666 мақал мен мәтел. Алматы, 1960

«Мәтел, х а л ы қ сөзімен а й т қ а н д а — гүл, 
ал м а қ а л — 
д ә н » 1, — дейді. 
Осы 
пікірді 
д а м ы т ы п 
фоль клорис т 
М. А. Р ыб н ик о ва : «Мәтел — бұл сөз о рал ымы, қ а л ы пт а с -
қа н сөйлем, пікірдің элементі. М а к а л — а я к т а л ғ а н пікір, 
біткен ой»2,— деп түйеді.
Сейтіп, м а қ а л мен мәтел — к а з а к
ауыз әдебиетінің 
бір са ла сы, х а л ы қ т ы ң түрмысын, кәсібін, салтын, дүниеге 
к ө з қ а р а с ы н бейнелейтін ша ғ ын п о э т и к а л ы қ жа нр .
* * *
Ауыз әдебиеті нде м а қа л - м ә т е л д ің а р а ла с п а й т ы н ж а н ­
ры жок. Ертегі, аңыз әңгіме, д а с т а н- ж ы р, х а л ы қ өлеңде- 
рінде, тіпті ж ұ м б а қ т а р мен т а қ п а қ т а р д а да сөзді әрлеу, 
ойды өткі рлеу үшін м а қ а л - м ә т е л д е р дәлел, а й ш ы қ ретін- 
де қ о л д ан ы л а ды . М ак а л - мә т е л д е р ауыз әдебиеті нің ата л- 
ған ж а н р л а р ы н а м а т е р иа л — кі рпі ш болып қ а л а н у м е н
бірге, о л ар д а н өзі д е нәр ал ад ы, ойлы, өнегелі сөйлемдер 
есесінен байып, д а ми д ы.
Қорқыт дегенде, өстіп қорқыт
деп пе едім
дейтін мәтел «Бөдене мен түлкі » әңгімесімен, 
Түйе б ойы на сеніп ж ы лдан қ ү р қалыпты
дейтін 
м а к а л
ж ы л т у р а л ы аңызбен б ай ла ны с т ы шыққ ан .
Ауыз әдебиеті нде м а к ал - м ә т е л г е ж а к ы н ж а н р л а р д ы н
бірі —■
х а л ы қ өлеңдері. Онда поэзияғ а тән әдеби — тілдік 
к өркемді кпен к а т а р а с т а р л ы м а ғы н а л ы ж о л д ар , ш у ма к -
т а р аз емес. 
Жігітке ө л е ң де өнер, өнер де өнер; А р ғ ы м а қ
б ірде жалды, б ір д е жалсыз, ер жігіт б ірде м алд ы , б ір д е
м а л сы з; Ж а б ы н ы ж ауға м ін б е ж алы бар деп, жаманмен
қ ұ д а б о л м а м а л ы бар,
деп деген секілді көптеген м а қа л - 
мә телдер х а л ы қ өлеңдері нен ауыскан.
М ақ а л - м ә т е л г е етене ж а н р л а р — шешендік сөздер мен 
н а қ ы л сездер. Б ұ л екі ж а н р д ы ң м а з мү н - ма ғ ы на ж а ғ ы н а н
т уыстығ ы мен түрі не к а р а ғ а н д а ө з а р а ұ қ с а с т ы қ т а р ы сон- 
д ай — о л а р д ы кейде м а к а л- м ә т е лд ер д ен а ж ы р а т у қиын. 
Ө з а р а тығ ыз б ай ла ныс т ы осы ж а н р л а р д ы бір-бірінен ма- 
ғ ына сына , көлеміне, қ о л д а н ы л у ы н а к а р а й әзер а жыр ат у -
ға болады.
Б а й д ы ң ә й е л і ө л с е
— 
төсегі жаңғырар, жар-
л ы н ы ң ә й е л і ө л с е
— 
басы қ а ң ғы р а р ; Уайьім түбі
— 
тұңғи-
ық, батасың да кетесің, тәуекел түбі
— 
жел қайы қ, 
ке-
ш есің де өтесің
дейтін м а к а л д а р д ы шешендік сөздерге 
де, н ақ ы л сөздерге де ж а т қ ы з у ғ а болады. Әдетте, 
ма-

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: