432
Маъновий, синтактик ва морфологик
изчил тасниф асосида
лексеманинг қуйидаги катта гуруҳи ажралиб чиқади.
Т
урк
умд
ан
қуй
иси
бев
оси
та
маъ
но
хус
уси
яти
бил
ан
боғ
лиқ
лиг
и ва
тур
кум
нин
г
ичида содир бўлганлигидан уни бу чизмада акс эттиришнинг ҳожати ҳам
йўқ, чунки ҳар бир туркумнинг ички мавзу гуруҳи, унинг луғавий-
маъновий гуруҳи, ҳар бир МГ ва луғавий-маъновий гуруҳда у ёки бу
умумий, маъновий, синтактик, морфологик белгининг юзага чиқиш
хусусияти алоҳида ўрганилиши лозим бўлади.
босқич Жиҳат
Гуруҳ номи
Маъновий
Синтактик
Морфологик
I.
Тип
1.Ёрдамчи
2.Мустақил
1.Ажралувчи
2.Боғланувчи
1.Ўзгармас
2.Ўзгарувчи
II.
Синф
1.Тасвирловчи
2.Атовчи
1.Мучаланмас
2.Мучаланувчи
1.Сонланувчи
2.Даражаланувч
и
3.Тартибланувчи
4.Нисбатланувчи
III.
Тўп
1.Ишора
2.Ном
1.Чекланган
2.Чекланмас
Синтагматик
муносабатига
кўра
IV.
Туркум
1.От
2.Сифат
3.Сон.
4.Феъл
5.Равиш
6.Модал
7.Ундов
8.Тақлид
1.Боғловчи
2.Кўмакчи
3.Юклама
Синтагматик
муносабатига
кўра
V.
Тур
Туркум ичида
Туркум ичида
Синтагматик
муносабатига
кўра
VI.
Мавзу
гуруҳи
Тур ичида
-
-
VII.
Луғавий
маъно гуруҳи
Мавзу
гуруҳи
ичида
-
-
VIII.
Луғавий
қатор
Луғавий
маъно
гуруҳи ичида
-
-
IX.
Алоҳида
олинган
лексема
Луғавий
қатор
ичида
-
-
X.
Лексеманинг
нутқдаги
маъноси
Матнда
-
-
433
Жадвалдан шу нарса аёнки, маъновий таснифда бўлиниш т и п дан то
алоҳида луғавий қатор ва лексема, ҳатто лексеманинг нутқий босқичигача
борса, синтактик таснифда т у р к у м, морфологик таснифда эса с и н ф
босқичи билан чекланиб қолади. Бунинг асосий сабаби лексеманинг а л о ҳ
и д а л и г и, ўзига хослиги (“уникаллиги”), грамматиканинг эса “ўта
умумлаштирувчи” табиати.
Мазкур жадвал туркийшунослик ва тилшуносликда тамоман янги бир
ҳукмни, янги хулосани чиқаришга имконият беради. Бу ҳам бўлса, туркий
тил, жумладан, ўзбек тилида морфологиянинг синтаксисдан кўра
умумлашганроқ, универсал (муштарак)роқ эканлиги ҳақидаги хулоса.
Изчил таснифда лексеманинг маъновий бўлиниши 10 босқич, синтактик
бўлиниши 4 босқични ўз ичига олган бўлса, морфологик тасниф эса атиги
2 босқичда ўтказилди. Бу ўзбек тилининг (умуман туркий тилнинг)
агглютинатив қурилиши ва форма ясаш шаклининг умумийлиги туфайли
содир бўлса керак.
Келтирилган жадвалнинг 4-босқичида рус ва ўзбек тилшунослигида
анъанага айланган сўз туркумининг барчасини кўриш мумкин. Табиийки,
бу эса анъанавий тилшуносликдаги анъанавий сўз туркумининг
ажралишида маъновий ҳамда синтактик асоснинг устувор аҳамиятга эга
бўлганлигидан далолат беради.
Шунинг учун анъанавий тилшуносликка нисбатан сўз туркуми
ажралишида синтактик омил нотўғридир, деган фикрни рад этган ҳолда,
бу соҳада академик И.И.Мешчаниновнинг илгари сурган фикрини –
сўзнинг гуруҳланишида ва гуруҳга ажратилишида, тарихан сўз
туркумининг шаклланишида маъно ва синтаксис етакчи ўрин эгалламаган,
деган фикрини тан олишимизга тўғри келади.
Достарыңызбен бөлісу: