№1 дәріс Тақырыбы: Экскурсияның негізгі функциялары мен белгілері Дәріс мақсаты
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Экскурсия Лекция
| Жастықағаш - жер төсекте жатқан адамның басын тіктеу үшін жастықтың
астына қоюға ыңғайлап жасалған тыянақ ағаш. Қүс жастықтың астынан төсейтін жастық ағаштарды, көбінесе, оң жақта отырған кыздарына арнап жасататын-ды. Сондықтан олардың астын түгелдей, сүйенішінің ішкі жагында оюлап, сырлап көркемдейді. Жастыкағаш - кәдімгі төсектің сыңар басы (жоғарғы басы). Оның екі аягы, жастықты жерге түсірмей тіреп түратын тақтай кермесі және жастықтың астына қоюға ыңғайлап жасалған көлбеу тақтай төсеніші болды. Жастықағаш түтас, ағаш төсекке карағанда әрі ықшамды, әрі жеңіл болғандықтан, көшпелі түрмыста көп пайдаланған. Деректерғе қарағанда жастықағаштың екі түрі болған. Оның ішінде Шыңғыстау, Атырау, Орал, Ақтөбе аймағын мекендейтін қазактар арасында кеңінен тараған түрі - ағаш кереуеттің басы тәрізденіп жасалатындары. Оның биіктігі - 60-70, көлденеңі 90-100 сантиметр шамасында болады. Мұндай ағаштардың барлық бөліктерін біріктіріп түратын екі қазық бар, ал оның араларын 2-3 немесе бір ғана жалпақ аралық тақтай қосып түрады, ол жастық ағаштың бас жағы атанады. Кейбір жастықағаштың іші - сырты түгелдей бедерлі оюлармен безендіріледі, ол оюлар эмаль тәрізденген кызғылт сары, терең ойылған түрі ақ, кара түсті бояулармен боялады. Ою - өрнек мотиві зооморфтық, геометриялық, фигуралармен өсімдік тектес өрнектердің өдемі тоғысуы аркылы жасалады. Жастықағаштың екінші қарапайым түрі бізге 1956 ж. Торғай оңірінен кездесеті. Мүның жасалу тәсілі дәстүрлі төсағашына үқсайды. Бас жағы бөлек дөңгеленіп біткен, астына биіктігі 12-13 сантиметр аяқ орнатылған. Мүның үзындығы 60-70 сантиметр, көлденеңі - 80 сантиметр. Деректерге қарағанда, жастықағаш тек Қазақстанның Батыс аймағында ғана жасалып, оның өзге өңірінде болмаған сиакты. Мәселен, өткен ғасырдың соңында шаруашылық зерттеушісі В.В. Кранихфельд Орал уезінде жастық ағаштың көптеп кездесетіндігін айтса, үстіміздегі ғасырдың басында Маңғыстау түбегінде болған неміс саяхатшысы Р. Картуц онда төсағаштар мен жастық ағаштың жиі кездесетіндігі туралы жазған. Асадал - тамақ пен ыдыс-аяк сақтауға арналған кебеже тектес ыдыс. Асадал мықты әрі жеңіл ағаштан жасалады. Асадалдың түбі оның ішкі жағындағы жиекшелерге тірей орнатылған қалың тақтаймен, үстіңгі бетіжүкалау тактаймен жабылады. Алдыңғы бетінде топсамен бекітілген бір кейде екі жармалы есігі және суырмасы болады. Асадал сәнді болу үшін шебер оның бетін әртүрлі бояулармен өрнектеп сырлайды немесе сүйекпен өрнектеп әшекейлейді. Асадалдың үйдсгі орны - қазан- аяқ (сол жақ) жақ. Асадал Қазақстанның барлык өңірінде кездеседі, Деректерге сүйенсек Кадалдың дәстүрлі бірнеше түрі болған. Оның ең көнесі казіргі тумбочка гәрізденіп енінен биіктігі артык болып жасалса, екіншісінің ені мен биіктігі Шамалас болып келеді. Үшінші түрінің биіктігі кебежедей ғапа болады. Ал, биіктігінен 1,5-2 есеге жуық артық, үзынша болып жасалады. Енді гөртінші түрі казіргі буфет тәрізденіп жасалатын асадалдар. Тумбочка тәрізді биІктеу асадалды оның ең көне түрі деуіміздін себебі оар. Біріншіден олардың көлемі көші - конға келеді, онша үлкен болмайды (100- 110 X 60-70 сантиметр), екіншіден, оны көркемдеу нүсқалы ою, кумістеу, сүйектеу дәстүрі жиі кездеседі. Жүкасты - жиған жүктің астына қоюға арналған ағаш түғыр. Жүкаяқ кеикен, мықты әрі жеңіл ағаштан өңделген тегіс тақтайдан жасалады. Ол негізгі үш бөліктен: жан ағаштан (алдыңғы және артқы беттер аяктан, ■ юбақтан түрады. Жүкаяктың пішіні екі түрлі болады. Бірі үсті тегіс күкаяк, енді бірі - кайқы бас жүкаяқ. Қайқыбас жүкаяктың алдыңғы беті бір гүсті сырмен боялып, оған кейде түрлі - түсті бояулармен өрнек салады. Не жасалған сүйекпен қаптап әшекейлейді. Қысы -- жазы бірдей, киіз үйде болсын іргеде үйіліп жататын жүк атаулының бәрі аласа жүкаяқтарға жиналады. Жүкаяк ылғи ағаштан жасалады. Оның үзындығы, негізінен 90-130, биіктігі 25-30 сантиметр, ені 45-50 сантиметр шамасында болады. Жүкаяктыц да тек бет жағы көркемделеді. Бірде оның бетіне әртүрлі сүйек әшекейлер ойыстырылып, күміс бүркенішті шегелермен шегеленді, оюда ойылады аемесе түрлі - түсті бояулармен де өрнектелетін түрлері де болған. Жүкаяк Қазақстанның барлык жерлерінде жасалатын болған. Ағаш лары оны жасауда қыруар еңбек сіңірген. Әр қайсысы өз әлінше көркемдеуғеүмтылғаы. әр шебер оны өрнектеп, әдемілеу максатымен езінін гаусылмас қиялына да ерік беріп, өз ісіне көптеген ерекшеліктер бере, жүкаяқтың сан алуан түрін калдырды. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|