Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| Тілдің байу жолдары
Тұрмыста тіл екі түрлі жол мен баййды, бірі өз бетінше, екіншісі шаруашылыққа түрлі өзгеріс кіріп, жасау құралда- рының артуы мен баййды. Октебір төңкерісіне шейін қазақ тілі көбінесе өз беті мен (баспа сөз асеріде толық болған жоқ) өркендеп өсіп келді. Өскенде бір жерге шегелеген кітап, баспасөз болмаған- дықтан, болсада аз болғандықтан жеңілден жеңілге көшіп өзгерді. Мəселен ноғайлар: «паратұрған гіші» десе, қазақ əуелі «баратоғын гісі» деп жеңілдетті, онан өзгертіп «баратұн кісі» деп жеңілдетті. Осындай жеңілден жеңілге көшіп, жеңіл жол мен өркендеп отырған қазақта сөз көп. Мəселен: «Мені менен, сені менен, олай етпесе, солай етпесе» де- ген сөздері «мені мен, сені мен, үйтпесе, сүйтпесе» болып жеңіл жолға түсті, қысқарды. Бұлай өзгеріп отырғанда заңын өзгерткен жоқ. Дағдылы заңына бағынып өзгеріп отырды. Октебір төңкерісінен кейін қазақ тұрмысына өзгеріс кірді. Шаруасына жаңа түр кіруге бет алды. Қалың қара бұқараны мəдениетті ел қатарына қосуға үкімет болып, ел болып ұм- тыла бастады. Соны мен қатар қазақтың тұрмысында бұрын жоқ сөздер келіп кіріп жатыр. Біз мəдениетті Аурыпадан аламыз. Аурыпадан алғанда орыс арқылы аламыз. Солай болғасын Аурыпа мəдениеті мен бірге қазақта бұрын жоқ сөздерде келіп кірмек, төңкерістен кейін қазақ тілі едəуір байыды. Мəселен: «Капитал, боржой, пыролетариат, кемесер, айыраплан, аптамабел» тағы осы си- ақты сөздер. Тағы да қазақ мəдениеті өскен сайын өзінде бұрын жоқ тіл келіп кіре бермекші. Осы кіріп жатқан тілдерге сақ болу жалпы азаматтың, əсіресе, келешектің тұтқасы жастардың міндеті. Сақ бол дегенде алма, алуға болмайды деген емес, алған сөз қазақ тілінің заңына үйлессін. Қазақ тілінде мағынасы табыларлық болса дұрыс мағынасы алын- сын. Надан ел өзінен мəдениеті жоғары елге еліктегіш келеді деп жоғарыда айттым. Əлі де қазақ надандықтан құтылған жоқ. Бұрын қазақ жастары молдалардың сөйлеген сөзіне, жаз- ған қатына еліктесе, енді орысша оқып шыққандары елік- тейді, үйткені ол орысша оқығандарды силайды. Ел көзінде орысша оқығандардың қадірі басқадан артық. Ел жаста- ры сөйлесе, қат жазса, солардың қатынша жазып, сөйлесе, солардың сөзінше сөйлеуді көркемдік, əдемілік көреді. Егер- де біздің орысша оқыған азаматтар таза сөйлесе, қазақша дұрыс ойын жазалмаса, арасына сөз таба алмай «бүджет, исполком, сабет» деген сөздерді қыстырып жіберсе, тіл бұ- зылмақ түгүл əлегі аспаннан шығады. Əсіресе дұрыс сөй- леп, дұрыс жазуға ел мен жақын отырған қазақ азаматтары, оқытушылары, жастары, əдебиет қызметкерлері сақ болуы керек. Жалпы айтқанда жұртшылық жұмысына араласқан жастар қазақша сөйлесе иə жазса таза қазақша жазып, сөй- лесе таза қазақша сөйлеуі керек. Қай жұмыс болсада иесі келешек жастар ғой, бұл сөзімізді де жастарға арнап бастадық. Осы кездегі бір ауру қазақша тілді менсінбейді, тіл құралды оқымайды. Қандай əп-əдемі азаматтарымыз қазақша жазса, қой батпағын шығарады. Онда салақтықты қойу керек. Кеңес үкіметі өз тіліңде оқы, еліңді басқар деп отырғой. Сол теңдіктің қадірін білу керек. Азаматтарымыз – жастарымыз қазақша білмегеніне мақ- танбай, ұйалуы керек. Біздің жастардың бір ұраны «қазақ тілін білу, қазақ тілінің заңын зерттеу» болуы керек. 372 373 Тіл заңы қайда болады? Қазақ тілінің таза заңы қара қалықта болады, əсіресе басқа ел мен араласы аз болған қалықта болады, бұрын молдалар «Алла» деп айт дегенде, қара қазақ «Алда» дей- тұнын ұмытқан жоқ шығармыз. Əлі де тілдің таза заңы елдегі жұуан қоныш беймемпайлардан табылады, оларға барып «пыролетариат іспегтакіл» деп айт деші, анық се- нен өзгеше айтады. Сондықтан біздің оқыған жастарымыз оқысада, сөйлеседе, жазсада қара қазақ тілінің заңын есінен шығармауы керек. Түсінерлік қылуға тырысуы керек. Егер, оқыған азаматтардың тілі бір басқа, қара қалықтың тілі бір басқа болып, бірінің айтқанына бірі түсінбей отырса, ол елді өз тілінде мəдениетке бастаған емес, кері кетірген болады. Əсіресе баспа сөзімізге қара қалық түсінерліктей болсын. Қарақалықтың тіл заңы мен жазылсын. * * * Бұл тұуралы мұнан да көп айтсақ көптік қылмайды. Біз тек ең керекті жерлерін ғана айттық, дұрысында бұл тұуралы жастарға арнап əдейі бір кітапша шығарылуы керек. Оны өлкелік жастар камитеті есіне алар деген ойда болдық. Байтоғай ұлы Балқай жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|