В. И. Даль. Пословицы русского народа. М., 1957, стр. 20

қ а л- м ә т е лд і ң көлемі екі-төрт ж о л д а н ас па йды, асса на- 
қыл, т а қ п а қ сөздерге а йн ал а д ы.
Ж ү м б а қ т а н
( Ү й артында бәйтерек, к ү р е с у г е кісі ке-
р е к ) ;
қ а р ғ ы с та н
( Ө з ің б ілм е , б іл г е н н і ң тілін а л м а ) ;
б а т а -
тілектен 
( К ү л е кіріп, к ү ң ір е н е ш ы қ қ а н н а н сақтасын; М а -
лы м д ы а л с а алсы н, п е й іл ім д і а л м а с ы н ) ,
т. б. ауыз әде- 
биетінің і рі лі -ұс ақты тү рл ер і нен ауысып, өзгеріп, м а қ а л -
мәтел с а н а т ын д а жү р г е н сөздер аз емес. М а қ а л - м ә т е л д і ы
негізгі ж а с а у ш ы с ы — х ал ык , көпші лі к, соныц і шінде қ о
ғ а м н ы ң з а т т ы қ қ о ры мен рухани қ а з ы н а с ы н ж а с а у ш ы — 
еңбек ад амы. О л ай дейті ні мі з м а қ а л - м ә т е л д і ң көпшілігі 
белгілі кәсіппен, еңбек процесі мен б а й л а н ы ст ы туған.
Қ у л а н н ы ң қ а сы н уы н а , мылтықтық б а с ы лу ы ; Киікті кө-
рінб еген атады, не ерін б еге н атады; Ит иесі ү ш ін жүгі-
реді, құс тамағы үш ін ұ ш а д ы
деп көзімен көріп, қ ол ымен
ұстаған а ң шы ғ ан а айта а л а д ы . Сол с и яқ ты
М е к і р е ба~
л ы қ басы тасқа тимей тоқтамас; Ж е л б е з е к к е жебе д ары -
са, б а л ы қ өрге жүзе а л м а с
дейтін м а қ а л д а р д а су ж а н у -
арын ың өмірін жіті б а қ ы л а ғ а н б а л ы қ ш ы д а н ш ы ққ а н .
А ң ш ы л ы қ пен б а л ы қ ш ы л ы қ қ а қ а р а ғ а н д а қ а з а қ т ы қ
б ая н ды кәсібі егіншілікпен б а й ла н ы с т ы а й ты л а т ы н
Е гін -
ді дөңге сал, дө ң ге с а л с а ң к ә ң г е сал; Д і щ а н б о л с а ң сүді-
герің ді сайла...; Д ә н тоңға тимей, а у з ы ң
на н ға
тимес
дейтін м а қ а л д а р д ы ,
о л а р д ы ң ішіндегі сүдігер 
( з я б ь ) -
м а с ақ ш ы дейтін сөздерді егінші емес екінің бірі біле д е
бермейді. 
Тозған. е л д і тоған қ ұ р а й д ы
деп же р- с у қ а ді р і н
же т ік білетін д и қ а н ғ а н а айта ал ад ы.
Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң б ай ыр ғы дәулеті — мал, а я қ т ы дәу- 
лет. Ма л ж а й ы н д а м а қ а л көп ж ә не м а л д ы ң түрі мен үй 
ж а н у а р л а р ы н ы ң қ а м т ы л м а ғ а н ы жоқ. Төрт т ү л ік т і ң әр- 
қ а йс ыс ын ың түрі-түсі, сырмінезі, ерекшелі гі , ш а р у а ш ы -
л ы қ мәні ж а н - ж а қ т ы а ны қ т а л ғ а н . С о л а р д ы ң ішінде т өрт 
түлікті а уз ы на үрлеп, а я ғ ын сыпырып қ ол д а н , төлден 
өсірген, түнде қ ор а шетінде, күндіз қой 
соңынд а 
бірге 
түнеп, бірге ж үр і п м а л ы н ы ң сырын үғып, сыңын білген 
ма лшын ың, м а л с а қ ш а р у а н ы ң ғ ан а а уз ы на тән м а қ а л д а р
көп. 
Сүтсіз қ о и м а ң ы р а у ы қ ; А қ с а қ қ о й жатып семірер;
Кұрттаған қо й қ ұ д ы қ басы нда; е ш к іл і қ ой өреген; Қ о й
үр ікк ен ж ағына беттемейді
деп қой-ешкі мен кәнігі, сыр- 
десте кісі ғ ан а айтса керек. Мұнын, өзі м а қ а л - м ә т е л д і қ
өмірден, тү рмы с т ан т уғ ан дығ ын , х а л ы қ б а қ ы л а у ы ны ң ,
көп ж ы л д ы қ т ә жі ри б е с і ні ң жемі сі -нәтижесі екенін дәлел- 
дейді. 
Е к і аяқтыда бажа тату, төрт аяқтыда бота тату;
17

Бота қотыр болса, енесін б ы л ға й д ы , енесі к е л е с і н [ б ы л-
ғ а й д ы
дейтін м а қ а л д а р д а сөзсіз түйелі ауылдан, түйеші- 
нің ауз ын ан ш ы ққ ан .
Байтал м інсең қ ұ л ы н жоқ, са у м а л
іш сең қ ы м ы з ж оқ
; 
Е к і бие
— 
е л асы, үш б и е
— 
б ұ л а қ б а ­
сы, бір б и е
— 
жоқтың қасы; К ө ң і л і түссе бие, к ө ң іл і түс-
песе түйе
дейді құлын, бота бай ла п , бие, түйе сауған ау- 
ылд ың а д а м д а р ы. Биені ң с а ғ а т сайын, түйені ң күніне екі- 
а қ рет иитінін тек мал б а қ қ а н , т а м ы р т а р т қ а н б а қ т а ш ы
ғ ан а біледі. 
А р қ а с ы н а ер батқан ат а я ң іи ы л ; Қ ү й г е л е к ат
арьіқ; К ү н д е м ін ге н ат
— 
тулақ, аптада м ін ге н ат
— 
ңу-
н а қ
бола тынын д а ат иесі немесе ж ы л қ ы ш ы мен са ят ке р 
ғ ан а айтса керек. Сол секілді 
С иы р с у ш ы л; өгіз ө л ген
ж ерінде өкір ед і
дегендер де зеңгі 
б а б а — с и ы р ш ы л а р ғ а
ғ ан а тән сөздер. Мұ н ың б а р л ығ ы м а қ а л - м ә т е л д е р еңбек 
процесінде т уғ ан д ығ ын , ха л ы қт ы ғ ын , қ а л ы ң еңбекші бү- 
қ а р а ғ а тәндігін көрсетеді.
М а қ а л - м ә т е л д і ң баю, д ам у
көздері ні ң 
бірі — б ас қ а 
х а л ы қ т а р д а н ауысу, а у д ар ы п алу. 
Теңіз теңізбен с у л а с
-болмаса, теңіз б о лм а й д ы , тау таумен ж алғас б олм аса,
тау б о лм а й д ы .
Сол сияқ т ы б ас қ а халықпен байланыссыз ,
қ а р ы м - қ а т ы н а с с ы з т о м а ғ а т ү й ық х а л ы қ та 
болмайды.
Есігіне қ ұ л ып с а л м ағ а н , елінің шетіне күзет қ ой ма ға н а қ
көңілді, кең пейілді қ а з а қ х а л қ ы да көрші ле с х ал ық т а р -
мен ә р қ а ш а н ар а ла сы п , алыс-бері с ж а с а п тұрған. жә не 
қ а р ы м - қ а т ы с ы тек са уда - са ттық пе н, к ү д а - ж е к ж а т т ы қ п е н
ше кт е л ме й а қ ыл-ой м ү р а л а р ы н ы ң а л ма су ым е н д а мы ғ ан .
Ы р ы с ауы сады , б іл ім ж үғысады
деген сөз бекер ай тыл ма-
ған. М ә д е н и- э к он о м ик а л ык к а р ы м - к а т ы н а с т а р д ы ң нәти- 
же сі нд е қоныстас, көрші ле с х а л ы қ т а р д ы ң ( қ а р а к а л п а к ,
қыр ғы з , өзбек, түрі кмен, т ата р, б а ш к ұ р т т. б.) әдеби ко- 
рынан қ а з а қ тіліне а уы с к ан м а қа л - м ә т е л д е р
аз 
емес. 
Түрмыс- салты, тари хи т а ғ д ы р ы ү қ с а с ту ыс қ а н х ал ык т а р -
да н а уы с қ а н м а қ ал - м ә т е л д е рд і қ а з а қ т ы ң байьірғы, кол- 
т у ма м а қа л -м ә т е л де р і н е н а ж ы р а т у киын. Тек контексте 
с а к т а л ғ а н кейбір сөздерге немесе ж е к е бір х а л ық т ың
ті рші лі гі не тән еңбек кәсібін, т үрмыс- сал тын бейнелеуіне 
к а р а п , « мын ау пәлен х ал ы қт і кі б ола р- ау» деп ж о р а м а л -
да у ға , т о п ш ы л а у ғ а болады. Мы с а л ы:
Х а л ы қ айтпайды,
х а л ы қ айтса қ а л п айтпайды
деген м а қ а л қ ы рғ ы з да н
ауысса керек. Ол ай дейтініміз — қ а лп деген сөздің ма- 
ғына сы қ а з а қ т а р
үшін онша а ны қ емес, ал қ ы р ғ ы з ша
қ а л п — өтірік деген сөз екен. Сол сняк ты 
Д а р а ц бір жер-

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: