№1 дәріс Тақырыбы: Экскурсияның негізгі функциялары мен белгілері Дәріс мақсаты
жүктеу/скачать 1,22 Mb. Pdf көрінісі
|
Экскурсия Лекция
| Ағаш төсек - адамның жатып тынығуы үшін пайдаланылатын үй Жиһазы. Ағаш
төсектің қазақ үлгісіндегі түрі кайқы бас төсек. Ол нсғізгі үш бөліктен : төсектің басынан (жоғарғы және төменгі), қапталынған (алдыңғы және артқы), шабағынан түрады. Төсекті кептірілген қатты ағашты (кайьщ аемесе емен) тегістеп, өңделген тактайынан жасайды. Төсектін басы, аяқтары мен оған көлбей бекітілген жастықша бөлігі қиюластырып, бір түтас стіп дайындалады. XIX ғасырдың екінші жартысымен XX ғасырдың басында қазак арасында кең тараған ағаштан жасалатын жиһазының бірі - төсек ағаш. (Еларасында "төсек ағаш" атауы "төс - ағаш", "кереует" деп те аталатын болған. Бұдан кейінгі жерде көпшілік арасында кед таралған "төсағаш"атауын колдануды мақүл керіп отырмыз.) Жазба деректермен музей коллекцияларын және ел арасынан жинаған деректерді салыстыра отырып күргізген зерттеу ыегізінде Қазақстан жерінде кездесетін төсек ағаштардың сыртқы кескініне қарай жіктегенде, оның бірнеше түрінін болғандығы Шіқталды. Қазақстанның солтүстік, оңтүстік шығыс және орталық аймақтарына кең тараған төсек ағаштың ең көне түрінің екі басы тым шалқак жопе жайдақ болады, төрт аяғы ішке қарай кіріңкі не тік келеді, екінші түрі -өткен ғасырда Қазақстанның шығыс және оңтүстік аймақтарында кездесетін бастары тым шалқақ алты не сегіз аяқты төсек ағаштар; үшінші түрі Торғай өңірінде кездеседі. Қолда бар деректерге қарағанда, төсек ағаштың осы айтылған түрлерінің әркайсысында жергілікті және әлуметтік ерекшеліктер анык байкалады. Жергілікті ерекшеліктер, негізінен жалпы жасалу тәсілінде, шеберлер ісінің әдісіне байланысты болса, әлуметтік ерекшеліктер оның бет жағыпың оюланып, сүйектеліп, безендірумеы бірге, көксауыр, шүға асыл тастардыя, гүсті шынылардың да кеңінен колданылуына не ешбір әшекейсіз жасалуына, коркемдік ерекшеліктеріне байланысты болған. Көркемдік ерекшеліктеріне баііланысты сырлы төсек, оюлы төсек, сырлы төсек немесе жай ағаш төсек деп атала береді. Төсек ағаштың барлык түріне тән ортак ерекшеліктің бірі - олардын бет жағығана көркмделінетіндігі мен калған бөліктерінің көркемділік және барлык бөліктерінің өмірғе бейімделіп алмалы салмалы болып жасалатындығы.Қазақстанда ете кең таралған төсағаштын жасалу әдісіне, бет жагына Күргізілетін ою - өрнек, әшекейлеріне карай әркелкі келеді. Мүның ең көне түріне зер салсак, оның үш бөлек ағаштан, екі басы мен ортасын косатын Калпак гақтайдан, ал екі бас пен арасын қосатын екі үзын шабактан түрады. Бкі беггід арасын 6-7 шабақпен косады. Жоғарғы бастары көлденең шабақтармен косылып, төсектің шалқақтау келген екі басына айналады. Төсек бастарының иіні 135 - 140 градус шамасында доғал бүрыштанып, төрт кырлана ыемесе жүмырлана шабылады. Тес ағаштың бет жағына кейде әшекейлермен безендіріледі. Адалбақан - негізінен киім, ертеректе кару - жарақ ілу үшіп тағы баска уй мүліктерін ілуге арналған жабдық. Адалбақан көбінесе бүтағы коп балапан кайың мен шыршадан, самырсыннан жасайды. Жасағашты кесіп алып қабығын аршығаннан кейін, оньщ бүтақтарын түп жағынан бір сүйемдей калдырьш, үшын кесіп тастайды. Енді сол бүтақ түбірлерін бакапның жоғарғы үшының бағытымен майыстырып иеді де, үштарын каііыспен пе мықты жіппен тар жазылып кетпейтіндей болып, әбдеи кеуіп калыитаскан кезде таңғышты шешіп алып, оның үштарын жонып ілгск жасайды. Кейде адалбаканды бөкеннің мүйізін бекіту аркылы жасайды. Адалбаканды үйшілер ағаштан жасаса, үсталар темірден жасайды. Ағаштан жасалған адалбақанды күмістелген темір ілғектермен, тағы басқа әшекейлермен де безендіреді. Адалбақаннньвд ағаш бетін мүқиат өңдеп, бірнеше қайтара өсімдік майын сіңіре жағады, сөйтіп ағаштың өзіндік табиғи реңін енгізіп кана қояды. Ауқатты адамдар жүмырланып шабылған адалбақанның сыртын түгелдей былғарымен қаптап, ілгектерін күмістеп, темірден салғызады. Адалбақанның үзындығы киіз үйдің іргесінен қойғанда, уықтың иінінен келетіндей биіктікте болуы керек. Тігінен сүйеп қоятын адалбақан бір жағына аунап кетпес үшін, оның бас жағы айыр болып жасалады, бір уыктың иініне ашасымен тірей сүйеледі. Әдетте адалбақанның түп жағы көркемделмейді, өйткені оның түбін жерге көміп қояды. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|