3 9 ҮІІ ТЛРЛУ XIX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН

ҮІІ ТЛРЛУ
XIX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
7.1. «Сібір кырғыздары туралы жарғы», «Орынбор 
кырғыздары туралы жарғы» - Орта және Кіші жүздерде хан
билігінін жойылуы
Ресейдің 
Қазақстанды 
отарлау 
саясаты 
мемлекеттің 
тәуелсіздігін жою мақсатында қолға алған басқару жүйесін 
реформалаудан 
анық 
корінеді. 
ХҮІІІ 
ғасырдың 
80-ші 
жылдарының озінде-ақ Орынбор губерниясының губернаторы 
О.Игельстром озінің «Игельстром реформасы» негізінде Кіші 
жүзде хан билігін жоюға тырысты.
1781 жылы Абылайдың олімінен кейін Орта жүзде оның үлы 
Уәли хан болды. 1815 жылы патша үкіметі Уәлидің ықпалын 
әлсірету мақсатымен Бөкейді екінші хан етіп тағайындады. 1817 
жылы Бөкей ханның және 1819 жылы Уәли ханның олімінен 
кейін Орта жүзде жаңа хан сайланған жоқ. Патша әкімшілігі хан 
билігін жойып, Сібір генерал-губернаторы М.М.Сперанскийдің 
басшылығымен 1822 жылы жасалған «Сібір қырғыздары туралы 
жарғысы» негізінде басқарудың жаңа әкімшілік жүйесін қүрды.
1822 жылы Сібір екі болікке болінді: Шығыс болігі бас 
басқармасымен Иркутскіде орналасты. Батыс болігінің орталығы 
алғашқыда Тобольск қаласында, ал 1839 жылдан бастап Омбыга 
кошті. Батыс Сібірге Тобольск, Томск жоне Омбы облыстары 
кірді, бүлар Үлы жүз бен Орта жүздің бір болігінің кошпенділері 
мекендеген Қазақстан аумағы болып есептелді. Ол «Сібір 
қырғыздарының облысы» деп аталды. 1822 жылғы «Сібір 
қырғыздары туралы жарғы» осылар үшін арнайы жасалган 
болатын. «Сібір қырғыздары жарғысының» ережелеріне сойкес 
Орта жүз аумағында 1822 жылдан 1838 жылға дейін жеті округ 
қүрылды: Қарқаралы, Кокшетау, Ақмола, Баянауыл. Аягоз. 
Қүсмүрын, Кокпекті. Әкімшілік полиция жоне сот шоғырланған 
аймақтарды округтік приказчиктер басқарды. Приказчиктер 
Шыңғыс түқымынан шыққан жоне атақты адамдар мен ру билері 
болып саналатын аға сүлтандарға бағынды. Округтің қүрамында 
он бестен жиырмаға дейін болыстар болса, оның орқайсысы 10- 
12 ауылдан қүралды. Әр ауылда 50-ден 70-ке дейін үй болды.
140

«1822 жылғы 
Сібір қыргыздары 
(қазақтары) туралы
жаргыдан» узінділер:
15. Ауылды старшинсиар басқарады.
16. Болысты султандар басқарады.
17 Ауылдар мен болыстарда com істсрін қарайтын бурыпгы
би штшгсш беделді қыргыздар оздеріне жуктелген мінОетті
атқарады.
18. Букіл округті басқару ушін ага султан саіаанады.
19. Әрбір окрусте округтік Прикизчиктер бекітілсді.
20. Ага султан тораеаіық етстін Приказга облыс бастыгы
усынган екі ресеіаіктен туратын соттың уақытша мушссі
жоне саіианып қойылган қазақтардың екі бебелОі окілі
қатысады.
30. Султан атагы мурагерлікпен беріледі.
36. 
Ага султанды 
тек султандар. 
си сот мушелігіне
қазақтарды бтлер мен старшшииар сайлаиды. Оларбың борін
облыстық бастық бекітеді.
56. Өз руы саіиаган ага султан жергілікті шенеунік болып
табылады, оган ресеіаік укіметтің жергілікті бгаісі сеніп
тапсырылады.
1822 
жылы 
Орынбор 
генерал-губернаторы 
П.К.Эссен 
«Орынбор қырғыздары туралы жарғы» жобасын жасады. Бірак 
бүл қүжат Азиялық комитетте тек 1824 жылы каралып 
қабылданды. Осыған байланысты Кіші жүз аумағында да хан 
билігі жойылды. Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға 
шакырылып, 150 сом жалақымен сонда біржолата қалдырылды. 
«Жарғыға сәйкес» сүлтан-билеушілер басқарған Кіші жүз үшке 
болінді. Оның шығыс бөлігін негізінен олімүлы, қыпшақтар жоне 
арғындар қүрады. Орта болігінің күрамына жетіру, әлімүлының 
бір болігі, байүлының батыс болігі кірді. Жүзді іштей болу 
рулардың және оны билейтін аға сүлтандардың беделіне 
байланысты болды. Сүлтан-билеушілер шын монінде Орынбор 
шекара комиссиясының шенеуніктері болып есептелді. Шекара 
комиссиясының міндеттері: елдегі тәртіпті сақтау, қазақтарға 
қамқорлық жасау, беделді адамдардан тағайындалған жергілікті 
шенеуніктерінің іс-әрекеттеріне бакылау жасау, салық жинау, сот 
істері, медициналық жағдайды кадағалау. Шекара комиссиясы 
губернияны басқару міндетін озіне қосып алды.
Жергілікті 
окімшіліктің 
қүрамына 
сүлтан-билеушілер, 
дистанциялар 
мен 
жергілікті 
жердің 
басшылары 
кірді.
141

Дистанцияны оның бастықтары, жергілікті мекенді немесе 
ауылды старшиналар басқарды, олардың бәрін де шекара 
комиссиясы тағайындады, бүл орайда сайлап қою жүйесі болған 
жоқ. Сондай-ақ Кіші жүзде желілер бойынша қамқоршы міндетін 
атқаратын 
лауазым 
енгізілді. 
Сот 
жүйесінде 
«Сібір 
қырғыздарының жарғысына» негізделіп, барлық ірі істерді 
әскери сот немесе шекара комиссиясы қарады, ал шағын істерді 
қарау дәстүрлі қүқық негізінде жергілікті соттарға берілді. 
Сонымен Кіші және Орта жүздерде хан билігі жойылды.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: