2. Мәдениет ұғымы және оның мәні

74 
аттарын берiп, табанды (егнiшiлiк), қолөнер құдайы т.с.с.) 
ритуал, салт-дәстүр қалыптасты, ауызша ұрпаққа берiлiп 
отырды.
Әлемдiк өркениетке өз ықпалын тигiзген Мысыр 
мәдениетi б.з.д. ІІІ мың жылдықта Нiл өзенiнiң аңғарында, 
Африканың Солтүстiк Шығыс бөлiгiнде пайда болды. Мысыр 
мәдениетiндегi басты құндылық - мәңгiлiк өмiрге құштарлық, 
өлiмге наразылық болды. Бұны Мысыр қоғамын фараондар 
басқаруымен түсiндiруге болады. Фараон - ұлы қолбасшы, 
жоғары сот, жер иесi және құдайдың ұлы болып есептелдi. Ол 
шексiз байлыққа ие болды, байлықты о дүниеге де алып 
кеткiсi келдi, екiншi жағынан фараонға көмектескен жрецтер 
дiни түсiнiк бойынша жыл сайын Нiл өзенi көктемде 
арнасынан асып, жағалауын көкорай шалғынға айналдырып 
отырғанын, адамның өмiрi де осылай жаңғырып, қайта 
жасарып отырады деп түсiндiрдi (сурет 2).
Шығыс - әлеуметтік-мәдени және
өркениеттік феномен ретінде
• Әлеуметтік-экономикалық құрылыстың тұрақтылығы, 
жаңашылдық бағынушы роль атқарады.
• Абсолюттік билік, шектеусіз құқық және абсолютті жеке
меншік.
• Егіншіліктің басым болуы, ұжымдық еңбек қажеттілігі.
• Дамыған, бір орталықтандырылған қанаушы мемлекет, 
таптардың арасының алшақтануы.
• Әлеуметтік байланыстардың
үстемдігі(касталық,қауымдық жәнет.б.)
• Дүниетанымның магиямен, дінмен және мифпен тығыз
байланысты болуы, табиғат пен адам біртұтастығы.

75 
Мысыр мәдениетінің көркемдік
дүниесі
Көркемдік
мәдениеттің баяу дамуы
“мен”- шығармашылық бастаманың
төмен деңгейі
Өнердің діни – мифологиялық
дүниетаныммен байланысы
Өнер – жерлеу рәсімінің бөлігі, ол мәңгілік ғұмыр сыйлаушы.
Көркемдік
шығармашылықтың
табынушылық мақсаты
Пиктографиялық
жазумен байланысы
Әлеуметтік
тек
Мысыр көркемдік
мәдениетінің
ерекшеліктері
утилитарлық
ақпараттану
иерархиялық
Сурет 2 
Сондықтан мәңгiлiк өмiр сүру идеясы қалыптасты, 
пирамидалар салу, фараонның мәлiметiн сақтау қолға алына 
бастады. Егер фараонның тәнi жақсы сақталған болса, оған 
жан бiтедi деген түсiнiк болды. 
Ежелгi Шығыс әлемге тек ғылыми жаңалықтар ғана емес, 
тамаша көркем өнер, сәулет ескерткiштерiн сыйлады, бегiлi 
Шығыс мақаласында «Әлемдегi барлық нәрсе уақыттан 
қорқады, ал уақыт Мысыр пирамидаларынан қорқады» деген 
көзқарас мәңгiлiк идеясын паш етедi. 
45 ғасырдан астам уақыт тезiне шыдап келе жатқан 
Мысыр пирамидалары шындығында да әлемнiң жетi 
кереметiнiң бiрi екендiгiне шүбә келтiре алмасы анық. 
Қазiргi Каир қаласының маңында үш пирамида 
сақталынып қалған Хеопс, Хефрен, Менкаур (сурет3). Ең 
көне пирамида б.з.д. мың бұрын Джосер фараонға арнап, 

76 
сәулетшi Имхотеп салған болатын. Оның биiктiгi 60 метр 
болды. 
Ал ең үлкен пирамида – Тутанхамон II-ге арнап 
салдырған Хеопс пирамидасының биiктiгi 146 метрге жеттi. 
Бұл пирамида өзiнiң өте бай мұраларымен өзге 
пирамидалардан 
ерекшеленедi. 
Кейбiр 
ғалымдардың 
пiкiрiнше, егер сол кезеңде фараондар мемлекеттiң бүкiл 
қазынасын тек пирамида салуға жұмсамаған болса, Мысыр 
мемлекетi қуатты державаға айналуы мүмкiн едi дейдi.
Әр фараон өзiнiң даңқын, байлығын аспандату үшiн 
пирамидаларды сәндi, биiк етiп салдырды. Пирамида iшiне 
мол байлық, асыл тастар, қару жарақ т.с.с. қойылды. Фараон 
қайтыс болған соң, оның денесiн iшкi ағзаларынан тазарту 
үшiн 40 күн тұзды суға салып, соң дененi жұмсарту 
мақсатында бальзам майын жақты. 
Бұл ежелгi Шығыста алғашқы парфюмерия, косметика 
дамығандығын және Шығыс әйелдерi алғаш рет иiс су, иiс 
май (крем) қолдана бiлгендiгiн дәлелдейдi. Сонымен қатар, 
Мысырда математика, геометрия, астрономия, медицина 
ғылымдары дамыды. 
Мысыр пирамидалары(қазіргі
кезеңдегі сақталынғаны)
Хефрен
Менкаур
Хеопс
Әлемнің жеті кереметінің бірі әрі қазіргі кезге дейін сақталып қалғаны
Мысыр пирамидалары. Пирамидалардың ең көнесі Джосер патшаның
пирамидасы(биіктігі 60м). Ең үлкен пирамида Тутонхамон ІІ-нің Хеопс
Пирамидасы(биіктігі 146м). Пирамиданың алдына сфинкс(басы адамдікі,
денесі жолбарыстікі) орнатылған. Сфинкстер фараондардың
тыныштығын қорғады.

77 
Сурет 3 
Бұл ежелгi Шығыста алғашқы парфюмерия, косметика 
дамығандығын және Шығыс әйелдерi алғаш рет иiс су, иiс 
май (крем) қолдана бiлгендiгiн дәлелдейдi. Сонымен қатар, 
Мысырда математика, геометрия, астрономия, медицина 
ғылымдары дамыды.
Кейбiр ғылыми концепциялар бойынша пирамидаларды 
салуды сол кезең үшiн жұмбақ, тiптi әлi күнге дейiн жұмбақ 
күйiнде қалып отырғандығын әртүрлi пiкiр-жорамалдармен 
түсiндiруге тырысады. 
Пирамидалардың бұрыштарының ауытқымауы, үлкен, 
салмағы 2 немесе 2,5 тоннадан асатын тастармен 
қиюластырып, арасынан иненiң көзi өтпейтiндей етiп 
қалануы, лабиринт есiктердiң салынуы адамды таң 
қалдыратын керемет.
Мысырда көп құдайға табыну (политеизм) орын алды. 
Құдайлардың аты 2,5 мыңға жуық болды, солардың iшiндегi 
ең құдiреттiсi Ра күн құдайы болып табылды, Осирис - өлiм 
және өмiр құдайы, Исида құдай-ана, молшылық құдайы 
болып табылды.
Көп құдайға табыну мемлекеттi бiр орталықтан 
басқаруға кедергi келтiрдi. Сондықтан Аменхотеп IV фараон 
халықты бiр құдайға бағындыру арқылы билiк жүргiзгiсi 
келдi.
Ол басты құдай Атон деп жариялады және өзiн 
Атонның ұлы Эхнатон деп атауды ұсынды. Бiрақ бұл
ұсыныс дiни абыздар жағынан қолдау таппағандықтан жүзеге 
аспай қалды.
Ежелгi Мысыр мәдениетi әлемге тек пирамидалық 
құрылыстары арқылы ғана емес, мүсiндеу, көркем өнерi, 
сарайлар, храмдар салумен де даңққа бөлендi.
Мысыр иеогрлифтерi суретке ұқсас жазу хаттары пайда 
болды. Сфинкстер (жартылай адам, жартылай денесi 

78 
жолбарыс) салынды, ең үлкен сфинкс Хеопс пирамидасының 
алдына қойылды, Нефертити мүсiнi т.с.с.(сурет 4). 
Б.з.д. II-I мың жылдықтарда Мысыр мәдениетiне 
Крит, Сирия, Қосөзен мәдениеттерi ықпал ете бастады, б.з.д. 
VI ғасыр Мысырды парсылар жаулап алды, ол б.з.д. 332 ж
гректер жаулап алып, Александрия қаласының негiзiн салды. 
Дейнократтың басшылығымен қалаларда түзу көшелер, 
парктер, моншалар, театрлар, т.с.с. салына бастады, 
Александрия маягi (биiктiгi – 123м) салынды. 
Мысыр мәдениетіндегі көркемдік
ескеткіштері
Сәулет өнері
Мүсіндеу
Храмдар
Сарайлар
Пирамидалар
Сфинкстер
Құдайлар мүсіні
Фараондар мүсіні
Ежелгі Мысырдың көркемдік мәдениеті – бұл қазіргі өркениеттердің
бесігі. Мысыр мәдениетінің тарихы - пирамидалар, моларлар, сарай
қалдықтары, қабырғалардағы жазулар және т.б. 
Сурет 4 
Х1Х ғ. соңғы ширегiнде Тигр және Ефрат (Қосөзен) 
өзендерiнiң бойында жүргiзiлген археологиялық қазба 
жұмыстарының нәтижесiнде ежелгi ескi қалалардың орны 
ашылып, әлемге «Шумер өркениетi» деген жаңа мәдениет 
белгiлi болды. Адамзат баласының ғасырлар бойы 
жинақтаған мол мәдени мұраларына қосқан үлес, 
дүниежүзiлiк өркениеттiң тағы бiр бастауына айналған бұл 
жаңа мәдениеттiң аты аңызға айналды. Адамзат қауымының
фәлсафалық мәйегi iлгерiлеу мен дамудың қайнар бұлағы деп 
дәрiптелдi.

79 
Бiрақ, Нiл аңғарында үш мың жыл бойы бiр ғана мемлекет 
Ежелгi Египет қоныстанса, ал Қосөзен бойында Шумер, 
Аккад, Вавилон,(сурет 5) Ассирия, Иран сияқты түрлi 
мемлекеттiк құрылымдар тарих 
Вавилон қаласы
Вавилон қаласының аумағы 10 км.кв.
Ефрат өзені жағасында, Бағдаттан
Оңтүстікке қарай 88 км, қазіргі Ирак
территориясында орналасқан.
Зиккурат – Мардук құдайға арналған
Биіктігі 91 м. мұнара салынған.
Иштар қақпаларында екі айыр тілді
айдаһар – Мардук құдайды елестетті.
Қала қабырғаларының үстімен аттылы
Арбалар жүретін болған.
Қала қақпалары 13 қатар зертастармен
қапталып, 575 айдаһар мен өгіздердің
суреттері салынған. 
Сурет 5 
сахнасында түрлi халықтар сауда жасаумен қатар, өзара 
әскери қақтығыстарға да жиi барып тұрды. Соның 
салдарынан қалалар мен әсем ғимараттар қирады. Бiрақ 
мұндай қақтығысқа қарамастан бұл мемлекеттердiң мәдени 
гүлдену процесi тоқтап қалған жоқ (сурет 6).
Шумерлiктердiң ата-бабалары Қосөзен өңiрiне Солтүстiк 
Шығыстан келген. Ғалымдардың айтуынша, бұл келгендер 
«тау тұрғындары», малшы көшпендiлер болып есептелген. 
Шумердiң б.з.д. 3100 – 2800 жылдардағы халықтары туралы 
белгiлi ғалым П.Вулли: «Дәл осы кезеңде бұлардың 
халқының басым көпшiлiгi келiмсектерден құралғаны анық. 

80 
Вавилонның аспалы бағы
Бақ ІІ Навуходоносордың бұйрығымен салынған.
Б.д.д. 562-605 жылдарда патшалық еткен. Аспалы бақты сүйікті
жары Аметис ханшайымға арнап салдырған. Бақта ағаштар
әртүрлі деңгейде отырғызылғандықтан ол ауада
ілініп тұрғандай әсер қалдырған.
Бақтың төрт плетроны болған. Плетрон-грекше ұзындық
Өлшемі. Бақтың ауданы 123,2м кв. Тең. Қабырғалардың
қалыңдығы 7 м болған. Бақта өсімдік, ағаштар мен
құстардың мыңдаған түрі болған. Әлемнің жеті кереметінің
бірі болып саналады.
Сурет 6
Әртүрлi себептермен келген олар бұл елдегi игере алмай 
отырған биiк мәдениетiн өркендетуге белгiлi дәрежеде әсер 
еткен болса керек» - деп жазады. 
Шумер мемлекетiнiң мәдени жетiстiктерi орасан зор 
болды. Ғалымдар «Месопотамия – архивтер отаны» деп 
тегiннен атамағанын атап өткiмiз келедi, өйткенi мұнда 
мемлекеттiк архивтермен қатар жеке адамдардың да 
архивтерi болған. Сонымен қатар, шумерлер ең көне 
медициналық 
еңбектердiң, 
дәрi-дәрмек 
рецептерi 
жинақтарының авторлары, диқаншының тұңғыш күнтiзбегiн 
жасаған да осы шумерлiктер. 
2.
Үндi жерi табиғи кендерге бай болып келедi. Әсiресе, 
үндi жерiнен шыққан темiрдiң сапасын шетелдiктердiң өздерi 
де жоғары бағалаған. Көне заманнан бергi металлургтердiң 
техникалық шеберлiгiнiң шыңдалуын көрсететiн толып 
жатқан айбынды мәдени ескерткiштер бар (сурет 7).

81 
Ежелгі Үндістан мәдениетінің материалдық
және рухани ерекшеліктері
.
Дүниетанымы мен діни сенімі
Санхья
Веданта
Йога Вайшешика Миманса
Буддизм - әлемдік дін. Негізін қалаған Сиддхартха Гаутама
Шакьямуни(б.д.д.623-544). Нирвана – адамның тыныштықтағы
күйі. Индуизм – ұлттық дін. Үнді-буддалық құндылықтар
Жүйесінің ерекшелігі – діннің, философияның және ғылымның
Бірігуі нәтижесінде әлемді тану картинасы жасалған.
Сурет 7 
Сонымен қатар, ғылыми бiлiм саласында жан жақты 
дамыта бiлдi. Олардың математика, лингвистика, астрономия, 
медицина саласындағы таң қаларлықтай жаңалықтары 
дүниежүзiлiк мәдениеттiң дамуындағы белестер болды. 
Үндiстанның ең көне әдеби ескерткiштерiнiң бiрi – Ведалар. 

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: