П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 8 .4 . И Н Т О Н А Ц И Я Н Ы Ң
С И Н Т А К С И С К Е Қ А Т Ы С Ы Кез келген тілдегі сөйлемнің барлық түрле- рінде о н ы ң қ ұ р ы л ы м ы н ы ң бір ком п он ен ті міндетті түрде интонация болуы шарт. Интона- цияны ң көрінісі тек сөйлем мен мэтінге байла- нысты болғанды қтан, интонация сөйлем мен мэтіннен тыс ешбір қажетті өтей алмайды. Таза интонацияны тек екі ж ағдайда ғана байқауға болады: біріншісі, біз тілін түсінбейтін шетел- д ік т ің сөзін т ы ң д а ғ а н у ақы тта. Тілін біл- мегендіктен, сөздерін түсінбегендіктен, біз оның сөйлеген сөзінің интонациясын ғана аңдаймыз, естиміз. Екіншісі, қабырғаның не терезенің арғы жағында сөйлеп тұрған адамның сөздерін толық естімеген, түсінбегері жағдайда. Оның сөйлеген создерінің интонациясы на, эуеніне қарап жал- пы мағынасын жорамалдауға болады. Жалпы алғанда, интонация сөйлемде, мэтінде көрініс табады. Ал ондағы синтаксистік жэне интонациялық мағыналардың өзара байланысын анықтау үшін оларға ортақ критерийлерді ай- қындау керек, мысалы тэуелділік-тэуелсіздік және аяқталу-аяқталмау. Жалпы интонацияның жоғары көтерілетін түрі - мазмұнның бағының- қы лы ғы мен аяқталмағанын білдіреді де, ал ин- тонацияны ң төмендейтін түрі - м азм ұнны ң ба- сы ңқы лы ғы мен аяқталғанын көрсетеді. Интонация мен синтаксиске қатысты басты факторлардың бірі ретінде олардың сөйлемдегі сөздердің озара қарым-қатынастары мен байла- нысу тәсілдерінде көрінетінін айтуға болады. Жай сөйлемде болсын, құрмалас сөйлемде болсын ин тонацияға әсер ететін, о н ы т ү р л е н д ір е т ін ел еул і ф а к т о р л а р д ы ң б ір і - с и н т а к с и с т ік бірліктердің бір-бірімен салаласты қ немесе са- бақтастық қатынаста болуы. С оны м ен, сөйлеу тіліндегі си н такси стік конструкцияларды ң аяқтал ған -аяқтал м аған ы , о л а р д ы ң п а у з а а р қ ы л ы б ө л ін у і, о сы кон струкцияларды ң и н то н ац и я сы н ы ң әуені, қарқы ны , ұзақты лы ғы , тағы басқа компонент- тер і о л а р д ы ң м а з м ұ н ы м е н б а й л а н ы с т ы . С интаксистік конструкция мен интонацияны ң байланы стылығы н дэлелдейтін сөйлеу тіліндегі ең ш ағын үзіндЦсөз бөлігі) - синтагма. С и н таг- ма барлы қ тілдерге тән и нтон ац и ялы қ-си н так- систік универсалды құбылыс. Қай тілде болса да, синтагма сөйлеу тіліндегі создердің мазмұ- ны, олардың бір-бірімен л оги калы қ қатынасы ж әне сөйлеуш інің ол қаты настарды пайымдап, тұжырымдауы арқылы сипатталады. Интонация- лы қ формаға ие болған әр синтагма пауза арқы- лы болінеді де, бэрі қосылып бір сейлемде күрделі интонациялық контурды сызады. Егер сөйлемдегі сөз тіркестерінің синтаксистік мазмұны жеткілікті болмаса, олар синтагма бола алмайды. М ыса- лы: Біз ертең ауы лға кетеміз. Бұл сөйлем пау- з а м е н б ө л у ге к е л м е й д і. Б ұ л с ө й л е м б ір синтаксистік мазмұнға ие болып, басы ңқылық- ты біддіретін, бэсеңдеп барып аяқталаты н ин- төнациям ен ерекш еленеді. Егер осы сөйлем ге өндағы создердің м ағы насы на байланысты ке- летін басқа сөздер қөсып, өның құрылымын ке- ңейтсек, бұл құры лы мға жаңа сөздер өз мазмұ- ны н да қөсаты н б ө л ға н д ы қ та н , сөйлем дегі синтаксистік мазмұнның көлемі ұлғайып, бірне- ше жеке синтагмаға жіктеліп, эр синтагма ездеріне тән интөнациямен айтылатын бөлады. Мысалы: Біз боріміз / / ертең сағат сегізде / / өзіміздің ауы лға / / жаяу кетеміз. Бұл - жөғарыда келтірілген бірінші мысал- дан ж асалған жайылма сөйлемнің әр түрлі бай- ланыстағы сәз тіркестерінен құралғ-ан бөліктері эр қ а й с ы с ы ж еке си н тагм а б ө л ы п , өларды ң алдыңғылары бағы ны ңқы лы қты , аяқталмаған- д ы қты білдіретін, өзінің ая қ ж ағы н а қарай көтерілетін интөнациямен айтылса, ал сөңғысы - баяндауыш құрамы басыңқылықты білдіретін, аяқталаты н, бәсеңдейтін интөнациямен өрнек- теледі. Сонымен, көтерілетін интөнация сөйлемнің басында, өртасында келетін синтагмаға тэн бөл- са, бэсеңдейтін интөнация сөйлемнің сөңында к е л е т ін с и н т а г м а ғ а тэ н б ө л ад ы . М ұ н д ай сөйлемдегі синтаксистік мазмұнмен интөнация- л ы қ м азм ұнны ң бірдей, яғн и барабар бөлуын синтагманың вариантсыз көнструкциясы дейді. Қ а за қ т іл ін ің сан алуан с и н т а к с и с т ік - көм муникативтік құрылымдарында интөнация ж эне өны ң бірліктері мен көмпөненттері тиісті өры н алы п, өлар өзара күрделі де эр түрлі қатынастарға түседі. Интөнацияның қазақ тілінің көнструктивті-синтаксистік, яғн и статикалық - жазба түрінде де, көммуникативті-синтаксистік, я ғ н и д и н а м и к а л ы қ - ауызш а түрінде де өз көріністері мен белгілері бар жэне өлардың ала- тын өрны ерекше екенін айту керек. М ұны сөйлем нің жазба түрінде еш бір тех- н и калы қ әдіссіз-ақ көзбен көріп, құлақпен ес- туге бөлады. Мысалы, бастауышы да, баяндауы- шы да қөсымшасыз түбір сөздерден жасалған жай сөйлемдердегі есім сөздердің бастауыштық - ба- яндауыштық функциялары, өлардың сөйлемдегі белгілі бір өрын тэртібімен ғана (бастауыш - бірінші, баяндауыш - екінші) анықталмайды, ең алдымен бұлардың сөйлем құрап тұрғанын жэне оны ң бірінш ісі - бастауыш, екінш ісі - баяндау- ыш болып тұрғаны н осы сөйлемге тэн интөна- ц и я а н ы қ т а й д ы . М ы салы : Ол - ст удент , (сөйлемнің құры лы м ды қ схемасы 5 -Р нем есе М-ІЧ) деген сөйлемді алайық. Бұл сөйлемнің бас- тауышы (Ол) мен баяндауышы (студент) пауза арқы лы екіге бөлініп, жай хабарлы сөйлемге тән сөңы на қарай баяу төмендейтін көтеріңкі- бэсең интөнациям ен айтылып тұр, сөнды қтан да бұл екі сөзден тұратын жалаң сөйлем нің эр мүшесі бір ы рғақты төпқа, синтагм аға теңеліп тұрғаны анық. Осы сөйлемнің интонациясының реңкі өзгертіліп айтылса, өл сөл күйінде тұрып, ешбір құры лы мдық өзгеріссіз-ақ басқа эмөция- лы қ м ағы н аға ие бөлады. М ысалы, Ол - ст у - дент деген сөйлемнің интөнациясын хабарлы жай сөй лем н ің сөң ы н а қарай баяу төм ендейтін көтеріңкі-бэсең түрінде емес, бастауышы мен б а я н д а у ы ш ы а л ғ а ш қ ы д а ғ ы д а й п а у з а м е н бөлінгенмен, бірақбаяндауышытөмендемей бас- тауышпен бір деңгейде, жөғары; сөндай-ақ баян- |