Б. Адамбаев апық

Ж а й л а ғ а н ел кетсе — көл қ ұ л аз и д ы ,
Ж а й ы л ғ а н м а л кетсе — бел қ ұ л аз и д ы,
Н а р қ ы н т а н ы м а ғ а н сөз қ ұ л а з и д ы ,
Қ а т а р ы н а н а й р ы л ғ а н ш а л қ ұ л аз и д ы.
М іне, төрт қ ұ л а з у
— 
осы.
Осы с и я қ т ы о н д а ғ а н т о л ғ а у с ө зд ерд е х а л ы қт ы ң ж а к ­
сы әйел, а к ы л д ы ба л а, ж ү й р і к а т қ а қ а н д а й зор мән бер- 
гендігі б а й қ а л а д ы .
Та ғ ы бір а ң ы з д а Әз Ж ә н і б е к х а л ы қ қ а :
— 
Үш арсыз, үш ғайы п, үіи жетім б о л а д ы дейді, 
ол
н е ?
— деп с ү р а қ қояды.
— 
Үш арсы з: ұ й қ ы арсыз, к ү л к і арсыз, тамақ арсы з;
ү ш ғайы п: қ о н а қ ғайы п, несібе ғайы п, 
аж ал ғайы п,
— 
дейді жүр т. Б і р а қ ү ш же ті м д і ешкі м 
ше ше ал ма йд ы.
С онд а Қ а р а б а с шешен:
— 
Жетім ү ш е у емес, бесеу:
Елі ж о қ ж е р же ті м,
Т ы ң д а у ш ы с ы з сөз жетім,
Ж е р і н е н ауған ел жетім,
Ж о қ т а у ш ы с ы з қыз
Елі нен ауғ а н ер же ті м,
жетім, —
деп ж а у а п береді. Б ұ л — бір кісінің пікірі емес, 
қиын- 
д ы қ т ы б асын ан көп кешіріп, қ а ң ы р а ғ а н жерді , қы с ы ра -
ған м а лд ы, еңіреген ерді көрген х а л ы қ қорытындысы.
Әдетте, еліне қ а р с ы со ғысқ ан қол д ы, қ а н а у ш ы л а р д ы ,
қ а с - қ а р с ы а д а м д а р д ы ж а у дейміз. Ал кейбі р ше шенд і к 
сөзд ерд е « ж а м а н д ы қ » біткенді ж а у ғ а б ал ай ды. Мыс а л ы,
«кім ж а у ? » деген с ү р а қ қ а М а л а й с а р ы би был ай ж а у а п
беріпті:
Ж а м а н б олса — 
Тебеген болса —
ж а қ ы н ж а у ,
биең ж а у,
Ш а б а н болса —
Күнд е келсе —
а тың ж а у ,
күйеу жа у,
Ш а й п а у болса — 
Ж ы м ы с қ ы болса —
қ а т ы н ж а у ,
жиен ж а у.
Кетеген болса — 
Тіл а л м а с а —
түйең ж а у ,
ү л ы ң жау...
Б ү л
сөзден, 
біріншіден — х а л ы қ т ы ң
б а к ы л а ғ ы ш т ы ғ ы
б ай қ а л с а , екінші ден — б а р л ы қ нәрсені өзінің бас пайда- 
сына қ а р а й б а ғ а л а й т ы н ф е о д а л д ы қ қ о ғ а м ны ң өзімшіл- 
д і к к ө з қ а р а с ы көрінеді.
112

Б а й д а л ы би қ а р т а й ғ а н ш а ғ ы н д а кеңесші
Т ү р л ы б е к
сәлем беріп:
— Е, би, күйі ң қ а л а й ? — депті.
— Кер биін, кеңестен қ а лд ы.
Кер торы ат жүрі стен қ а лд ы.
Ел азды, ма л тозды,
Б ү л күнде би-болыстан
Ала ш о л а қ ит озды, — дейді би.
— Би, сізде б а л а л а р б ар емес пе еді?
— П ы ш а қ тозып с а ғ а д а қ а л д ы ,
Ш а п а н тозып ж а ғ а д а қ а лд ы .
Б и л е р тозып д а л а д а к а лд ы,
Б и л і к қ а т ы н мен б а л а д а қ а л д ы , —
дейді Б а й д а л ы .
Қ а з а к елі нде х а н д ы қ жой ы лы п , билі к тиылып, оның 
орнына 
ағ а с ү л та н- п рав и тел ь де р,
б о л ы с - ст а р ш и н а л а р
шы ғ а б а с т а ға н дәуірге тән бұл ше шен д і к сөзде де үстем 
тап өкі лдері әр нәрсені өз 
мүддесі т үр ғ ы сы на н
б а ғ а -
л а й т ын д ы ғы көрінеді. «Кер би кеңестен қ а л ғ а н » соң «ел 
азды, ма л тозды», өзі қ а р т а й ы п сөзі д а л а д а к а л ғ а н
би 
үшін, «ағ а сүлтан» ата нып а т қ а мінген б а л а с ы д а « а ла
ш о л а қ итпен» тең.
Асау би Есентемі р Бөл ен биді қ о н а қ қып сыйлай оты- 
рып:
— Бөле, қ о н а қ т ы ң неше түрі, жі гі тті ң неше ж ұ р т ы б о ­
л а д ы? — деп сүрапты.
— Қ о н а қ т ы ң төрт түрі болады:
Арнайы қонақ,
Қ ү д а й ы қон ақ ,
Қ ы д ы р м а қонақ,
Қ ы л ғ ы м а қонақ.
Жі гі тті ң үш ж ұ р т ы болады:
Ағайын ж ү р т ы — күншіл,
Қа й ын ж ү р т ы — міншіл,
Н а ғ а ш ы ж ү р т ы — сыншыл, — дейді Бөлен.
Әркімні ң а узынан а й т ы л ға н көп н ү с қ а л ы осы сөзде 
де өмір шындығы, елді ң сы н шы л д ығ ы б а й қ а л ғ а н д а й .
Ел аузын да ежел де н айтыл ып келе 
ж а т қ а н а т а л ы
сөз, т а п қ ы р л ы қ о йл а р д ы белгілі билер иемденіп, өз аты-
113

н а н айту ә д ет ке а й н ал ға н . Қ а р ж а с Ш о р м а н бидің б а л а ­
с ы Мұс а Қ а н ж ы ғ а л ы С а қ қ ұ л а қ шешенге:
— Ағат деген немене, 
С а н а т деген немене, 
Қ а н а т деген немене,
Ж а н а т деген немене? —
деп с ұ р а қ қояды. Оны С а қ қ ұ л а қ шешен б ыл ай деп ше- 
шеді:
М ұс а м ы рз а бұл сөздін, мәнісін білмегенді ктен сұр а п 
•отырған жоқ , қ а ш а н н а н х а л ы қ қ а белгілі н а қ ы л д ы қ а р т
би а л д ы н д а қ а й т а л а п т і лмарс ып ,
білгірсіп 
отырғаны.
Б ә л ен хан, бәлен би « ай тк а н екен» деген сөздерді ң бәрі 
соныкі емес, х а л ы қт і к і дейті ні мі з де содан. Б ұ л т о л ғ ау — 
үрыс- к ер і стен ешкі мг е п ай да ж о қ екенін а ң ғ а р т а д ы , үй- 
ы м ш ы л - ы н т ы м а қ ш ы л
болуды у ағ ы з д а й ды . А д а м д а р д ы
'Өзара ш ын а й ы достык, с ы п ай ы қ а р ы м - қ а т ы н а с қ а мегзей- 
тін мұндай д а н а л ы қ м а қ а л д а р , ше шенді к н ас и х ат т а р кү- 
ні бүгінге дейін тәр б ие л і к мәнін жо й ға н жоқ.
Ж е р мен көктің а р а с ы — көз көрім жер,
Б а т ы с пен шы ғ ыс т ың а р а сы — бір күндік жол.
Өті рі к пен ш ы н д ы қ т ы ң а р а с ы — төрт елі қол, —
.деп келетін сөздер — өлшеуг е келмейті н нәрсені мөлшер- 
ге келті рі п ұ ғ ы н д ы р а білген т а п қ ы р л ы қ т ы ң т а м а ш а үлгі- 
'СІ. Сол с и яқ т ы с ұ р а у - ж а у а п түрі нде жиі а й тыл атын:
дейтін сөздер ше ше н д і к пен т а п қ ы р л ы қ т ы ғ а н а емес, ло- 
. ги ка л ық ойдың ғ а ж а п кейпін көрсетеді.
— Екі ж а м а н ұрысса,
Ағ ат емей немене?! 
Екі ж а қ с ы сөйлессе, 
С а н а т емей немене?!
К а н а т емей немене?! 
Т о қ т ы ш а қ т ы ң терісі 
Т о ң д ы р м а с а суықт а 
Ж а н а т емей немене?!
Мәрелі же рг е жеткізсе,
Мінген а т ы ң қ а ж ы т п а й
Ж о л а н а с ы — тұяқ,
Сөз а н ас ы — қ ұ л а қ ,
Су анас ы — б үла қ, -
114

Сөйтіп, ше шен д і к т о л ғ а у х а л ы қ т ы ң көрген-білгенінен 
қ ор ы т қ а н ойы мен келер ұ р п а қ қ а
ай тар аманат-өс ие ті
болып т а б ы л а д ы .

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: