ПӘНАРАЛЫҚ (БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ФИЗИКА) БАЙЛАНЫС

231 
ПӘНАРАЛЫҚ (БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ФИЗИКА) БАЙЛАНЫС 
АРҚЫЛЫ ПРОБЛЕМ АЛЫҚ ОҚЫТУДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ 
 
С.Ж. Ахметова, З.Ермекбайқызы, Ешпанова Р.А. 
биология пәні оқытушысы, физика пәні оқытушысы, химия пәні оқытушысы, 
М.Мәметова атындағы Қызылорда жоғары педагогикалық колледжі 
Қызылорда қ., Қазақстан 
Қазіргі жағдайда білім беру ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды 
процестерінен, ғылымның, техниканың, өндірістің және саясаттың дамуындағы кіріктірілу 
функцияларының күшеюінен тыс қала алмайды. Біздің қоғам үздіксіз даму үстінде және 
білім беру жүйесі арқылы адамға (демек, білім сапасына) үйренуге (яғни үнемі өзін-өзі 
білім алуға, әрекеттердің жаңа түрлерін дамытуға), зияткерлік және физикалық дамуға 
(себебі технологияға қол жеткізу тек зияткерлік дамыған адамдар үшін қолжетімді), ойлау 
қабілеті мен шығармашылық әрекет етуге жаңа талаптар қояды. Осы сапалардың 
көпшілігін оқу үрдісіне кіріктірілген курстарды, кіріктірілген сабақтарды енгізу, 
компьютерлік технологияларды, мұғалімдердің әлемді тез ұмытылатын, шынайы өмірде 
қолданылмайтын бөлшектелген шағын ақпарат пен түсініктер ретінде емес, біртұтас әлем 
ретінде көруге үйретуге ұмтылысын қолдану арқылы дамытуға болады. 
Осы ретте оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастыру үдерісінде пәндерді кіріктіру 
мәселесіне тағы да үлкен көңіл бөлініп, «кіріктіру» («интеграция») термині айтарлықтай 
танымал болды. Кіріктіру (интеграция) (лат.) бөліктерді қалпына келтіру, толықтыру, 
бүтінге біріктіру (integer – бүтін) мағынасын береді, және де бұл жай механикалық 
байланысты емес, өзара ену, өзара әрекеттесу, өзара көзқарасты білдіреді. Кіріктіру – бұл 
ғылымдардың жақындасу және байланысу үрдісі. Ұлы дидактик Ян Амос Каменский 
«Өзара байланыста тұрғанның бәрі сондай байланыста оқытылуы керек» деп баса 
айтқан. И.Г.Песталоцци де оқу пәндерінің өзара байланысының көптүрлігін аша 
көрсетіп, бір пәнді екінші пәннен бөле қарамаудың қажеттігін айтқан.
Кіріктіру білім алушылардың оқуы және білімді меңгеру үрдісінде маңызды рөл 
атқарады. Оқытудың бірсарындылығы замануи білім берудің мәселесі болып табылады. 
Оқу бағдарламасына қандай да бір жаңалық енгізу қиын. Оқу бағдарламасы нақты оқу 
жетістіктеріне жетуге көмектеседі, бірақ көптеген білім алушылар әртүрлі пәндер бойынша 
білімдерін ортақ бір бейнеге біріктіре алмайды. Ал кіріктіру білім алушылардың ой-өрісін 
кеңейтуге, білімдерін жалпылауға, жаңа шешімдерді іздеуге оң әсер етіп, бізді қоршаған 
әлемге басқа көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Кіріктіру біздің әлемде бәрі бір-бірімен 
байланысты екенін көрсетеді. 
Кіріктіру білім алушыларға тиімдірек және орынды әсер ету мақсатында 
педагогикалық ұжым мен жекелеген мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін дамытуға 
ықпал ететін жаңа педагогикалық шешімдерді белсенді іздеу бағыттарының бірі ретінде 
түсініледі [1].
Білім беру жүйесіне қатысты «кіріктіру» ұғымын білім беру мақсаты (білім 
алушылардың қоршаған дүниеге тұтас көзқарасын құру) және оқыту құралы (пәндік 
білімдердің жақындасуының ортақ тұғырнамасын табу) ретінде қарастыруға болады [2]. 
Осылайша, оқу пәндері арасындағы кіріктірілу пәндік жүйені жоққа шығармайды. Ол оны 
жетілдірудің, кемшіліктерді жоюдың мүмкін жолы болып табылады және пәндер 
арасындағы өзара байланыс пен өзара тәуелділікті сапалы жаңа деңгейде тереңдетуге 
бағытталған.
Пәндерді кіріктіру үрдісін ұйымдастыудың негізгі формасы екі немесе үш, тіпті 
одан да көп педагогтар жүргізе алатын кіріктірілген сабақ болып табылады. 
Психологиялық-педагогикалық көзқарас тұрғысынан кіріктірілген сабақ оқу материалын 
табысты меңгерудің шарты болып табылатын білім алушылардың танымдық әрекетін 
белсендіруге мүмкіндік береді. Кіріктіру кіріктірілетін оқу пәндеріне сәйкес ғылымдардың 

232 
туыстығы, зерттеу нысандарының сәйкестігі немесе жақындығы сияқты бірқатар 
шарттарда мүмкін балатындығын ұмытпау керек. Кіріктіру арқасында білім алушылардың 
санасында әлемнің жан-жақты және белсенді бейнесі қалыптасады, олар өздерінің 
білімдерін тәжірибеде белсене қолдана бастайды, өйткені білімнің қолданбалы сипаты 
білініп, пән жан-жақты ашылады.
Пәнаралық кіріктірілу әртүрлі пәндердің мазмұнды оқу материалын (білімді) 
біріктіруді көздейді. Пәндерді кіріктіру кезінде әртүрлі пәндердің білім, білік, дағдылары 
қолданылады. Мысалы, физика мен химия, химия мен биология және т.б. Кейде білім 
алушының бір пәнді табысы меңгеруі басқа пән бойынша белгілі бір білім мен дағдының 
болуына байланысты. Бірақ серіктестік нақты көрсетілмесе де, мұғалім өз пәнінің 
мазмұндық жоспарына қатаң баға бере отырып, өз пәнін «оқшауланған» оқытудың
кемшіліктерін мен жеткіліксіздігіне көз жеткізе алады. Өйткені, дүниенің біртұтас екенін, 
оның сансыз ішкі байланыстармен біте қайнасып жатқанын, сондықтан, бір маңызды 
мәселені қозғау көптеген басқа мәселелерді қозғамай мүмкін еместігін барған сайын анық 
түсінеміз. Мұндай жағдайларда салыстыру, сәйкестендіру қажет, ал бұл кіріктіруге негіз 
болып болады. 
Кіріктірілген сабақ мұғалімнен қосымша дайындықты, үлкен эрудицияны, жоғары 
кәсібилікті талап етеді. Кіріктірілу оқу материалының ерекше үйлесімі ғана емес. Ең 
алдымен - оқу іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілі. Интеграция сабақты ынтымақтастық 
бағытына бағыттауға мүмкіндік береді, мұнда пікірлер қарама-қайшы болуы мүмкін, бірақ 
кез келген пікір онымен келіспесе де, құрметтеледі. Шындығында, кірігу барысында, әр 
білім алушының қабілетін дамыта отырып, білім мен тәрбие арасындағы шекараны 
өшіреміз. 
Биологиядан кіріктірілген сабақтарды өткізуде ең тиімді технологиялар – 
ынтымақтастық педагогикасы, топтық технологиялар, проблемалық оқыту, ойын 
технологиялары, компьютерлік технологиялар. 
Биология жалпы білім пәні ретінде пәнаралық байланысты дамытуға, оқыту үрдісін 
химия, физика, жағрафия, ағылшын тілі, т.б сабақтармен кіріктірілген түрде өткізуге кең 
мүмкіндіктер береді. Ал интерактивті тақтаны қолдану, интернеттің білім беру 
ресурстарының көптүрлілігі кіріктірілген сабақтардың тиімділігін арттырады.
Биологияны оқытуда пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру әдістемесі ең алдымен 
проблемалық жағдаяттарды құру мен шешуде, проблемалық мәселелерді талқылауда, 
танымдық мәселелерді шешуде жатыр. Осылайша «Жылдам және баяу жиырылатын 
бұлшықет талшықтарының ортақ қасиеттерін, орналасуы мен құрылысы» сабағында 
оқушылар «Неліктен бұлшық ет жұмысы нәтижесінде адам денесі қызады және көп 
мөлшерде жылу бөледі?» деген проблемалық сұрақты шеше алады. Мұғалім зерттеу 
нәтижесінде анықталған фактіні келтіреді: жұмыс істейтін бұлшықеттен ағып жатқан 
веноздық 
қанның 
температурасы 
бұлшықетке 
түсетін 
артериялық 
қанның 
температурасынан жоғары. Ол студенттерді экзотермиялық және эндотермиялық 
реакциялар туралы химиядан және энергияның бір түрінің екінші түрге айналуы туралы 
физикадан алған білімдерін пайдалана отырып, осы фактіні түсіндіруге шақырады.
Өсімдіктер мен жануарларды оқығанда оқушылар жасушалардың органикалық заттарының 
тотығуы нәтижесінде тыныс алу кезінде жылу бөлінетінін білді. Олар жұмыс кезінде тотығу 
реакциялары бұлшық ет талшықтарында да жүреді, олар экзотермиялық болып табылады 
және жылу бөлінуімен бірге жүреді. Мұғалім қосымша сұрақ қояды: «Неліктен бұлшық 
еттердің жұмысы кезінде тұқымдардың тыныс алуына қарағанда жылу әлдеқайда көп 
бөлінеді?» Физика курсына тоқтала отырып, оқушылар жұмыс істейтін бұлшықеттердің 
механикалық энергиясының жылу энергиясына түрленуі туралы айтады. Механикалық 
энергия химиялық байланыстағы энергиядан, бұлшықет талшықтарындағы нәруыздар мен 
көмірсулардың ыдырауы және тотығуы кезінде химиялық байланыстар үзілгенде бөлінеді. 
Осы кезде қан плазмасы қызады. Қан түзілген ыдырау өнімдерін – көмірқышқыл газын, 
суды және басқаларды алып кетеді. Дененің бетінен тер түрінде буланатын су өзімен бірге 

233 
артық жылуды алып кетеді (оқушылар булану және оның дене температурасын қалыпты 
ұстаудағы рөлі туралы дүниетануды,төменгі сыныптарда биологияны, физиканы оқытудан
біледі). 
«Адам гемоглобині мен миоглобинінің құрылысы мен қызметі» сабағында 
оқушыларды пәнаралық сипаттағы проблемалық мәселелерді шешуді ұйымдастыруға 
болады. Мысалы: «Қан плазмасында шамамен 80% су болатыны белгілі болса, қанға суды 
шприцпен енгізуге болады ма?» Бұл сұраққа жауап беру үшін картоп таяқшаларымен 
тәжірибені көрсетуге болады. Бірдей өлшемдегі үш картоп текшесін дистилденген суда, 
0,9% натрий хлориді ерітіндісінде, 10% натрий хлориді ерітіндісінде орналастырады. Біраз 
уақыттан кейін олар бірінші және үшінші ыдыстарда текшелердің өлшемдері өзгергенін, 
ал екіншісінде - ешқандай өзгерістер болмағанын атап өтеді. Тұз ерітінділерінің 
концентрациясы туралы химия және сұйықтықтардың диффузиясы туралы физикадағы 
білімдеріне сүйене отырып, оқушылар судың тұздардың жоғары концентрациясына қарай 
қозғалысы туралы дұрыс қорытынды жасайды: бірінші жағдайда, картоп жасушаларына 
жылжитыны, себебі олардың цитоплазмасында тұз концентрациясы дистилденген суға 
қарағанда жоғары және картоптың текшесі ісінеді; үшінші жағдайда - картоп 
жасушаларынан тұзды ерітіндіге бағытталуы және картоп текшесі суды беруіне 
байланысты бүріседі; екінші жағдайда тұз концентрациясы жасушалар цитоплазмасында 
және қоршаған ортада бірдей болып, судың қозғалысы болмайды, картоптың текшесі 
өзгермейді. Осы эксперимент нәтижелеріне ұқсастық негізінде оқушылар қанға суды 
енгізуге болмайтынын түсіндіреді. Бұл эритроциттердің оларға судың түсуіне байланысты 
жойылуына әкеледі [3].
Жоғарыдағы тақырыптар бойынша сабақты өткізу бірнеше пәндерді біріктіруге 
мүмкіндік береді, осылайша оқушыларда әлемнің біртұтас бейнесін қалыптасады. 
Айналадағы әлемді оқытылатын әртүрлі пәндер (физика, биология, химия) призмасы 
арқылы көретін оқушылар үшін олардың арасындағы байланыстарды ашуға, пәннің 
ішінен басқа пәнді көре білуге үйрету және өз бетінше қорытынды жасауға үйрету маңызды 
болып табылады. 
Кіріктірілген сабақ екі немесе одан да көп пәндерді бірдей біріктіретіндіктен, 
сабақты сәтті ұйымдастыру басқа мұғалімдердің көмегін қажет етеді. Сондықтан сабақты 
бір немесе бірнеше мұғалім өткізуі мүмкін. 
Кіріктірілген сабақтар оқушыларға және олардың жаңа нәрселерді біліп тануға деген 
ұмтылысына жағымды әсер етеді, өйткені бұл сабақтарды бір немесе бірнеше пәндер 
бойынша өткізу барысында оқушылар әрқашан басқа пәндермен байланыс таба алады, бұл 
олардың танымдық қызығушылығын тудырады. Демек, кіріктірілген сабақтар
оқушылардың мотивациясын дамытуға ықпал етеді. 
Кез келген мұғалімнің кіріктіруді кеңейту мен тереңдетудегі белсенді жұмысы – 
оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің, олардың шығармашылық ақыл-ой операцияларына 
қабілеттерін қалыптастырудың міндеттерін жан-жақты шешудің маңызды жолдарының 
бірі. Кіріктірілген сабақтар жаңашылдығымен, пән бағдарламасына баламалы идеялар мен 
стандартты емес тәсілдерді енгізу мүмкіндігімен жас мұғалімдерді баурап алады. Олар 
ғылымдарды оқшау оқытудың барлық кемшіліктерін іс жүзінде білетін тәжірибелі 
ұстаздарды да шабыттандырады. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Максимов Г. К. К дискуссии об интеграции школьных предметов. // Педагогика. 
– 1996.
2.Данилюк А.Я. Теория интеграции образования. Изд-во РГПУ, 2000 
3.Ильченко В.Р., Перекрестки физики, химии и биологии. Москва«Просвещение» 
1986. 

234 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: