Ўзбекистон республикаси

108 
1. Сир очилди.
ҳаракат 
2. Эшик очилди.
ҳаракат
3. Гул очилди.
ҳаракат 
Кейинги вақтда ўзбек тилшунослигида грамматик шаклга тил-нутқ 
аспектида ёндашиш натижасида 
грамматик шакл валентлиги
ҳам 
мавжудлиги тез-тез эътироф этилмоқда. Навбатдаги бўлимда шу масала 
устида тўхталамиз. 
Грамматик валентлик. Морфологик шакл валентлиги. 
Тилга 
субстанциал ёндашиш нафақат луғавий шаклда, балки морфологик 
(грамматик) шаклда ҳам валентлик қонуниятининг мавжудлиги ҳақидаги 
фикрни илгари суришга асос бўла олади. Тилшуносликда 
грамматик 
валентлик
тушунчаси грамматик шаклнинг маъновий ва синтактик 
томонини диалектик бирликда кўриш натижасида пайдо бўлди
1
.

Лексема каби грамматик шакл ҳам валентликка эга бўлиб, у лексема 

валентлигини ўзгартириши, лексема валентлигига таъсир қилиши мумкин. 
Бошқача айтганда, аффиксал морфеманинг бирикиш қобилияти грамматик 
шакл валентлиги. Қуйида таркибида грамматик шакл мавжуд бўлмаган 
ҳамда грамматик шаклли лексеманинг бирикув имкониятини кузатайлик:
1
Нигматов Х. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI–XII вв. –Т.:Фан, 
1989. –191 с.; Акрамов Ш. Ўзбек тилининг гап қурилишида тўлдирувчи ва ҳол ([WP
m
] валентлиги 
аспектида):филол.фан.номз.дисс.автореф.. –Т., 1997; Менглиев Б. Морфологик воситаларнинг маъновий 
хусусияти ва семантик имкониятлари. филол.фан.номз.дисс.автореф., –Т., 1996. 
илмий 
юзта 
кўп 
қизиқарли 
китоб 
илмий 
----- 
кўп 
қизиқарли 
китоблар 

109 
чиройли 
қўққисдан 
кўп 
кулмоқ 
---- 
тингловчиларни 
қўққисдан 
кўп 
кулдирмоқ 

110 
Ушбу лексема бирикувига жиддий аҳамият берилса, 
[-лар
] ва [-
дир
] 
грамматик кўрсаткичининг 
китоб
ҳамда 
кулмоқ
лексемасининг бирикиш 
имкониятига таъсир этганлигини фаҳмлаш мумкин. 
Китоб
лексемасининг 
валентлиги кўплик сон шакли [-
лар
] ҳисобига торайган бўлса, 
кулмоқ
лексемасида бирикув имконияти [-
дир
] орттирма нисбат шакли ҳисобига 
кенгайган. Бундан ташқари 
китоб
лексемаси [-
им
] эгалик морфемаси 
билан шакллантирилганда 
менинг
сўз шакли билан бирикишга имконият 
туғилади: 
менинг китобим
. Бундай хусусиятни нафақат шахс-сон ёки 
эгалик, балки бошқа турдаги қўшимчада ҳам кузатиш мумкин. Чунончи, 
келдик
шаклланган феълидаги [-
к
] I шахс, кўплик сон қўшимчаси 
биз
олмошига; 
оқаётган
сўзшаклидаги ҳозирги замонни ифодалашга 
хосланган -
ётган
шакли исм билан бирикишга эҳтиёж сезади.
Тил ҳодисасига субстанциал ёндашиш туркий тилнинг грамматик, 
хусусан, морфологик шаклда ҳам валентликни ажратиш имкониятини 
беради.
Маълумки, туркий тилнинг морфологик шакли асосан аффиксация - 
қўшимчани қўшиш усули билан ясалади ва туркий қўшимча флектив 
тилнинг морфологик формантидан фарқли равишда ёрқин маъновий
1
ва бу 
жиҳатдан лексемага ўхшаш. Чунончи, [-
лар
] кўплик сон шаклининг 
умумий грамматик маъноси, олдинги бобда кўриб ўтганимиздек, 
«бўлинувчан ноаниқ миқдорий кўплик» сифатида белгиланар экан, ўз-
ўзидан тушунарлики, [-
лар
] формантли сўз шакли аниқ миқдор 
ифодаловчи аниқловчи билан бирика олмайди. Бирикканда эса, албатта, 
окказионаллик – ғайримеъёрийлик содир бўлади. Шунинг учун 
юзта
китоб
, 
ўнинчи йил
каби бирикмага аниқланмиш кўплик шакли кела 
олмайди. 
Юзта китоблар
бирикмаси ўзбек тили учун хос эмас, 
ўнинчи 
йиллар
эса хусусий окказионал ёки ихтисослашган маънога эга. Бундан биз 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: