З. Е. Колумбаева
Оғыз мемлекеті (IX-XIғғ. басы
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Kolumbaeva
| 4.4 Оғыз мемлекеті (IX-XIғғ. басы
) VIIIғ. тҥркештер қарлҧқтармен соғыста жеңіледі де, Жетісудан Шуға кҿшеді. - IXғ. басы қарлҧқ, қимақ, оғыз, қаңғар -печенег бірлестігі қҧрылады. Территориясы: Сырдарияның тҿменгі ағысы, Арал - IXғ. аяғы хазар, оғыз қаңғар – печенег бірлестігі - Орал, Еділ жерінде. Орталығы: Жетісу, ҽрі Оңтҥстік, Батыс Қазақстан IXғ. аяғы- XI ғ. басы территориясы : Сырдария – Еділ, Хғ. астанасы – Янгикент. Қағанат билеушісі: жабғу, қҧрамы : 24 тайпа. - 965ж. Киев Русі, оғыз (жеңді) Хазар қағанаты; - 985ж. Киев Русі, оғыз (жеңді) Еділ бҧлғарлары Ішкі тартыс: X-XI ғғ. Оғыз кҿтерілісі – салық наразылығы Сыртқы саясаты : Селжҧқтармен соғыс; - қыпшақтармен соғысы (қҧлатты); Әскер басы: сюбашы, жабғудың орынбасары – кҥл-еркін, діні – пҧт, шам. 4.5 Ерте орта ғасырдағы Қазақстан мәдениеті Тіл және жазу. VI–VIII ғасырларда Қазақстан мен кҿршілес аумақтарда ертедегі тҥріктердің бірнеше тілдік топтары: бҧлғар–хазар, батыс тҥрік (оғыз), қарлҧқ қалыптасады. VIII–X ғасырларда, алғашында Ертіс ҿңірінде кимек– қыпшақ тобы, Оңтҥстік Қазақстан мен Жетісуда иран (кҿбінесе соғды) тілдік тобы сақталып, осы ортада семит тілдерінің бірі– сирия тілінде сҿйлеген ҿте шағын халық топтары болған. Кейініректе мҧнда басқа бір семит тілі– Орта Азияны жаулап алушы арабтардың тілі енді, бірақ діни жҽне заң саласында тым шектеулі тҥрде ғана қолданылды. Біздің заманымыздағы І мыңжылдықтың аяғына қарай Солтҥстік Қазақстанда тҥрік тілдерінің угор тілдерін ығыстырып шығару ҥрдісі аяқталды. Сонымен, б.з. І мыңжылдықтың ортасы мен екінші жартысын Алтайдың батысынан Еділ бойына дейінгі далалар, соның ішінде VIII–X ғасырларда оғыздар мемлекеті қҧрылған Каспий–Арал ҿңірі аймағы, сондай-ақ Жетісудың тҥргеш–қарлҧқ (батыс тҥрік) халқының тҥріктену кезеңі деп қарастыруға болады. Ертедегі түрік жазуы. Тҥрік қағанаты тарихының алғашқы кезеңінде, VIIғ. бірінші жартысында, бірнеше белгілермен толықтырылған соғды жазуы негізінде тҥріктердің жазуы пайда болды. Геометриялық пішіндегі 38 таңбадан тҧратын жазу ағашқа немесе тасқа жазуға бейімделген еді. Ертедегі тҥрік жазуын тҧңғыш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарында І Петрге қызмет атқарған неміс ғалымы Д. Мессершмидт пен оған еріп жҥрген шведтің тҧтқын офицері И. Страленберг Енисей аңғарында ашты. Олар Скандинавияның руналық жазумен ҧқсастығына қарап оны «руналық» жазу деп атады. 1889 жылы Н.М. 21 Ядринцев Солтҥстік Моңғолияда, Орхон ҿзенінің аңғарынан руна жазулары бар орасан зор қҧлыптастарды тапты. Табылған тексті оқудың бірінші болып кілтін тапқан дат ғалымы В. Томсен жҽне жазбаларды алғаш рет оқыған орыс тҥркологы В.В. Радлов болды. Ескерткіштердің табылған жері бойынша жазу «орхон–енисей» жазуы деп атала бастады, ал тілі мен жазылу сипатына қарай ол ертедегі тҥріктердің руналық жазуы деп аталып келеді. Ең ҽйгілілері– Білге қаған мен оның інісі, қолбасшы Кҥлтегіннің қҧрметіне 732-735 жылдары тҧрғызылған ескерткіштер жҽне екінші Тҥрік қағанатының алғашқы қағандарының кеңесшісі Тоныкҿктің (716 жыл) қҧрметіне орнатылған ескерткіш. Бҧлар тарихи қҧжат жҽне ҽдеби шығарма. Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы ескерткіштер Батыс Тҥрік қағанаты мен Қарлҧқ мемлекетіне (VII-IХғғ.) қатысты, қола айналардағы жазулар кимектерге тҽн, ағаш таяқшадағы жазудың біршама жҧмбақ сыры бар. Ондағы жазу тҥрі орхон – енисей жазуынан ҿзгеше. Ертедегі тҥріктердің руна жазуын ХІ – ХІІ ғасырларда Орталық жҽне Орта Азияда ҽуелі ҧйғыр курсиві, содан соң ислам дінін қабылдаған тҥркі тайпаларының арасына тараған араб жазуы ығыстырып шығарды. жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|