125
бейнесімен семантикалық ассоциациялармен байланысты семантикалық категориялар
парадигмасын құрайды [6; 22 б.]. Қазақ тілінің әйелге байланысты фразеологиялық
бірліктер семантикасында халықтың мәдени өмірін, ойлау жүйесін, дүниетанымындағы
ұлттық менталитетті бейнелеуімен ерекшеленеді. Қазақ тілінде әйелге байланысты
танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін ашатын концептуалды құрылымдар бар.
Қазақтың салт-дәстүрінде әйелге тән жақсы қасиеттердің бірі – еріне ақылды жар болып,
қиын шақта ақыл-кеңес беру. Қазақ даласының тарихында даналығымен барша халықтың
құрметіне, құрметіне бөленген әйелдер аз емес. Ақылды әйелдер қиын-қыстау күндерде
күйеуінің қасында болады, ақыл-кеңесі мен қамқорлығымен шабыттандырады, күш-қуат
береді.
Осылайша, концепт сөз бен шындық арасында делдал қызметін атқарады. Концепт
терминінің құрылымдық сипаты ассоциативті елестетулердің тұтас кешенін қамтыған кезде
сөз мағынасының тұтас потенциалы болып табылады. Мағына – концептінің бір бөлігі, ол
тар мазмұнды білдіреді. Дегенмен, мағына дегеніміз – сөз құрылымының ішкі мағынасы
арқылы көрінетін санамыздағы заттар мен құбылыстардың бейнеленуінің туындысы.
Когнитивтік лингвистиканың пәнін анықтау да, тіл семантикасын талдау әдістерін жасау да
соған байланысты болғандықтан, концепт пен сөз мағынасының арақатынасын қайта
қарастыру өте маңызды. Концепт – адамның когнитивтік санасының, мағына – тілдік
сананың жемісі. Мағына (семема) концептіні құрайды, бірақ ол әрқашан концептінің
семантикалық мазмұнының бір бөлігі ғана. Негізгі концептуалды белгілерді беретін де
лексикалық мағынаның құрамдас бөліктері, бірақ толық сипатынада емес, тар шеңберде
береді. Сөздің лексикалық мағынасына қатысты концепт көлемді. Концептінің құрылымы
сөздің лексикалық мағынасына қарағанда әлдеқайда күрделі және көп қырлы.
Мағынаның когнитивтік белгілері концептінің мазмұнын құрайды. Сөз мағынасы,
семемасы да танымдық сипатқа ие – ол концептінің мазмұнын құрайтын жеке танымдық
белгілерді білдіретін және сөйлеуде көрсететін семалардан тұрады.Концептінің
құрылымдық сипатының бүкіл мазмұнын түсіндіру үшін көптеген сөздердің мағынасын
білдіретін көптеген лексикалық бірліктер қажет. Терминологиялық саралау мәселесін
қарастырғанда концепт – концептсферасының бірлігі, мағына – тілдің семантикалық
кеңістігінің бірлігі екенін ескеру қажет.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардың барлығын қорытындылай келе,концепт
терминінің құрылымдық сипаты – ең жоғары рухани құндылықтарға сілтеме жасайтын,
тілдік өрнекке ие және этномәдени ерекшелігімен таңбаланған ұжымдық сананың бірлігін
білдіреді. «Концепт» және «мағына» терминдері бірдей емес.Концепт – адамның
когнитивтік санасының, мағына – тілдік сананың жемісі.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы: Оқу
құралы. – Ақтөбе: Қ. Жұбанов атындағы АқМУ, 2006. – 161 бет.
2.Әмірбекова А. Көркем мәтінге концептуалдық талдау жүргізу үлгілері //
3.Кайдар А.Тысяча метких и образных выражений. Астана, 2003. С.121.
4.Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. – Алматы, 2004.
5.Р.Сыздық және қазақ тіл білімінің мәселелері: конф. мат. – Алматы: Арыс, 2004. –
224 б.
6.Попова, З. Д. Когнитивная лингвистика / З. Д. Попова, И. А. Стернин. М. : АСТ;
Восток-Запад, 2007. С. 91-110.
http://emirb.org/issn-1607-2782-respublikali-filimi-edistemelik-v2.html?page=29
Достарыңызбен бөлісу: