Жасөспірімдік кезеңдегі темперамент типтері мен нерв жүйесінің

ұқсастығын ғана айтады. Олардың қатарына мысалы, бала ӛседі және оның 
психикалық ӛмірі ӛзгеріс үстінде, ал ересек адамдар қарапайым қоғамда 
толық дамыған. Осыдан басқа бала, бала әлемінен бӛлек ересектер әлемінде 
дамиды. Бірақ осы іргелі айырмашылықтар ұқсас мүмкіндермен генетикалық 
параллелді жоққа шығармайды.
Тәжірибені 
ынаталандыру 
мақсатында 
барлық 
ағзлардың 
функционалды құрылымының минималды деңгейіне сәйкес пайда 
болатындығын салыстырмалы анализ тұжырымдады. Олардың басқа 
жағдайда дамуы мүмкін емес. Ағза ортаның қасиеттерін зерттейді және 
осының әсерінен физиологиялық және психологиялық даму пайда болады. 
Физиологиялық құрылымдар физиологиялық мүшеге ие болатын ортаның 
қасиеттеріне ғана ықпал ете алады. Осындай жолмен психологиялық 
құрылым психикалық жүйеге сәйкес келетін тәжірибе мен ақпаратты 
ынпалдандырады.Осылай, ағза құрылуы оның ӛзара әрекеттестігімен оның 
тәжірибе нәтижесін анықтады. Бұл тәжірибе ӛз кезегінде ӛзара 
әрекеттестіктің қайнар кӛзі болған функционалдық құрылымда анықталады. 
Осындай кері байланыс бір стадиядан екінші стадияға прогрессивті, сапалы 
түрде ауысуға әкеледі. Х.Вернер бойынша, дамудың обьективті себебі 
нақтыланады: ӛткен стадиядағы ұйым жобаланады, бірақ ол енді болатын 
стадиядағы ұйымды қамтамасыз етпейді. Ұйым дамудың әр сатысында бір-
бірінен ерекшеленетін болса, онда ағзаның ортамен ӛзара әрекеттестігі ӛмір 
барысында ӛзгереді: егер ағза үшін осы ӛзара әрекеттестік қолайлы болса, 
онда ұйым стабильді қалпында қалады.
Х.Вернердің концепциясында даму процесіне, тұрақтылық пен 
ӛзгерісті түсінуге «әртіс – сахна » бейнелерін пайдаланады. Орта – бұл сахна 
немесе ағза дамуымен іс-әрекеті үшін обьект, ал ағза – бұл әртіс немесе осы 
сахнадағы субьект. Демек, ағза ортаға әсер етеп қана қоймай, ол - ӛз 
сахнасының операторы. Прогрессивті немесе регресивті эволюция 
процесінде туындайтын «әртіс - сахна» байланысындағы немесе «субьект - 
обьект» ӛзара қарым – қатынасында даму анализі ӛзгерістердің зерттеу 
заңдылықтарын талап етеді. 
Х. Вернер және оның Американдық ізбасары Б.Каплан дамуда 
«сахна - әртіс» ӛзара әрекеттестігінде ӛзгеріс пайда болады. «Сахна» 
қарапайым даму стадиясында немесе психологиялық ортада, - бірінші 
инициатор ӛзара әрекеттестік. Ағзаның функционалдық құрылымы оның 
мінез-құлқының формасын анықтаса да бәрібі сыртқы ынталандыруға 
салыстырмалы пассивтік реакция. Дамудың жоғарғы стадиясында ағза ӛзара 
әрекеттестіктің бірінші иницаторы болып табылады. Бұл мағынада « 
әртістің» мінез-құлқы ортаға спентанды белсенді ықпал етеді. Ағза ӛз 

әрекеттерінің мінезін анықтағанда және таңдау жасағанда дербестікке ие 
және ол ӛз қажеттіліктері мен мақсаттарын қанағаттандыру үшін ӛз-ӛзін 
қамтамасыз етеді.
Онтогенезде кӛрсетілген «әртіс» және «сахна» ортасындағы қарым-
қатынаста генетикалық ӛзгеріс нышаны,- жай қабылдаудан оқиғаны 
критикалық бағалауға ӛту. Эгоцентрлік ӛзара байланыс ӛте ауқымды, ағза
ӛзімен орта арасынан айырмашылықты кӛрсетпейді. Баланың түсті ішкі 
құбылыс ретінде қабылдауы мысал бола алады. Түсте және ӛңде кӛрген 
құбылыстардың арасында айырмашылықтардың болмауы психозда, 
қарапайым қозғалуда, деперсонализм жағдайында кӛрініс табады.
Дамуда қарапайым ӛзара әрекеттестіктің дифференциясы әртістің 
сахнамен интеграциясымен қолдау табады. Субьект пен обьектің арасында
Дифференциацияның нығаюы ағза нақты ситуацияға бағынышты емес 
екенін кӛрсетеді. Осындай еркіндіктің салдарын ӛз мақсаттарын нақты 
анқтай алады. Субьектігі жақсы таңдау жасап және ситуацияны ӛзінше 
ӛңдеуге мүмкіндік туады. Ол ӛз сӛзімен ортаға манипуляция жасайды. 
Х.Вернерге сәйкес, дамудың жоғарғы сатысында әлемді ӛз қажеттіліктер 
позициясымен түсіндіру тенденциясы аз бақыланады. 
Х.Вернер ақыл-ой дамуының жалпы бағыттарына сипаттама бере 
келе, ол осы процестің функционалдық және құрылымдық ӛзгерістерінің 
келесі 
кӛрсеткіштерін 
бӛліп 
кӛрсетті. 
Бұл 
синкретикалықтан 
дискретикалыққа, диффузиялықтан есеп беруге, ригидалықтан икемділікке, 
тұрақсыздықтан тұрақтылыққа ӛту. Синкретикалық, мысалы, Х.Вернер ақыл-
ой ӛмірінің бастапқы қарапайым жүйесінен кӛреді және сәби кезеңінде 
эмоционалдық процес аумағында, қабылдау облысында және қиял 
процесінде, фунционалды дифференцияланбаған субьект-обьект қарым-
қатынасында кӛреді. Х.Вернер бойынша даму немесе ортогенез икемділік 
және тұрақтылықтың, функционалды дискреттіктің, есеп берудің ішкі 
жүйедегі сенімді жүйелер арасында ӛсумен құралады. 
Осы айтылған дамудың жалпы бағытының формальді қырлары, 
Х.Вернер даму деңгейіне салыстырмалы баға беруге тырысады. Мұндай баға 
3 факторға байланысты беріледі: даму процесінің кӛрсеткішіне анықтама; 
анализдік құбылысты құратын іс-әрекеттер жүйесінің анықтамасы; жеке 
ақыл-ой операциясының анализі Х.Вернер айтқандай, диапозды ағзаның 
диапозон қабілетінде кӛрінетін жеке бақылаулар негізінде қоюға болмайды. 
Кез келген психологиялық құбылыс ғылыми тұрғыдан қарастырғанда ағза 
дамуының тұтас перспективалық негізінде классикациялануы керек. Оның 
орны мүлдем ӛзгермеген. Егер дамуда жаңа перспектива пайда болса, онда 
бір ақыл-ой құбылысы әр түрлі деңгейде болады. Бұл баланың оқымаған 

ересек пен ақылынан айырылған ауру адамның іс-әрекетін қарапайым даму 
стадиядағы іс-әрекетпен салыстыруға болмайды; ересек адамның (білімді, 
оқыған адамның) іс-әрекетін даму стадиясының жоғары деңгейіне сәйкес 
келеді деп айтуға болмайды.
Ақыл-ой 
дамуының 
салыстырмалы 
анализі 
Х.Вернерге 
биопсихологиялық эволюцияда ақыл-ой дамудың 3 стадиясын бӛліп 
кӛрсетуге мүмкіндік берді. Бұл – сенсомоторлық, перцептивтік және ақыл-ой 
дамуы. 

жүктеу/скачать 286,12 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: