М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы

айқындалады. Қазіргі таңда мэтінтанымдық зерггеулердің қатары 
біршама толығып, мәтіннің күрделі табиғаты біртіндеп ашылатүсуде. 
Бұл ретте Ж .Ж акупов, Б.Ш алабай, О.Бүркіт, А .Ж ұбанов,
З.Ерназарова, С.Мұстафина, Н.Құрманова, К.Мухлис, Г.Әзімжанова, 
Ж.Қайшығұлова, А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, 
М. Ахметова т.б. атауға болады.
Антропоцентристік бағыг мәтін интерпрегациясымен байланысты. 
Мұнда автор тарапынан мәтіннің дүниеге келуі мен оқырман тарапынан 
оның қабылдануы аныкталады. Бұл қазақ тіл білімінде элі де болса 
жан-жакты зерттеуді қажет ететін тың мэселелердің қатарьгаа жатады. 
Ал шетел тіл білімінде мэтіннің антропоцентристік сипаты біршама 
анықталған, соның нэтижесінде бұл бағыттың өзі әрмен қарай 
сараланады:
• Психолингвистикалық (Л.Выготский, Т.Дридзе, А.Леонтьев,
Н.Жинкин т.б.);
• Прагматикалық (А.Н.Баранов);
• Қатысымдық (Г.Золотова, Н.Болотнова);
• Жанрлық-стильдік (М.Бахтин, М.Кожина, Т.Шмелева);
• Деривациялық (Е.Кубрякова, Л.Мурзин).
Психолингвистика дәстүрлі классикалық лингвистикадан
ерекшеленеді: біріншіден, экспериментальды әдіс-тәсілдер өте көп 
колданылады; екіншіден, тілді және тілдік бірпіктерді психологиялық 
әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырады. Психолингвистикалық 
зерттеулерде мэтінді екі психикалық әрекеттен тұратын, яғни 
«шығарылатын» жэне «қабылданатын» нысан деп анықгайды. Бұдан 
мәтіннің қимьш-қозғалыстағы кұбылыс екенін байқаймыз. Ғалым 
А .И .Новиков бұл эрекеттердің хабарды жинақтаудағы ортақ 
қызметтерін сипаттай келіп былай дейді: «Эти процессы не 
одноаспектные, а многоступенчатые, многоэтапные. Для этих 
процессов характерным является свертывание. Если при понимании 
свертывание завершает этот процесс формирования целостного образа 
содержания, то при порождении текста свертывание заключается в 
отборе из всего содержания мышления тех элементов, которые должны 
составить содержание будущего текста, и в формировании некоторого 
целостною образования, соответствующего будущему тексту в целом. 
Такая свертка приобретает форму «замысла» /3, 55/. Демек, 
психолингвистикада мәтін автор мен оқырман арасындағы 
динамикалық әрекет ретінде айқындалады.
Прагматикалық бағьггта мәтін белгілі мақсатты көздей отырып,
17

оқырманға эсер ету үшін тіддік амал-тәсілдерді қолданатын күрделі 
сөйлеу әрекеті деп қарастырылады. «Мэтін прагматикасы оның 
мағыналык-акдараттык. мазмұнымен, авторлық интенциясымеи, мэтін 
кұрудың мопгивімен, мақсат-мүддесімен байланысты болуьшен қатар, 
алдымен, кабылдаушыға эсер ету, оньщ реакциясын туғызу, автордың 
тілдік тұлға ретіндегі интеллекту алдык мүмкіншілігі, қарым-қатынас 
аумағы сиякты мэселелермен байланысты. ... қашан қабылдаушы 
мэтінді түсініп, мәтін оған эсер етіп, оның жан-дүниесінде белгілі бір 
өзгерістер пайда болып, оның реакциясын туғызғанда ғана тілдік 
қарым-қатынас өз мүддесіне толық жетті деуге болады. Кез келген 
мәтіннің негізгі міндеті - прахматикал ық талап-мүдцені қанағаггандыру, 
пікір алмасуды іске асыру арқылы коммуниканттардың жан-дүниесіне 
эсер етіп, оны «ояту», «реакция туғызу» /20,131/. Қазак тіл білімінде 
мэтіннің прагматикалық сипаты З.Ерназарованың «Сөйлеу тілі 
синтаксисінің прагмалингвистикалык аспектісі», Ф.Жаксыбаеваның 
«Газет мәтінінің прагматикалық функциясы» атты т.б. еңбектерде 
қарастырылды.
Мэтінді когнитивті зерттеудің дамуы психолингвистиканын, 
функционапдық, антропологиялык лингвистиканың жетістіктерімен 
тығыз байланысты. Когнитивтік бағыт қоршаған элем туралы біпімді 
білдіретін негізгі құрал - тіл, мэтін деген көзқарасты ұсынады. 
Когнитивті лингвистика тарапынан мэтіннің қай түрі де күрделі таңба 
ретінде танылады. Онда авторды ң ш ындык болмыс туралы 
жинақгағаны беріліп, жеке авторлыкәлемінің бейнесі түрінде керінісін 
табады.

жүктеу/скачать 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: