Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ҮМБЕТ ҰЛЫ МƏЖИТКЕ ЖАУАП
(Латын əліппесі тұуралы сұрауына) Жолдас Үмбет ұлы «Еңбекші қазақ» басқармасынан: «Ла- тын кім? Латын əріпін алудағы мақсат не? Көретұн пайда қайсы? Анығын білетұн жолдастар газет бетінде мұуреттеп күмəнімізді ашса екен» – деп сұрайды. Бұл сұрауды орынды тауып, басқарма өтініші бойынша қысқаша жауап бермекпіз. Бірақ, бұл үлкен мəселеге толық жауап беру үшін газет бетіндегі бір неше мақала жеткеліксіз; бұл мəселені толық қарастыру үшін үлкен кітаб жазылу керек, кемінде газет- жорналдарда үзілмей жазылып отыру керек. Сондықтан бұл жауабымыз келте болады. Əліппе жаңғыртуды екі жағынан қарау керек: 1) негіз жағынан, 2) іске асыру жағынан. Негіз жағынан дегеніміз: Осы күнгі тұтынып жүрген əліппеміз əліппе боларлық жа- рамды ма? Жоқ па? Жарамды болса, артықшылығы қандай? Жарамсыз болса, кемшілігі нендей? Ол кемшілік жоюға келетұн бе? Жойылмастай болса, жарамды əліппе қайсы? Іске асыру жағы дегеніміз: араб əліппесінің кемшілігі сон- ша зор болып, басқа əліппені аламыз дегенде, жаңа əліппені қалай кіргізіп жіберуге болады? Осыларға қысқаша жауап берелік. Араб əліппесі жарамсыз деп сөз көтерілгелі екі жыл- дан асып барады. Бұл тұуралы кітап да жазылды, газеттер де талай сөз болды, 1924 жылы Қазағыстан білімділерінің тобының да «мəселе тексеріліп, ашылсын» деген қарары бар. Арабтан қашушылардың көрсететұн басты дəлелдері: Араб əліппесінің текнике жағынан кемшілігі зор, құюы қымбат, салмағы ауыр таңбасы көп, ұясы көп, теруге қиын, қысқасы латын 7 есе қымбатқа түседі (бұл – баспақаналар есебі). Араб əліппесі ғылым кітаптарын белгілерін, пормулаларын жазуға келмейді; ғылым таңбалары жұртқа ортақ латын əліппесі. Араб əліппесі педагогикенің еш бір заңына үйлеспейді. Оның бер жағында сауат аштыру үшін ұсталатұн жетілген жақсы əдістерді тұтынуымызға кесел; араб əліппесінің мəдениет ісіне басқада кеселдігі көп (басқада кеселдерді де санасады). Араб əліппесінің осы кемшіліктері жойылмайды, оны тариқ көрсетіп отыр. Латын əліппесінде бұл кемшіліктер жоқ. Сон- дықтан латын əліппесін алалық деседі. Бұл – бір ағым. Арабты жақтаушыларда араб əліппесінің жоғарғы кем- шіліктері барлығын мойындайды. Бірақ, соның бəрі араб əліппесінің жеке жазылмағандығынан; жекеленсе ол кемші- ліктер жойылады деседі. Соны əліппе алғанша, араптікін жекелейік, кемшілігін оңдайық, оңдауға келеді, келтіреміз деседі. Бұл екінші ағым. Осы екі ағым тартысуда. Келер жаз қазақ білімділерінің екінші сиезі болады. Сонда бұл мəселе тағы толық қаралмақшы. Екі жағы да сол сиезге то- лық дəлелдерін салмақшы. Осы күні Бақу қаласында түрік тұрмысына жетіктердің сиезі болып жатыр. Сондада осы мəселе қаралмақшы. Ол сиезге арапшылдардың да, жаңа əліппешілердің де өкілдері кетісті қарары кезінде жариама- лар. Бұл күнде жалғыз қазақ емес, басқа түрік елдерінің ара- сындада жаңа əліппе үшін тегіс қозғалыс бар. Бір қатарлары алып да отыр. Олар: Əзірбайжан, қарашай, жақұт сиақтылар бір қатарлары алуға бел байлап сійездерінен өткізіп отыр, олар: түрікпен, қызғыз сиақтылар. Жаңаны ала қалғанда іске асыру жағы өте сақтық пен болмақ. Бұл жерде зорлық, бұйрық ұсталмасқа керек. Жаңа əліппешілердің əзіргі жобасы бұлай: Əліппемізден шығарылған араб əріптерін Ақаң əліппе аяғына əлі жазып келеді. Латын əліппесі араб əліппесінің аяғында бір-екі бетте көрсетілмек. Араб əліппесін шыққандар латын əліппесін де əуестеніп біледі, екі əліппе мен жазып оқи алады. Соңынан тілесе қай əліппе мен жазсын, ықтиар. Тек адам қолына екі балта беріледі. Қайсысы мен шапсада, қайсысын ұстасада ерік. Əрине, адам өзіне ыңғайлы балтаны алады. Бұл мəселе мен толығырақ түсінем деген кісіге біз қазақ тіліндегі мынадай нəрселерді оқы деп кеңес береміз: «Жаңа əліппе неге керек»? Нəрірдегі, бəсы 25 тиін, «жаңа əліппе» бұда сонікі, бəсі 5 тиін. «Қазақ білімпаздарының 1-інші тобы» бəсі 70 тиін. «Еңбекші қазақ» пен «Ақ жол» да латын тұуралы, жана айтыс іретінде басылған мақалалар. 250 251 «Жас қайратта» басылған «Əліппені түбі мен өзгерту керек» деген Мұқтардың мақаласы. Əсіресе, «Жаңа əліппе неге керекті» оқуға кеңес берер. Телжан жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|