Жақсы  мінез-құлық  пен  ақыл-күші  бұлар  адамшылық 
қасиеттер  болып  табылады.  Егер  осы  екеуі  бірдей  болып  келсе,  біз  ӛз  бойымыздан  және  ӛз 
әрекеттерімізден абзалдық пен кемелдікті табамыз және осы екеуінің арқасында біз ізгі игілікті және 
қайырымды адам боламыз, біздің ӛмір бейнеміз қайырымды, ал мінез-құлқымыз мақтаулы болады». 
Ізгілендіру  әл-Фарабидің  педагогикалық  идеясының  негізгі  ӛзегі  болған,  ғұлама  білім  берудің 
ізгілендіру  принципіне  негізделуі  қажет  екендігін  ӛз  уақытында  ғылыми  тұжырымдалған  ой-
пікірлерімен  айқындап  кеткен.  Міне,  бүгінгі  таңда  әл-Фарабидің  кӛрегендігі  мен  ғұламалығы 
дәлелденіп,  мыңдаған  жылдар  ӛтсе  де,  жаңа  білім  беру  парадигмасы  ретінде  ізгілендіру  танылып 
отыр. 
Әл-Фараби  еңбектерінде  дидактикалық  принциптердің  тұжырымдалуына  да  орын  берілген. 
Дидактикалық  принциптердің  оқытудың  жалпы  мақсаты  мен  заңдылықтарына  сәйкес  оның 
мазмұнын,  ұйымдастыру  формалары  мен  әдістерін  анықтайтын  негізгі  қағидалар  екендігі  қазіргі 
педагогика  ғылымында  белгілі.  Әрбір  дидактикалық  принцип  белгілі  бір  әдіснамалық  ұстанымға 
сәйкес  келеді.  әл-Фарабидің  педагогикалық  жүйесіндегі  бір  ерекшелік  —  ол  әдіснама  мен  әдістеме 
мәселелерін  тығыз  байланыстырып,  тұтастырып  отырады.  Мұндағы  оның  ұстанған  дидактикалық 
қағидасы:  «білімнің  бастамасы  —  болмыстың  бастамасына  сай  келу»  туралы  қағида.  Бұл  қағида 
логикалық ойлау әдістерімен тығыз байланыста теориялық ғылым жасауға, оны дидактикалық түрде 
орналастыруда жаңа ғылыми-педагогикалық әдісті тудыруға мүмкіндік береді. Осындай әдіс арқылы 
әл-Фараби  кез  келген  пәнді  әдіснамалық  тұрғыда  дұрыс  баяндау  үшін  оның  негізгі  принциптерін  - 
бастамаларын  ашып  кӛрсетуді  бірінші  кезекке  қояды.  Әл-Фараби  еңбектерінде  ғылым  мен 
философияны оқып-үйрену үшін жекелеген әрекеттерден, тәсілдерден тұратын оқыту әдістері нақты 
тұжырымдалып, білім беру, оқыту және адамдар арасындағы ой алмасу үдерісі кезінде танымдағы тіл 
мен тәжірибенің маңызды ролін ашып кӛрсету арқылы оқытудың сӛздік және тәжірибелік әдістерінің 
мәні  анықталады,  сонымен  бірге  музыка,  сӛз  ӛнері,  философия  және  басқа  да  ғылым  салаларын 
оқытудың құралдарына мазмұндық сипаттама беріліп, олардың атқаратын қызметі ашып кӛрсетіледі. 
Сонымен әл-Фарабидің еңбектерін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан талдау, оның тәлімдік-тәрбиелік 
ой-пікірлерін  жинақтап,  қорыту  ғұламаның  педагогика  ғылымының  барлық  салаларын 
қарастырғанын  айқындайды.  Мұның  ӛзі  ұлы  ұстаз,  кемеңгер  ғалым,  ғұлама  ойшыл  әл-Фарабиді 
педагогика ғылымының негізін салушы деп атауға толық негіз бар екендігінің шынайы дәлелі болып 
табылады. 
XI ғасырда ӛмір сүрген түркі данасы, ойшыл-ақын Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білік» еңбегінің 
негізгі  идеясы  педагогиканың  ең  маңызды  мәселесі  тәрбиеге  негізделіп,  оның  мазмұнында 
педагогиканың  жалпы  негіздері,  дидактика  және  тәрбие  теориясының  негізгі  мәселелері,  жеке 
тұлғаны қалыптастыруға бағытталған адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене, құқықтық, т.б. тәрбие 
мазмұны қарастырылады. Жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алып қарасақ,  «Құтты білік» 
дастанының  бүгінгі  адамзат  қоғамы  үшін  құндылығы  мынада  болып  табылады:  1)  «Құтты  білік»  - 
халықтың құты, ырысы болған ілім; 2) әрбір адамға бақыт сыйлайтын, құт әкелетін білім; 3) ғасырлар 
бойында кӛзі ашық, кӛкірегі ояу кемел ұрпақтың бойына адамдық, азаматтық қасиеттерін, адалдық 
дәстүрлерін  сіңіріп,  жан-дүниесіне  рухани  күш  дарытатын  тәрбие  тұжырымдамасы.  Ғұламаның 
«Кітап  атын  «Құтадғу  білік»  қойдым  –  Құтын  тұтсын  оқушым  білікті  ойдың»  деген  ой-пікірі 
дастанның әрбір адам үшін құндылығын аша түседі. 
«Құтты  білік»  дастанында  кейіпкерлердің  символикалық  сипаттары  арқылы  берілген  тӛрт 
жетекші  педагогикалық  идеялардан  ӛрбитін  тағылымдық  құндылықтар  тәрбие  мақсатына  қол 
жеткізудің  кӛзі  болып  табылады.  Олар:  әділдіктің  бейнесі  Күнтуды  Елік  патша  арқылы  берілген 
бұлжымас әділ заң мен тура жол;  патшаның уәзірі  Айтолды бейнесімен берілген бақ-дәулет, ырыс-
байлық; уәзірдің баласы Ӛгдүлміш арқылы берілген ақыл мен парасат; уәзірдің жұрағаты тақуа жан 
Одғұрмыш  бейнесі  арқылы  берілген  қанағат,  ынсап,  барға  риза  болу,  сабырлылық.  Тұлғаның 

 
125 
үйлесімді  дамуы  осы  тӛрт  құрылымдық  компоненттің    ӛзара  бір-бірімен  тепе-теңдігінен  кӛрінеді  – 
«тӛрт  құбыласы  тең».  Осы  тӛрт  құбыланың  біреуі  бұзылған  жағдайда  немесе  олардың  дамуында 
тепе-теңдіктің  болмауынан  тұлға  тұтастығының  үйлесімділігі  болмайды.  Ұлы  ойшыл  Жүсіп 
Баласағұни тұлғаның осы қасиеттері халқына адал қызмет етіп, елінің ертеңін ойлайтын азаматтарға 
тән  болу  керектігін  кӛрсетеді.  Бұл  тәлімдік  идеялар  қазіргі  педагогикадағы  тұлғаны  қалыптастыру 
мақсатымен  ӛзара  байланысып,  бүгінгі  таңда  маңыздылығы  артып  отыр.  Осы  тұжырымдама  қазақ 
халық  даналығындағы  «сегіз  қырлы,  бір  cырлы»  нақыл  сӛзімен  байланысып  тӛрт  құбыланың 
(психологиялық-физиологиялық, 
әлеуметтік-нормативтік, 
когнитивтік, 
рухани-адамгершілік) 
қиылысуы мен ажырамастығын бейнелейтін тұлғаның  сегіз қырын ашып кӛрсетеді. 
Дастанда  оқытудың  теориялық  негіздері  (дидактика)  сол  уақыттың  талабы  тұрғысынан  ӛте 
жоғары  деңгейде  айқындалған.  Дидактиканың  негізгі  ұғымдары  -  білім,  білік,  дағды  ұғымдарының 
мәні ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеяларында кӛрініс тауып, ӛзіндік мағына мен мазмұнға ие болады. 
Оны 1-кестеден кӛруге болады. 
 
Кесте 1  
Ж.Баласағҧни еңбегіндегі «білім, білік, дағды» ҧғымдарының анықтамалары 
 
Білім 
«Білім – інжу, түбінде – анық, қойма сан»; «Ақыл, білім ең әз  нәрсе, күшті нық, егер 
болса, істет, ұшып кӛкке шық»; «Ақыл-шырақ, қара түнді ашатын, білім-жарық, нұрын 
саған  шашатын»;  «Білім-байлық,  азаймас  һәм  жоғалмас,  еш  қарақшы,  ұрыға  да 
тоңалмас!», т.б. 
Білік 
«Ақылды-ұлы, біл, білімді-білікті, екеуі ұлы етер, қонса, жігітті»;  «Ақыл қайда болса, 
ұлылық  толады,  білім  кімде  болса,  сол  білікті  болады»;  «Біліктіні  тыңда,  ақылдың 
бұлағы,  білімді  сӛз-шырын,  жанның  құнары»;  «Білік  мәнін  біл,  не  дейді  білген  ер: 
білім білсең, бәле жүрмес іргеден», т.б. 
Дағды 
«Білік берді – адам бүгін жетілді, ақыл берді – талай түйін шешілді»;  «Оқу-тоқу берер 
–  білім,  парасат,  оның  бәрі  ақыл  емес,  қарасақ»;    «Біліп  сӛйлеп,  біліммен  бу  тіліңді, 
ұғып іс қыл бастағы ақыл-піріңді», т.б. 
 
Ж.Баласағұни ардақтаған асыл қасиеттің бірі ақыл болса, дастанда білімнің мәні ақыл арқылы 
жинақталатын  жанның  қоры  ретінде  анықталады,  яғни  білімнің  ең  басты  белгісі  адамда  ізденудің 
арқасында  пайда  болып,  ақыл-естің  қызметімен  толысатын  рухани  қазына  болып  табылады.  Білім 
дастанда  бар  жақсылықтың  кӛзі  саналады.  Кісі  құдіреті  мен  қасиеті  таныммен  десек,  таным  оқып-
үйрену,  білім  алу  барысында  қалыптасады.  Оқу  мен  білім  алу  адамның  ең  асыл  танымдық  әрекеті, 
ӛйткені  білім  адамды  ізгілікке,  адамшылыққа  үйретіп,  оның  бойында  адами  құндылықтардың 
қалыптасуына  ықпал  етеді.  Білімнің  адам  болудағы  қасиетті  кӛрінуі  оның  таным  кӛзі  болуымен 
байланысты.  Дастанда  білімнің  мәні  осы  тұрғыдан  терең  ашып  кӛрсетіледі,  себебі,  адам  ӛмірі  мен 
тіршілігінің мәні танып-білумен құнды болып есептеледі. Әрбір адам ӛзі мен дүниені танумен  ғана 
ӛмірін  мәнді  етіп,  арман-мұратына  жетеді.  «Қанша    білсең,  ізден  тағы,  тағы  да,  білікті  адам  жетер 
тілек,  бағына»  дей  отырып,  ғұлама  бақытқа  жетудің  жолы  білім  екендігін  баса  айтады.  
Ж.Баласағұнидің  педагогикалық  тұжырымдамасынан  оның  білімге  әр  қырынан  сипаттама  бергенін 
айқындауға  болады.  Білімнің  тағы  бір  сипаты  ретінде  ғұлама  оның  адамды  құрметті,  абыройлы 
ететіндігі, яғни адам білімімен беделді, құрметті бола алады деген тұжырым жасайды. Дастанның ӛн 
бойында  білімнің  құрмет  кӛзі  екендігі  жиі  айтылып  тұрады.  Бұл  жерде  ғұламаның  ӛзі  таныған 
ақиқатты жастардың санасына сіңіру қажеттілігін кӛздеп отырғаны анық байқалады. 
Ж.Баласағұнидің  еңбегінде  дидактиканың  кӛкейкесті  мәселесі  білім  беру  мазмұны 
қарастырылады.  Білім  беру  мазмұны  арқылы  жеке  тұлғаны  қалыптастырудағы  адам  баласының  іс-
әрекет  тәсілдерді  меңгеруі  мен  жүйелі  білім  алуы,  білік  пен  дағдының  қалыптасуы,  ақыл-ойы  мен 
сезімінің  дамуы,  таным  арқылы  кӛзқарастарының  қалыптасуы  жүзеге  асырылады.  Ж.Баласағұни 
білім беру мазмұнын білім, білік, дағды, шығармашылық іс-әрекет, дүниеге және қоршаған адамдарға 
қатынас құрайтынын негіздеп, мұның ӛзі дүниенің бейнесін қалыптастырудың әдіснамалық негізін, 
мәдениетті  қайта  жаңғырту  мен  сақтауды,  мәдениетті  дамытуды,  еңбекке,  оның  нәтижелеріне, 
адамдарға қатынасты қамтамасыз ететіндігін тұжырымдайды.  
Ж.Баласағұнидің  педагогикалық  теориясын  терең  оқып-үйрене  отырып,  оның  педагогика 
ғылымының шыңында тұруға  лайықты  ғұлама екендігіне кӛз жеткіздік. Ғұламаның адамзат қоғамы 
алдындағы  маңызды  үлесі  -  тұлғаны  тәрбиелеу  теориясы  мен  тәжірибесі  бойынша  барлық 
құндылықтарды  игере  отырып,  ізгілендіру  идеясына  негізделген  педагогикалық  ілімді  жасауы. 

 
126 
Педагогика  ғылымының  қайнар  кӛзі  болып  табылатын  оның  ілімі  ӛзі  ӛмір  сүрген  қоғам  үшін  де, 
қазіргі қоғам үшін де, болашақ үшін де ӛміршең, ешқашан құндылығын жоймайтын, аса бағалы еңбек 
болып табылады. 
Түркі ӛркениетінің шежіресін жазып, ӛз есімін мәңгілік еткен данышпан ғалым, кемеңгер ұстаз 
Махмұт Қашқаридің  «Түрік сӛздігі» еңбегін оқып-үйрену және теориялық тұрғыдан талдау бұл тек 
сӛздік,  немесе  тілтану  мәселелерін  ғана  қарастырған  еңбек  еместігін,  онда  біздің  ата-бабамыздың 
ұрпақ  тәрбиесі  бойынша  тәжірибесі  жинақталып,  түркі  халқының  педагогикалық  тұжырымдамасы 
негізделгенін айқын кӛруге болады. Ғұламаның тәлім-тәрбиелік идеялары ӛнегелі ӛмір сүру үшін жас 
ұрпаққа саналы тәрбие мен сапалы білім берудің маңыздылығын дәріптеуге бағытталған. Сондықтан 
оның  педагогикалық  тұжырымдамасының  негізгі  ӛзегі  -  орта  ғасырдағы  түркі  баласының  бейнесі  - 
«ұлылыққа  ұмтылған»,  «білімділікті  іздеген»,  «даналықты  таңдаған»,  «біліктіге  серік  болған», 
«бабалардың  әдеп-ақлақты  насихатын  ұстанған»  ірі  тұлға.  Зерттеу  барысында  қазіргі  педагогика 
ғылымындағы тәрбие мазмұнының М.Қашқари ілімінде тұжырымдалуы ашып кӛрсетіліп, теориялық 
тұрғыдан негізделді. 
М.Қашқаридің  педагогикалық  тұжырымдамасының  негізін  дидактика  мәселелері  құрайды. 
Ғұлама  арнайы  «дидактика»  терминін  қолданып,  оны  педагогика  ғылымының  саласы  –  оқыту 
теориясы ретінде анықтамағанымен, оның еңбегінің ӛн бойынан дидактикалық мазмұн айқын кӛрініп 
тұрады. Дидактиканың қазіргі кезде арнайы ғылым саласы ретінде анықталып, оның заңдылықтары 
мен  негізгі  зерттеу  мәселелері  айқындалып  отырған  бүгінгі  таңда  М.Қашқаридің  еңбегіндегі 
дидактиканың кӛрініс беруін аңғару қиын емес. М.Қашқари дидактикасын екі деңгейде қарастыруға 
болады:  жалпы  дидактика  және  дербес  дидактика.  Жалпы  дидактика  тұрғысынан  алып  қарасақ, 
біріншіден,  ғұлама  білім  беру,  оқыту,  үйрету,  пайымдау  сияқты  дидактиканың  негізгі  ұғымдарына 
анықтама  берген,  екіншіден,  білім  беру  мазмұнын,  оқытудың  принциптерін,  әдістері  және 
құралдарын  айқындаған.  Білім  беруді  ғұлама  адамзаттың  жинақтаған  тәжірибесін,  заттар  мен 
құбылыстарды,  табиғат  пен  қоғам  заңдарын  тану  нәтижесі  деп  біліп,  соған  сәйкес  барлық 
материалдарды  ӛз  еңбегіне  арқау  етеді.  Оқытудың  мұғалімнің  басшылығымен  іске  асырылатын  іс-
әрекет,  соның  нәтижесінде  адамның  жан-жақты  дамуы,  білім,  білік,  дағдыны  игеруі  кӛзделетінін 
анықтайды.  Мұның  дәлелі  ғұламаның  оқыту,  білім  беруге  берген  түсініктемелері  мен  ой-
тұжырымдары болып табылады: 
Ерендер озған еді (ӛткен еді), 
Таудай білікті, ӛнерлі бектер еді; 
(Олар) кӛп насихат - ӛсиет айтты, 
Кӛңілім содан сара болады. 
Ӛсиет алғын білге ерен сӛздерінен, 
Ізгі сӛз қастерлесе ділге сіңер! 
Иемді мақтармын, 
Білікті топтармын; 
Кӛңілді түптермін, 
Үстіне ӛнер үйілер. 
М.Қашқари еңбегінде ғылымның  әр саласынан білім беру кӛзделген, егер білім берудің басты 
қызметі алдыңғы ұрпақ ӛкілдерінің жинақтаған тәжірибесін жеткізу болса, ғұлама ең алдымен, білім 
берудің осы қызметін іске асыруды мақсат етіп қойған. «Бұл бір мәңгілік жәдігерлік  уа таусылмас-
түгесілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы кітапты түзіп шықтым да, 
оған  «Диуани  лұғат-ит-түрк»  деген  ат  бердім»  дей  отырып,  ӛз  оқырманына  түркі  ӛркениетінің 
тарихы, тілі, әдебиеті, географиясы, қоғамы және ӛмір салты туралы білім беруді кӛздейді.  
Қазақ  халқы  ӛз  алдына  дербес  тәуелсіз  мемлекет  болып,  қоғамдық  ой-сананы  қайта  құрып 
жатқан  қазіргі  жаһандану  дәуірінде  кӛненің  кӛзіндей  болып,  бізге  ғасырлар  қойнауынан  жеткен 
педагогикалық  мұраларымызды  ӛзара  ықпалдастық  пен  тарихи  сабақтастық  тұрғысынан 
қарастырудың  маңызы  ӛте  зор.  Біз  зерттеу  барысында  әлемдік  мәдениеттің  кӛшбастаушылары  әл-
Фарабидің,  Ж.Баласағұнидің  және  М.Қашқаридің  еңбектеріне  жан-жақты,  әрі  терең  тарихи-
педагогикалық  талдау  жасау  негізінде  олардың  педагогикалық  ой-пікірлерінің  арасында  ӛзара 
ғылыми үндестік пен мазмұндық ықпалдастықтың бар екенін анықтадық. Оның дәлелі әл-Фарабидің 
трактаттарының,  Ж.Баласағұнидің  «Құтты  білігінің»,  М.Қашқаридің    «Түрік  сӛздігінің»  мазмұнына 
арқау болған педагогиканың басты ұғымдары, жалпы педагогиканың негіздері, тәрбие теориясы мен 
дидактика  мәселелері  болып  табылады.  Ғұламалардың  педагогикалық  теорияларындағы  ӛзара 
ықпалдастық педагогика ғылымының тамыры тереңге жайылғандығын аңғартады.  

 
127 
Ақыл-парасат  жалғастығының  кӛрінісі  әл-Фарабидің,  Ж.Баласағұнидің,  М.Қашқаридің 
педагогикалық  ой-тұжырымдарының  ӛзінен  кейінгі  дәуірлердегі  ойшыл  ағартушылардың  тәлім-
тәрбиелік  идеяларымен  үндестік  табуы  болып  табылады.  Қазіргі  қазақ  педагогика  ғылымының 
тарихы  тұрғысынан  алып  қарастырсақ,  ғұламалардың  негізгі  тәлім-тәрбиелік  идеяларының  ӛзара 
түйісіп,  бір-бірімен  сабақтасатын  тұсы  адамшылық,  адамгершілік  және  ізгілік  принциптеріне 
негізделген  тәрбие  мазмұнының  кӛрінісі  екені  анық.  Жалпы  түркілік  дәстүрге,  ерекшелікке  сәйкес 
келетін  тәрбие  мазмұнының  ізгілендіру  идеясына  сүйенуі  заңды  құбылыс.  Ӛйткені,  ізгілендіру 
идеяларын  Орхон-Енисей  жазбаларынан  да,  Қорқыттың  аңыздарынан  да,  кемеңгер  әл-Фараби, 
Ж.Баласағұни,  М.Қашқари  педагогикасының  мазмұнынан  да,  олардан  кейін  ӛмір  сүрген  шығыс 
ойшылдарының,  қазақтың  ұлы  ағартушыларының,  алаш  қайраткерлерінің  еңбектерінен  де  табуға 
болады.  Сондықтан  әл-Фарабидің,  Ж.Баласағұнидің,  М.Қашқаридің  тәлім-тәрбиелік  идеяларын 
кейінгі  дәуірлердегі  ойшылдардың  кӛзқарастарымен  сәйкестендіре,  салыстыра  қарастырғанда 
этикалық принциптерге назар аударуымыз орынды деп есептейміз. Жалпы, этикалық принциптердің 
Шығыстық менталитетте жетекші роль атқаратынын ескерсек, қазақ педагогикасының құдіретті күші 
ӛскелең  ұрпақтың  бойында  адами  құндылықтарды  тәрбиелеуге  бағытталған  даналыққа, 
парасаттылыққа деген құштарлық болып табылатынын баса айтуға болады.  
Мемлекетiмiздiң  ұлттық  мәдени  тұрғыдан  кемелденуi  қазақ  халқының  педагогикалық  ой-
пікірлерінің қалыптасуы мен дамуына байланысты жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде 
пайдалануға ұсынылған жаңа оқу құралдары мен тың зерттеулердің нәтижесінде жасалынған арнайы 
курс  бағдарламаларының  дүниеге  келуіне  себепші  болды.  Олардың  мазмұнын  оқып-үйрену  және 
талдау  әл-Фарабидің,  Ж.Баласағұнидің,  М.Қашқаридің  педагогикалық  мұрасы  бойынша  педагогика 
тарихының мазмұны толықтырылғанымен, әлі де болса олардың педагогика тарихында алатын орны 
нақты анықталмай отырғандығын аңғартады.  
 
Пайдаланған әдебиеттер  тізімі: 
1.Білікті маман даярлау – басты мақсат // Бастауыш мектеп. -  2006. - №7. - Б.11-13. 
2.Әл-Фараби – қазақ педагогика ғылымының негізін салушы // Қазақстан және Ресей: ынтымақтастық 
жолы,  мәдени  байланыс,  ғылым  мен  білім  беру  интеграциясы:  халықаралық  ғылыми-тәжірибелік 
конференция  материалдары. - Т.1. – Кӛкшетау, 2006. - Б.201-205. 
3.Ж.Баласағұни  тәрбие  мақсаты  туралы  //  Жоғары  оқу  орындарында  білікті  мамандар  даярлаудың 
ӛзекті  мәселелері:  халықаралық  ғылыми-тәжірибелік  конференция    материалдары.-  Т.2.  –  Тараз, 
2007.  
4.Әл-Фарабидің педагогикалық іліміндегі негізгі ұғымдар // Қазақстан жоғары мектебі. -  2007. - №1.  
5.Махмұт Қашқаридің педагогика ғылымының қалыптасуына қосқан үлесі // Ұлт тағылымы. -2007. -
№1. - Б.29-32. 
 
Аннотация.  Сегодня,  когда  Казахстан  на  пороге  социально-экономических  обновлений  и 
политической  демократизации,  назрела  необходимость  анализа  истории  становления  и  развития 
казахской педагогической науки. Обращение к истоку современной казахской педагогической науки, 
ценностям  мировой  цивилизации  предполагает  преемственность  развития  современной  науки, 
соотношение культурного развития каждого народа с развитием всего человеческого сообщества.. 
Аnnotation. Today, when Kazakhstan on the verge of socio-economic and political democratization updates 
, there is a need analysis of the history and development of the Kazakh pedagogical science.  Appeal to  the 
source of the modern Kazakh pedagogical science , the values of world civilization presupposes continuity of 
development of modern science , the ratio of the cultural development of each nation to the development of 
the entire human community .  
 
 
УДК 317.245: 34 
 
ПСИХОЛОГО - ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ   
ПОЛИЯЗЫЧНОГО ВОСПИТАНИЯ В ДДУ 
 
М.Р. Балтабаева 
Детская дошкольная образование № 35, 
г. Тараз 
 
«Казахстан  должен  восприниматься  во  всем  мире  как  высоко  -  образованная  страна, 
население которой пользуется тремя языками: казахский язык — государственный, русский язык как 

 
128 
язык  межнационального  общения  и  английский  язык  —  язык  успешной  интеграции  в  глобальную 
экономику.» 
Н.А. Назарбаев 
 
В соответствии с Государственной программой  функционирования и развития языков на 2010-
2015    годы  определены  стратегические  цели  и  задачи  языковой    политики      в  Казахстане  на 
долгосрочную перспективу и намечены основные направления и механизмы их реализации. 
Программа разработана в соответствии со статьями 7,  93 Конституции Республики Казахстан, 
Законом Республики Казахстан «О языках в Республике Казахстан»,  Концепцией языковой политики 
Республики  Казахстан,  одобренной  распоряжением  Президента  Республики  Казахстан  от  4  ноября 
2008  года  №3186,  а  также  Государственной  программой  функционирования  и  развития  языков, 
утверждѐнной Указом Президента Республики Казахстан от 5 октября 2009 года №4106.  
Оптимальный  процесс  языковой  политики    является  одним  из  наиболее  социально  значимых 
аспектов в жизни государства, поскольку способствует упрочению гражданского согласия в обществе 
и  его  дальнейшей  консолидации,  обеспечивая  полноценную  реализацию  этнолингвистических  и 
культурных  потребностей.  Этим  обусловлена  необходимость  государственного  регулирования 
вопросов языкового развития в стране.  
Ситуация  «языкового  бума»  в  современном  мире  характеризуется  обостряющейся  в  условиях 
рынка потребностью в оперативной и эффективной ориентации со стороны субъектов коммуникации 
в информационном поле. Эта потребность вызвана необходимостью для специалистов своевременно 
получать нужную информацию «из первых рук» в оригинале. В сложившейся ситуации востребована 
языковая  личность,  способная  оперативно  и  эффективно  ориентироваться  в  многоязычном 
информационном поле, продуктивно участвовать в общении в условиях   как диалога, так и полилога, 
гибко  и  системно  использовать  потенциал  лингвистического  (полилингвального)  образования  для 
саморазвития  и  самореализации.  Это  не  раз  подчѐркивал  в  своих  выступлениях  перед 
общественностью Президент Н.Назарбаев. 
Центральным, системообразующим понятием современной методики обучения русскому языку 
становится  понятие  языковая  личность.  Человек  как  языковая  личность  является  одновременно 
носителем  языка  и  культуры,  что  обусловливает  взаимосвязь  феноменов.  Формирование  языковой 
личности  провозглашается  как  основная  цель  обучения  языку,  а  реальные  коммуникативно-
познавательные  и культурные потребности личности составляют основу системы обучения.  Встаѐт, 
таким образом, проблема изучения структуры языковой личности и еѐ потребностей для построения 
идеальной  модели  языковой  личности  как  желаемого  результата  процесса  еѐ  формирования  в 
учебной  деятельности.  Причѐм  объектом  рассмотрения  является  полилингвальная    (или  как 
минимум билингвальная) языковая личность. 
Подчеркивая  преимущества  дошкольного  возраста,  нужно  отметить,  что  общеразвивающее 
значение  воспитания  в  многоязычной  поликультурной  среде  достаточно  велико  и  дает  большие 
преимущества  для  личностного  развития.  Подавляющее  большинство  познавательных  категорий, 
усвоенных при первичном языковом развитии, переходит во второй язык. Для ребенка первый язык 
— способ научиться выражать свои чувства, представления, пожелания  социально нормированным 
способом. Через язык ему передаются культурные, моральные, другие общественные представления. 
В  речевом  общении  происходит  овладение  социальной  идентичностью  и  внутри  ее  — 
индивидуальной  идентичностью.  Чем  больше  языков  изучит  подрастающий  человек,  тем  больше  
форм описания действительности, типов суждений о ней, структур мышления  он усвоит, тем шире 
будет  спектр  его  собственных  возможностей.  При  организации  двуязычного  воспитательно-
образовательного  процесса    нужно  следить  за  тем,  чтобы языки  не  смешивались.  Для  сглаживания 
негативных  последствий  взаимного  влияния  языков  педагоги  должны  строго  регламентировать 
употребление  языков  через  конкретные  установки.  Существует  необходимость  разработки 
специальной  программы  и  методических  рекомендаций  для  организации  двуязычного 
педагогического процесса  в малокомплектном детском саду. Такая среда имеет свои положительные 
моменты  для  личностного  роста  ребенка  за  счет  взаимообучения,  саморазвития,  но  в  то  же  время 
очень  высоки  требования  к  личности  педагога,  его  профессиональной  компетентности,  а  также  к 
полноценной материальной развивающей  среде. Многие исследователи единодушны во мнении, что 
в  современных  условиях  общественного  развития  национальные  культуры  выполняют    роль 
защитных    механизмов  в  ситуации  постоянного  нарастания  информационного  воздействия 
техногенной  цивилизации  на  умы  и  сердца  людей.  Значимость  национальных  культур,  родных 
языков,  традиций  воспитания  подрастающих  поколений  в    духе  уважения  и  любви  к  ближнему 

 
129 
особенно  велика.  Именно  в  этих  традициях    и  содержится,  по  существу,  общечеловеческий  опыт 
добрососедства и взаимодействия, терпимости и межнационального согласия. Надо только научиться  
использовать этот поистине бесценный уклад духовности и опыта на пользу  Человеку и Обществу в 
современных условиях, когда все больший размах приобретает унификация и  потеря национальной 
сущности  культуры.  По  сути  дела,    только  в духовности  национальных  культур  могут  проявляться 
истинная  духовность,  нравственность  и  общечеловеческие  принципы  добра,  справедливости    и 
любви  к  человеку.    В  содержание  занятий  включается    краеведческий  материал,  который  дает 
возможность  формировать  у  детей  представление  о  культуре,  истории,  литературе  РК,   что  в  свою 
очередь  способствует  пробуждению  национального  самосознания  у  дошкольников,  их  творческой 
активности,  в  процессе  которой  формируется  устойчивое  эмоциональное  отношение  к  явлениям 
общественной  жизни:  любовь  к  республике,  к  родному  селу,    к  людям  своей    области.  Для 
организации  работы  по  обучению  детей  казахскому  и  русскому  языку    как  родному  существуют 
учебно-методические  комплекты,  составляющими которого являются как методические пособия для 
педагога,  так  и  дидактические  издания  для  самостоятельной  деятельности  ребенка.  Основными 
жанрами  издательской  продукции  являются  учебно-методические  пособия  (сценарии  занятий  и 
развлечений, сборники игр), сборники песен, хрестоматии, рабочие тетради для детей и т.д. 
Компетенция  и  речевая  деятельность  являются  взаимодополняющими  характеристиками 
функциональной  грамотности.  «Компетенция  представляет  собой  статическую  часть,  а  речевая 
деятельность  –  динамическую  часть  самоорганизующейся  коммуникативной  системы  (идиолекта)» 
[2, 151]. 
Названная  выше  целеустановка  подготовки  детей    предполагает,  бесспорно,  обновление 
системы языкового образования в ДДУ. Появление нового поколения учебников не снижает остроты 
проблемы,  так  как  «разработка  частных  предметных  концепций  и  минимумов  содержания 
образования  по  различным  предметам  предшествует  разработке  общих  концептуальных  основ 
обновления содержания образования» [3, 13]. 
 В  современных  условиях  глобализации  экономики  и  интеграции  различных  сторон  жизни  не 
только двуязычное, но даже многоязычное образование является особенно актуальным. Язык народа 
-  это  и  способ  мышления,  поэтому  постижение  языков  разных  народов  расширяет  горизонты 
мышления,  а  неизбежный  при  изучении  языков  процесс  сравнения  является  импульсом  к 
мыслительной активности.  
Одним  из  важнейших  условий  успешного  языкового  развития  является  организация  и 
обеспечение  стабильного  функционирования  полноценной  системы  обучения  языкам,  являющейся 
составной  частью  общей  культуры  общества.  Данная  система  должна  представлять  собой 
взаимосвязанный, последовательный и по возможности  непрерывный процесс, осуществляемый по 
классической схеме: дошкольная  организация – воспитания – школа -высшее (среднее специальное) 
учебное заведение. 
Содержание  языкового  обучения,  поскольку  оно  социально  по  своей  природе,  необходимо 
рассматривать  сквозь  призму  современных  тенденций  развития  общества.  Так,  сегодня  в  мире 
отчѐтливо  прослеживается  тенденция  интернационализации  образования,  вытекающая  из  связи 
образовательной  политики  с  экономической,  социальной  и  культурной  интеграцией  различных 
государств.  Необходимость  вхождения  казахстанского  образования  в  мировую  образовательную 
систему  диктует  потребность  в  свободном  владении  не  только  государственным  языком  и  языком 
межнационального общения, но и иностранными языками. Новые подходы к обучению языкам ставят 
перед лингводидактикой новые проблемы.  
Анализ особенностей и трудностей усвоения с русским языком                            обучения 
второго  (казахского)  и  третьего  (иностранного)  языка  свидетельствует  о  том,  что  базой  для  него 
может и должно стать знание русского. Это требует знакомства уже на ранних этапах обучения с 
языковыми  универсалиями.  Необходимо  акцентировать  внимание  на  универсальных  языковых 
фактах  и  последовательно  реализовывать  межпредметные  связи  между  изучаемыми    языковыми 
дисциплинами.  В  контексте  обновления  образовательных  реформ    в  связи  с  демократизацией  и 
гуманизацией  образования  воспитание  дву-  и  многоязычной  личности  призвано  обеспечить 
формирование  культуры  межнационального  общения,  что  в  условиях  многонациональности  
Казахстана особенно важно. 
В государственной программе развития  образования  РК на 2011-2020гг. определена стратегия  
воспитания поликультурной личности, владеющей минимум тремя языками, уважающей культуру и 
традиции  народов  мира.  Знание  родного,  государственного,  русского  и  иностранного  языков 

 
130 
расширяет кругозор ребѐнка, содействует его многократному развитию, способствует формированию 
установки на толерантность и объѐмное видение мира. 
Однако  практика  показывает,  что  на  нынешнем  этапе  доминирующим  является  рецептивное 
двуязычие («понимаю, но говорю плохо или вообще не говорю»). Возникает острая необходимость 
комплексной  разработки  ключевых  проблем    формирования  многоязычной  и,  следовательно, 
поликультурной личности.  
Развитие  дву  -  и  многоязычия    требует  использования  тех  резервов,  которые  кроются  в 
специальном изучении языков и их структуры. Каждый язык должен изучаться не сам по себе, без 
органической  связи  с  задачами  других  языковых  дисциплин.  Отсутствие  координации  между 
учебными программами и учебниками по русскому, казахскому и иностранному  языкам, недооценка 
межпредметных  связей  между  этими  дисциплинами  тормозит  формирование  коммуникативной 
компетенции полиязычной личности  с русским языком обучения. 
Эффективность  совершенствования  системы  обучения  языкам  определяется  как  социально-
экономическими  условиями  развития  общества,  так  и  теоретическим  осмыслением  современной 
лингводидактики  и  использованием  предшествующего  опыта.  Ни  одна  наука  не  может  успешно 
развиваться без изучения своей истории. Верно понять какое-либо явление мы можем, только если 
знаем,  когда  и  как  оно  зародилось,  какие  этапы  развития  прошло.  Прекрасно  сказал  об  этом  В.  Г. 
Белинский: «Мы вопрошаем прошедшее, чтобы оно сказало нам о будущем».  
Проблемы  формирования  коммуникативной  компетенции    в  теории  и  методике  обучения 
языкам  рассматривались  в  трудах    А.Ж.  Мурзалиновой,  Г.С. Рахимбековой.  В  частности,  А.Ж. 
Мурзалинова  отмечает:  «Языковая  личность  –  компетентный  носитель  языка,  способный,  в  силу 
лингвистического  мышления  и  соответствующего  ему  сознания,  развитого  чувства  языка  и 
способности к использованию языка во всѐм многообразии его функций, оперативно  и эффективно 
ориентироваться в многоязычном информационном пространстве, продуктивно в отношении себя и 
партнѐров  по  речевой  коммуникации  участвовать  в  разножанровых  диалоге  и  полилоге,  гибко  и 
системно использовать потенциал лингвистического образования для саморазвития и самореализации 
в  речевом  творчестве,  продуктом  которого  выступает  текст  высокой  культурологической  и 
этнокультурологической  маркированности»  [4,  31].  Известно,  что  основная  функция  языка  – 
коммуникативная.  Однако  необходимо  рассматривать  еѐ  в  неразрывном  единстве  с  социумом,  в 
котором  она  осуществляется:  коммуникативная  функция  обусловлена  его  конкретными  задачами  и 
потребностями. 
Одной из важных проблем языковой коммуникации является дву- и многоязычие. Двуязычие – 
это  «знание  двух  языков  в  известных  формах  их  существования  в  такой  мере,  чтобы  выражать  и 
излагать  свои  мысли  в  доступной  для  других  форме,  независимо  от  степени  проявления 
интерференции  и  использования  внутренней  речи  двуязычным  индивидом  в  процессе  письменного 
или  устного  общения  на  втором  языке,  а  также  умение  воспринимать  чужую  речь,  сообщение  с 
полным  пониманием»  [5].  Как  лингвистический  термин  «билингвизм»  (или  «двуязычие»)  вошѐл  в 
науку  с  именем  Уриеля  Вайнрайха,  который  в  рамках  сериала  «Публикации  Нью-йоркского 
лингвистического    кружка»  в  1953  году  издал  книгу  «Языковые  контакты»(  за  рубежом  эта  книга 
выдержала семь изданий, в СССР она впервые была опубликована на русском языке в 1979 году). Это 
вовсе не означает, что до У.Вайнрайха вопросами дву- и многоязычия учѐные не занимались. Ещѐ в 
Х1Х  столетии  эти  проблемы,  правда,  под  названием  «взаимодействие»,  «смешение  языков»  были 
предметом  научного  интереса  таких  видных  русских  лингвистов,  как  И.А. Бодуэн  де  Куртенэ, 
В.А. Богородицкий,  Е.Д. Поливанов,  позднее  к  ним  обращались  Л.В. Щерба,  Б.А. Ларин, 
В.М. Жирмунский.  За  рубежом  изучением  этих  вопросов  занимались  Г. Шухард,  Э. Виндиш, 
Г. Грюнбаум, Э. Рихтер и другие. 
Типология  двуязычия  –  один  из  спорных  вопросов  билингвологической  теории. 
Терминологическая неупорядоченность, противоречивость здесь большая. Одним и тем же термином 
некоторые  авторы  называют  один  тип  двуязычия,  другие  авторы  -  иной.    Так,  термины  полное  и 
частичное двуязычие  у Ю.Д. Дешериева обозначают разную степень распространѐнности двуязычия  
среди  того  или  иного  населения,  а  у  Ф.П.  Филина  -  разный  уровень  владения  говорящим 
(говорящими) двумя языками. 
Статус социо-лингво-этно-психологического термина двуязычие получило в СССР лишь в  60-е 
годы. Не  случайно,  поэтому изучение билингвизма в широком смысле привело к появлению таких 
самостоятельных научных направлений, как социолингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, 
которые в совокупности представляют собой комплексный подход к изучению двуязычия. И вместе с 
тем  каждое  из  этих  научных  направлений  (дисциплин)  имеет  свой  определѐнный  объект 

 
131 
исследования,  свои  задачи  и  цели.  Этим,  очевидно,  объясняется  неоднозначность  подхода  разных 
учѐных к определению двуязычия. 
У.  Вайнрайх  двуязычием  называет  «практику  попеременного  пользования  двумя  языками,  а 
лиц,  еѐ  осуществляющих,  двуязычными»  [6,  22].  Это  вполне  исчерпывающее  на  первый  взгляд 
определение довольно долго господствовало в теории языковых контактов.  Но по мере накопления 
фактов,  изучения  языковой  действительности,  функционирования  языков  оно  было  существенно  
дополнено советскими учѐными-лингвистами, социологами, этнографами, психологами, педагогами, 
многие из которых считают, что двуязычными могут быть не только отдельные лица, но и отдельные 
социальные общности. 
Среди    советских  лингвистов  существует  разный  подход  к  определению  двуязычия.  Так, 
например,  Ю.Д. Дешериев  считает,  что  «двуязычие  предполагает  знание  в  совершенстве  как 
исконного,  родного,  так  и  второго языка.    Видный  социолингвист  В.А. Аврорин  считает,  что  «под 
подлинным двуязычием с  научной точки зрения…следует  понимать одинаково свободное активное 
владение двумя и более языками». Казанский профессор Э.М. Ахунзянов, творчески развивая теорию 
двуязычия,  предлагает  «истинным  двуязычием  считать  такое,  которое  предполагает  равную  или 
приближающуюся  к  равной  степень  владения  и  употребления  как  в  речи,  так  и  в  мыслительном 
процессе  двух  языков,  регулярно  взаимодействующих  друг    с  другом  в  важнейших  сферах 
общественной  деятельности».  Чувашский  профессор  М.М.  Михайлов,  много  и  плодотворно 
работающий в области теории и практики билингвизма, пишет, что «под двуязычием мы понимаем 
способность  отдельного  индивидуума,  или  народа  в  целом,  или  его  части  общаться  (добиваться  
взаимопонимания)  на  двух  языках».  Л.Л. Аюпова  считает,  что  «необходимо  различать  по  меньшей 
мере  две  разновидности  двуязычия-  гетерогенное  и  гомогенное.  Гетерогенное  двуязычие 
представляет  собой  использование  определѐнным  этносоциумом  в  повседневной  жизни  двух  (и 
более) генетически разных средств общения (языков или диалектов). Это определение характеризует 
активное,  контактное  двуязычие,  которое  можно  назвать  билингвизмом  с  широкими  социальными 
функциями, отражающими двусторонний процесс этноязыкового контактирования».  Использование 
в  повседневной  жизни  двух  близкородственных  языков  можно  назвать  гомогенным  двуязычием. 
Гетерогенное и гомогенное двуязычие могут перекрещиваться, особенно в таком многонациональном 
регионе, как Казахстан. 
Карлинский  А.Е.  описывает  четыре  варианта  конкретного  воплощения двуязычия (А,  В  и  С  - 
идеальные одноязыковые коллективы):  1) представители (все, или только часть) языковой общности 
В усваивают язык А, носители которого остаются одноязычными; 2) представители (все,  или только 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: