Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ДƏЙЕКШІ ТУРАЛЫ
«Е.қ.» ның 270-санында басылған Жүсіппектің «дəйекші- сін» не дейміз. Бос сөз, құрғақ қиал, себебі: емлені жеңілдетемін деген кісі бар таңбаларды қарастыра келіп, оның ішіндегі қолға күрмеу, аяққа тұсау болатын əріптерді шығарып тастап, оның орнына жаңадан жазуға жеңіл, оқуға оңай дұрыс əріп ала- ды. Жүсіппектің дəйекшісінде осылар барма?! Жоқ, жалғыз дəйекші шығарып, оның орнына жаңадан төрт əріп алып емле жеңілдетпекші. Бұл жеңілдету емес, қосып арқалау. Жүсіппек: дəйекші көршілес сөздерді жіңішкертеді, тұтас сөзді жіңішкерте алмайды дейді. Мисалға: білімпаз, сөзуар, өсімтал деген сөздерді алады. Дұрыс-ақ, дəйекші тек түбір сөзді жіңішкертеді. Тұтас сөзді жіңішкерте алмайды. «Білімпаз» дегенде, білімді жіңішкертіп «паз» ды жіңіш- керте алмай тұр. Бұған талас жоқ. Енді біз дəйекші қойғандағы мақсатымызға келейік: дə- йекші тұтас сөзді жұмсарту (жіңішкерту) үшін қойылмайды, тек бастапқы түбір сөзді жіңішкерту үшін қойылады. Дəйек- шіні мақтаушылар тұтас сөзді дəйекші жіңішкертеді деп мақтамайды; дəйекші түбір сөзді жіңішкертеді, соған қалған бұуындары бағынады деп мақтайтын шығар. Мысал алып қарайық: «білім» дегенде дəйекше болма- са «былым» болады «паз» ға жалғасақ «былымпаз» болып оқылады. «былымпаз» ды, «білімпаз» қылып түбірін жіңіш- кертіп, бəрін бағындырып отыр. Енді дəйекшіні тастағанда алынатұн əріпке келейік. Ол əріп осы «білімпазды қалай жіңішкертер екен вьlьmваz де- генде вьlьm деген түбір сөз жіңішкереді де «ваz» бұрынғы қалпында қалады. Енді «сөзуар» ын алайық. Жүсіппектің сөзді жіңішкертеді деп ұсынған əріптері мен жазып көрейік, sozьvar дегенде soz жіңішкереді де «uvar» жіңішкермейді. Баяғы дəйекші жіңішкерткен бұуынды «о» жіңішкертіп отыр, басқаларына «о» ның сəулесі түскен жоқ, дəйекшіні тастап, оның орнына жаңа əріп алған мен тұтас сөзді жіңішкерте алмайтыны осыдан көрініп тұр. Енді «к, г, е» əріптеріне келейік. Бұл əріптер жіңішке ай- тылатын, жіңішке естілетін əріптер. Бұлар тұтас сөзді жіңіш- кертпейді, бұуынды ғана жіңішкертеді. Бұл үш əріп жүрген сөз сөз жіңішке айтылатын еді деген ереже жоқ. Бұуын жіңішке айтылады деген бар. Мисалы «сөздікі» дегендегі «дікі» бұуын, оныкі, ананыкі дегендегі «нікі» буындар жіңішке айтылып, жіңішке естіліп тұр. Жана үш бұуынды сөздердің арасында келетін «к, г, е» сіз бұуындар өзінен өзі жіңішкеріп айтылады: «кісінікі» дегендегі «сі» бұуыны. Жана «түбір сөзде дəйекші тұрса, ол дəйекші тұуынды сөздерде қалмай қабат жазылады» деген ережені «к, г, е» лер бұзбайды. Жүсіппектің бұзып кетті деуі қата. Оған мыйсал: сөз, сөздікі дегендегі дəйекшінің қойылып тұрғаны дəлел. Жана сол мақаланың төртінші бабында «дəйекші таңба- ны азайтады» дегеніміз болмаса дыбысты азайта алмайды дейді. Мұнысы негізінен қата. Дəйекші таңбаны азайтса, дыбысты да азайтады, дыбыс- ты азайтса, Жүсіппектің төрт əрпінің орнына бір дəйекші жүрер ме еді? Тағы бір жерінде я, ə, ө, ұ, ы сияқты дыбыстарды өз ал- дына үйрету керек. «Бұл уақытқа шейін əліппенің артында үйретіліп жүрді» дейді. Артында үйретілсе, бізге қандай кемшілігі бар? бұл төрт əріпсіз-ақ, бұл əріптерге жеткен- ше сөз құрай аламыз. Əліппенің артында үйреткеннен бізге келген кемшілік жоқ. 24 əріптің артынан келтіріп отырған дəйекші деп, жоқ жерден дəйекшіге кінə тағуға болмайды. 5-дəлелінде «көрші жұрттар біздің дəйекшімізді алатын емес, олар алмағасын біздің алуымызда керек емес» дейді. Əріп мəселесіне олай қарауға болмайды. Біз таптастыру жүргіземіз дегенде жанымызға батпайтын, жанбасымыз ау- 260 261 ырмайтын əріптерді үйлестіру керек. Басқа елдер дəйекшіні алатын емес деп бір дəйекшінің орнына төрт əріп алу керек пе?! Басқа елдер дəйекшіні алмаса біздікі сыйақты жалғыз дəйекші төрт əріптің орнына жүре алмайды, сосын алмайды. 6-дəлелінде «бұрынғы ашық ауыз дəйекшінің орнына, құс қанатты (ˇ) еріксіз алып отыр. Бұда, жамау жасқаудың бір түрі» дейді. Біз дəйекшінің түсінің өзгергеніне қарауымыз керек емес, мағынасына қарауымыз керек, ашық ауызды құс қанат қылып өзгертуіміздің мəнісі ашық ауызды, солдан оңға қарай жазу қолды бөгейді. Сол себепті оның орнына құс қанат алынып отыр, дəйекшінің түрін өзгерткеннен мағынасына нұқсан келмейді. Дəлелдерінің соңынан əр жұрттың алып отырған əріп таңбаларын көрсетіп кетеді, мəселен, татарда 34, башқұртта 36, «қабарды» деген жұртта 52, какетінде 64, абказ тілінде 70 дейді. Бұларға қарағанда біздікі шүкірлік қой, тіпті 30 болсада көп емес дейді. Бұл арада басқа жұрттардың əріптері мен, біздің əліппе- мізді салыстырып келіп, көбейгеннен қорқу керек емес де- генге келтіреді. Əріп көбейгеннен қорықпау деген біздің қат таныту, кітап басулар мен санаспағаны. Біз азда болса жеңілдікті тəуір көреміз. Қалқымыздың 100- ден 93- і қат танымай жатса, мектеп жасындағы бала- ларымыз мектепке кіралмай жатса, баспақанада əріпіміз орынды көп алып, бұрынғыдан қымбат түсіп жатса, мұның қай жері пайдалы болады. Басқа елдер əріпті көп алып отыр- са амалсыздан көп алып отыр. Əр сөзге бір таңбаны амал- сыздан қытайда алып отыр. Қытайлар сонсын мұрындай деп алып отырмаған болар, амалсыздан, дыбыста таңбасы болмағаннан алып отырған болар. Бұрынғы заманда бір тентек айтқан екен, «кім Құдай болғысы келмейді. Бірақ қо- лынан келмейді ғой» деп, сондай-ақ кім əріпті азайтқысы келмейді, бірақ қолынан келмейді ғой. Енді менің қорытқанда айтатыным: таңба мəселесі мен таптастыру мəселесі біріне-бірі шатастырылмасын. Таңба де- ген əр ұлттың үніне арнаған белгісі. Ол таңбаны таптастыруға келтірем деп, үнге арнаған яғни бір өзі төрт əріптің орнына жүріп отырған дəйекшіден айырылуға болмайды. Əріп мəселесін шешкенде мына сұрауды есімізге сақтау керек. Бірінші орынды əріп алу керек пе, болмаса таптастыру алу керек пе? Осы екеуін шешшек, барып мəселесін дұрыс шешкен боламыз. Меніңше бірінші орынды латын əріп мəселесі ғой дей- мін. Үйткені ауыздан шыққан үнімізге қарай таңбамыз болмаса, таптастыру мəселесі де болмас еді. Олай болса таптастыруға үнге арналған таңба болу керек екен. Біздің үнге арналған таңбаларымыз бар, енді сол таңбаларды қа- лай жақындастырамыз, осы туралы кеңесу керек. Дəйекші іздесе таптырмайтын, бір өзі бір тайпа əріптің орнына жү- ріп отырған бір таңба. Басқаға жабысқан мен дəйекшіге жармасудың жөні жоқ. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|