«Бір кора кой», «екі үйір жылқы» деген сияқты түйенің тобын

де көгереді; Ө зің д і ер тұтсаң, д ұ ш п а н ы ң д ы ш ер тут;
77- 
ке н н е н -гу л , з ә р д е н
— 
б а л
дейтін м а қ а л д а р өз б ек ті лінен 
ау ысқ ан деуге б ола ды, өйткені ос ы н д а ғы д а р а қ ( а ғ а ш ) ,
шер ( ж о л б а р ы с ) ж ә н е зәр (у) өзбек тіліне тән. А л а й д а
« ма лғ а ж а р л ы б олға нмен сөзге бай» қазак. б ас к а х а л ы к -
т а р ғ а қ а р ы з д а р болып қ а л м а ғ а н . Өзге х а л ы қ т а р д а н өзі- 
не керекті м а қа л - м ә т е л д е р д і қ а б ы л д а п , п а й д а л а н а білу* 
мен бірге өз ақ ыл -о йы н а н туған д а н а л ы қ сөздерінен бас- 
қ а л а р ғ а да ауысып отырған. Оны біз қ а зі рг і ж а р и я л а н ғ а н
к ырғ ыз, өзбек, т а т а р х а л ы қ м а қ а л д а р ы н ы ң ж и н а қ т а р ы -
нан айқын көреміз. Қ ы р ғ ы з м а қ а л д а р ы н б ыл ай қ о й ғ а н д а ,
тіл құрыльі сы қ а з а қ тілінен недәуі р өз ге ше л е у өзбек хал- 
қы айтатын:
Б и р к у р г а н
— 
б и л и ш , и к к и к у р г а н таниш;
Б и л а г и з у р б и р н и йи қа р , б и л и м и з у р м и н г н и й и қ а р ; Ота
к у р га н у қ йун ар, она к у р г а н тун бичар; 
К у з
— 
қ у р қ о қ ,
қ у л
— 
ботир; М о л о л а с и тииіыда, адам о л а с и иіаида
дей- 
тін м а қ а л д а р д ы кез келген қ а з а қ өзінің төл сөзіндей тан и
алады.
Түркі ті лдес х а л ы қ т а р ішінде т а т а р мен өзбек — ерте- 
рек ж е р ж ы р ты п , егін егіп о т ы р ы қ ш ы л а н ғ а н ж ә н е қол -
өнері, же ңі л өнеркәсібі бүрын шығып, а й ырба с, с а у д а ж ү -
мысымен ерте ш ү ғ ы л да н ғ а н елдер. С о нд ық т ан да д иқ ан- 
шыл ық , б а у- б ақ ш а , с а у д а - с а т т ы қ қ а б а й л а н ы с т ы м а қ а л -
д ар д ы ң бір с ып ырасы әуел б аста осы а ғ а й ы н д а р д а н т а р а -
луы 
ы қ ти мал .
Мәселен:
Е р
— 
қ а зы н а , 
с у в
— 
алтын
( Ж е р
— 
қазы на, су
— 
алтын); Д е к қ о н б у л с а н г к у з хайда,
к у з х а й д а с а н ғ ю з х а й д а ( Д и қ а н б о л с а ң к у з айда, 
к ү з
ай дасаң жүз а й д а ) ; Эрта э к к а н бутун ола р , к е ч к е э к к е н
утин о л а р (Ерте е к к ен бүтін алар, к е ш е к к ен отын а л а р ) ;
С у в келтирер б ир киш и, э к и н ж а р м и н г к и ш и ( С у келті-
рер бір кісі, егін егер м ы ң кісі) ; Иигит м о л и ерде (Жігіт
м ал ь і-ж е р д е); Х и с а б л и дуст а й р и л м а с (Есепті дос а й р ы л -
м ас)
дейтін м а қ а л д а р екі х а л ы қ т ы ң ті лінде де бар, б і р а қ
өзбекке ж а қ ы н. Сол с и яқ ты т а т а р мен қ а з а қ х а л ы қ т а р ы
қ а т а р қ о л д а н ат ы н
(Ата б е л с е ң — ақ щуян, сата б елсен -
сактиян; (Ата б іл с е ң
— 
ак, қоян, сата б іл с е ң
— 
сақт иян);
Б акч а б а й л ы қ
— 
бер а й л ы қ ( Б а қ ш а б а й л ы қ
— 
бір ай-
л ы қ ) ; Б ер теңгеге б и я б у л м а с , ике тәңгеге д оя б у л м а с
(Б ір теңге б и е болм ас, екі теңге түйе б о л м а с ) ; Ж и м е ш л и
агачны ң б а ш ы т /бән (Жемісті ағаштың басы томен)
дейтін м а қ а л д а р гатар х а л қы на н т а р а л у ы
мүмкін. Бі з 
бүл м а қ а л д а р д ы қ а з а қ ш а н ұ с қ а л а р ы н д а с а к т а л ғ а н кейбір 
сездеріне, х а л ы қ т а р д ы ң ш а р у а ш ы л ы қ кәсібін бейнелейтін 
ерекшелі ктері не қ а р а й келтірдік. Сол т ұ р ғ ы д а н К а р а г а н ­
да өзбек, т а т а р ті лде рі нд е ж а р и я л а н ғ а н
х а л ы қ м а қ а л -
19

мәтелде рі ні ң ж и н а қ т а р ы н д а қ а з а қ қ а тән ма қ а л - м ә т е л д е р 
де көп. Тілі бізге т ым ж а қ ы н қ а р а қ а л п а қ , қырғ ыз, түрік- 
мен, өзбек м а қ а л д а р ы н был ай қ ой ғ а н д а ( б ү л а р д а қ а з а қ -
қа бейтаныс м а қ а л - м ә т е л д е р д і т аб у қ н ы н) , бізден жері
де, тілі де ш а л ғ а й л а у « Т а т а р х а л ы қ м а қ а л д а р ы » ( Қ а з а н ,
1959) ж ин а ғ ы н қ о л ғ а ал ып о қ ы ғ а н н а н - а қ

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: