М. Ғабдуллин. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Алматы, 1958

ж а й т т а р д ы қ а й т а л а у м е н тынған. Қ а з а қ м а қ а л д а р ы н Ре- 
сейге қ о с ы л ғ а н ғ а дейінгі», «. . қосылғаннан кейінгі» 
деп 
ж а с а н д ы т ү рд е екіге бөліп, м а л ш ы л ы қ жөніндегі м а қ ал -
д а р — б айырғ ы, ал егі нші лікті көрсететін м а қ а л д а р Ре- 
сейге қ о с ыл ғ ан на н кейін ш ы қ қ а н деген ж а ң с а қ , ұ ш қ а р ы
пікі рлер үсынған.
М а қ а л д а р мен мәтелдер — м а ғ ы н а с ы да, түл ға с ы д а
ә л д е қ а ш а н қ а л ы п т а с қ а н , тез өзгере 
қ ой ма йт ын
жа нр.
Ф о л ь к л о р л ы қ мүраны, соның ішінде м а қ а л - м ә те л д і зерт- 
тегенде бүл ер екшелі кті елемеуге болмайды.
Қ а з а қ ауыз әдебиетін зерттеу, ж а р и я л а у ісінде сон- 
ғы он-он бес ж ы л д а елеулі ж ұ м ы с т а р істелді. Б ұ л о ра й д а
а к а д е м и к М. О. Әуезовті ң б ас ш ы л ығ ым ен ж а з ы л ы п , ж а -
р ы қ көрген « Қ а з а қ әдебиеті та р и х ын ы ң » бірінші кі табын 
(1960) ал дым е н а т а у ғ а тиіспіз. Е ң бе кте әрбі р ж а н р бой- 
ынша бүрын-соңды а й т ыл ға н пікірлер, ж а з ы л ғ а н зерттеу- 
лер ж и н а қ т а л ғ а н , коры т ыл ғ ан. Соның ішінде « М а қ а л д а р
мен мә тел де рді ң» ( а в т о р л ар ы 3. Ахметов пен Б. А қ мү қа -
нова) мәні, х а л ы қ т ұ рмысымен тығ ыз б ай ла ң ыс т ыл ы ғ ы
дү рыс б а я н д а л ғ а н , бі рс ыпыра ж а ң а , соны пікірлер 
ай- 
тыл ға н.
Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң ауыз әдебиеті не а р н а л ғ а н екінші кі- 
т а п та ( р е да к т ор ы а к а д е м и к М. Қ. Қ а р а т а е в ) . Б. Ак мү ка -
нова кеңес дәуі рі нде туған ж а ң а м а қ а л д а р
мен мәтел- 
дерден көптеген м ы са л д а р ке лті ре отырып т а л д а у ж а с а -
ған. А л а й д а зерттеп отырған ж а н р ж а й ы н д а өз та р ап ы -
нан ж а ң а пікірлер айту орнына, б ұ рыннан белгілі ж а й-
л а р д ы қ а й т а л а у м е н шектелген.
М ү н д а да ж а н р д ы ң шығу тегі, ка лып т а с у, д ам у тари- 
хы, ә д еб и - п о э т и к а лы к өзгешелі ктері а ш ы л ма йд ы, тектес 
ж а н р л а р м е н бай ла н ысы, көршілес х а л ы к т а р д ы ң ма ка л - 
мәтелдері мен үксас, ж а қ ы н д ы ғ ы айтыл майды.
Қ а з а к м а к а л- м ә т ел де р і н соңғы ж ы л д а р ы а р н а й ы зерт- 
теген ғ а л ы м д а р д ы ң бірі — Р а х м е т о л л а Сәрсенбаев. Оньің 
« Қ а з а к м а к а л д а р ы мен мәтелдері ні ң л ексика-стилистика- 
л ы қ ере кше лі ктері » (1961) дейтін к а н д и д а т т ы к диссер- 
т а ц и я с ы н д а м а к а л мен мә телде рді ң к ұ рыл ымы, л ексика- 
сы, ст илистикас ы к а р а л ы п т а л д а н ғ а н ; ж а с а л у жо л да р ы ,
түрі мен мазмұны, ж а к ы н ж а н р л а р м е н а р а қ а т ы н а с ы сөз 
болған. Автор орыс ма ка л - мәтел д ер і н қ а з а қ ш а ғ а ау д ару 
тәсілдері не де то қ т ал ып , сонымен б ай ла н ыст ы өзінің ой- 
пІкірлерін ор та ғ а салған. Дег енмен ті л ші -ғ ал ым м а қа л - 
д а р д ы ң д ам у тарихына , көркемді к ерекшеліктеріне,
ат- 
қ а р а т ы н кызме ттері не көңіл бөлмеген.
Соңғы ж ы л д а р ы д и д а к т и к а л ы к шағ ын ж а н р л а р ғ а әде-
14

биег қ а у ы м ы н а з а р а у д а р а б аст а ды. Әдеби қ о р ы м ы з д ы
б ай ыт а тын бірнеше а у д а р м а ж и н а қ т а р 1, мен з ерт т еу л ер 
ж а р ы қ көрді. С о л а р д ы ң і шінде М. Әл і мб а е в ты ң «Өрнекті
сөз — о р т а қ қ а з ы н а » (1967) атты зерттеуі а у д а р м а мә- 
селесіне а рн ал ға н . Ең б е кт е қ а з а қ м а қ а л - м әт е л д е р і н і ң шы- 
ғу тарихы, өмір т а н ы т қ ь і ш т ы қ мәні, қ о л д а н ы л у ы жә не
ж а ң а м а қ а л д а р д ы ң ж а с а л у ж о л д а р ы ж а й ы н д а автор ба- 
ғ а л ы пікірлер а й т қ а н , ' м а қ а л - м ә т е л д е р д і орыс тілінен ка- 
з а қ тіліне а у д а р у д а ғ ы өз т ә ж ір и бе л ер і н ұсынған. Ең бе к 
очерк, м а қ а л а стилі нде ж а з ы л ғ а н . ГІоэ тикалык а у д а р м а -
ға бой ұру, а л л и т е р а ц и я - а сс о н а н с қуу, 
ж а н ы н а н төл еу
сөз косуға әуестену с и як ты кейбір д а у л ы пікі рлеріне қа- 
р а м ас т а н , очерк к а з а к м а қ а л - м ә т е л д е р і н зертте уг е қо- 
с ы л ғ а н елеулі үлес болып т а б ы л а д ы .
М а к а л - м ә т е л — х а л ы к т ы ң сан ғ а с ы р л ы қ көрген-бі лге 
нінен, бастан кешкен у а к и ғ а л а р ы н а н қ о р ы т ка н акыл-ой- 
ының жи ынтығ ы, а н ы к т а м а с ы ; т а б и ғ а т т а , өмі рд е үнемі 
к а й т а л а п тур атын у а к и ғ а л а р м е н , к ү б ы л ы с т а р м е н б а й ла - 
нысты туған токсан ауыз сөзді ң т о б ы к т а й түйіні.
Әр халықтын, м а к а л ы мен мәтелі — сол х а л ы қ т ы ң өзі 
ж а с а п а л ғ ан л о г и к а л ы к фо рму л ас ы, ережесі. Ол кез кел- 
ген у ак иғ а н ы ң, мәселені ң т ұсын да еске түседі, ті лг е ора- 
л ад ы. Сөйтіп көп ойлануды, ү з а қ б а я н д а у д ы ке рек ететін 
қиын нәрсені же п- же ң і л , оп-оңай, ж а л ғ ы з ауыз сөзбен 
түсіндіреді, ұ ғ ы н д ыр а д ы. Туған елді ң қ а ді р -к а си е ті т ура- 
л ы ж ү р т к а ү з а к әң г і мел емей - ак :
Е л ііиі
— 
алтын бесік;
Кісі е л ін д е султан б о л ғ а н ш а , өз е л і ң д е ұлтан б о л
деп 
екі-үш ауыз сөз б ен - а к Ота н каді рі н ұ ғ ы нд ы р у ғ а болады.
М а қ а л мен мәтел — егіз жа нр , туыс ж а нр . Де г ен ме н
м а ғы на с ы на , к ұр ы лы с ын а, а т қ а р а т ы н к ыз ме ті н е 
к а р а -
г а н д а өзіндік а й ы р м а ш ы л ы қ т а р ы бар. М а к а л а я қ т а л ғ а н
бір т и ян а к т ы ойды білдіреді, ез а л д ы н а тұрып та дербес 
м а ғ ы н а береді. Мыс а л ы,
Т о л м а с қ а қ ұйм а, тоймасқа б е р ­
ме.
Мәтел ж е ке тұрып т и я н а к т ы ойды бере а л м а й д ы , тек 
белгілі бір ойды, пікірді а ж а р л а у , а й к ы н д а у үшін қол- 
да н ыл ад ы, эпитет, теңеу қызме ттер і н а т қ а р а д ы . Мыс а л ы,
Ат қойып, ай д а р тағып, К ө р г е н н е н көзі а қ ы
деген мәтел- 
дер т и я н а кт ы ойды білдірігі тұ рғ ан жок.
М а к а л мен мә телді ң осындай д а р а л ы қ ере кше лі ктері н 
түсіндіре келіп белгіді э тног ра ф, ж а з у ш ы
В. И. Д а л ь :

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: