Editor-in-Chief Shakir Ibrayev Редакция алқасы Редакционная коллегия
Ескеева М.Қ. Көнетүркілік тілдік тұлға
жүктеу/скачать 4,45 Mb. Pdf көрінісі
|
N.Kelimbetov
| Ескеева М.Қ. Көнетүркілік тілдік тұлға
силлабынан өрбiген «ұқтырушы, үйретушi, оқытушы» мәнiн беретiн uquq лексе- масы Тонуқуқ антропонимiнiң мағынасын «бiрiншi ұстаз (оқытушы, үйретушi, ұқтырушы)» түрiнде анықтауға мүмкiндiк бередi, үшiншi буындағы -uq, -ïq, -uγ, -ïγ ескерткiштер тiлi антропоним жасау модельдерiнiң бiрi: jolïγ tegin . Бұл түркi тiлдерiнiң фонологиялық жүйесiнде қалыптасқан дыбыстық заңдылықтарға да, номинация теориясындағы уәждiк негiздiң ұстанымдарына да қайшы келмейдi және онимнiң жалпы мазмұны Тонуқуқтың жеке қасиеттерi мен елге сiңiрген еңбегiне байланысты кейiн берiлген құрметтi есiм екенiне саяды. Тониқук ескерткішінде берілген мына сөйлем де Bilig esi čab esi ben körtim «Бiлiк иесi, сөз иесi (деп) менi көрдi» Тон. (Айд.ІІ, 105) Тониқуктың өз дәуіріндегі тілдік тұлға екенін нақтылай түседі. VII-IX ғасыр түркiлерi тiлi антропожүйесiнің жалпы мазмұны негiзiнде аталым уәжiндегi басты символдық-аксиологиялық белгiлер мен семантикалық идея антропонимнің компоненттерін құрайтын түбір сөздер бойында жинақталатынына көз жеткiземiз. “Мәтіннің мағынасы мен стилінің, құрылымының барлық элементтерін мәтіндік тұтастыққа біріктіретін лингвистикалық категория – автор бейнесі” [9, 14 б.] болғандықтан көне түркі жазба мұраларының мәтіндік сапасы мен си- паты автордың тілдік құзіреті мен әлеуетіне байланысты екені белгілі. Орхон мұралары болып табылатын көлемді мәтіндерден тұратын Күлтегін, Білгеқаған ескерткіштерінің авторы – Йоллығ тегін. А.Салқынбай Йоллығ тегінді “көне түркі жазба әдебиетінің негізін салушы тұңғыш түркі қаламгері деп бағалау лайық” деген пікір айтады [10, 43 б.]. Аталған мұраларды Йоллығ тегін жазғаны ешқандай пікір қайшылығын тудырмайды, себебі ескерткіш мәтіндерінде тасқа жазу жаздырған Йоллығ тегін екені бірнеше рет қайталанады: Tabγač qaγanïŋ ičreki bedizčig ïtï. Aŋïr adïnčïγ barïq jaraturtïm. Ičin tïšïn adïnčïγ bediz urturtum. Taš toqïtdïm. Köŋülteki sabïmïn urturtïm...on-oq oγlïŋa] tatïŋa tegi bunï körüŋ biliŋ. Beŋgü taš «Табғач қағаны Ордадағы бедізшісін жіберді. Мүсін, сурет, барық жасаттым. Ішіне, тысына өрнек салдырдым. Тас тоқыттым (қалаттым). Көңілдегі сезімді / бастырттым/. ...он-иелік ұрпағыңа, кірмелеріңе дейін бұны көріп біліңдер! Мәңгі тас»; toqïtdïm. Bu erig irser. Amtïqa erig jirte irser. Anča etig jirte beŋgü taš toqïtdïm, bitidim. Anï körir, anča biliŋ. Ol tašïγ toqït ïm. Bu bitig «bitigime atïsï Jollïγ tigin. «тоқыттым. Бұл киелі жер еді. Қазір де киелі жер. Осындай киелі жерге мәңгі тас тоқыттым, жаздырдым. Бұны көріңдер, осылайша біліңдер. Ол тасты тоқыттым. Бұл жазуды жазған – Йоллығ тегін»; Kültеginiŋ altïnïn, kümüšin, aγïsïn, barïmïn, tör[t bïŋ] jïlqï [s] ïn, qarasïn jaγma tujγut bu [anda....igitti] begim tigin jügerü teŋri bolča...taš bitidim. Jollïγ tigin bitidmiz . «Күлтегіннің алтынын, күмісін, ақығын, дүние-мүлкін, төрт мың жылқысын, (ірі) қарасын қағанның айтуы бойынша Тұйғұндар таратты...бегім тегінге жоғарыдан Тәңірі болысар... Тасқа жаздым. Иоллығ тегін (біз) жаздық». Білге Қаған ескерткішінің мәтінінде: [bilige] qaγan bi[tigin] Jol(lï)γ tigin bitidim. Bunča barïqïγ bedizig [türük] bilige qaγan atïsï Jol(lï) γ tigin men aj artuqy tört kün oluryp bitidim, bediz(id)tim. «Білге қаған бітігін /жа- зуын/ Иоллығ тегін мен жаздым. Осыншама барықты, мүсіндерді түрік Білге- 61 |