Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| сабақты‚ тұйық‚ беделді‚ есімше‚ көсемше‚ қосымша‚ жұрнақ‚
жалғау‚ септік‚ ілік‚ табыс…‚ сан есім‚ сын есім‚ есімдік т.б. тер- миндерді сол күйінде қолданған. Ғасыр басындағы жарияланған қазақ тіліне қатысты материалдармен танысу барысында осы кезеңде «қос сөз» деген ұғым бірнеше сөздің тізбегіне (біріккен сөз‚ тіркескен сөз‚ қос сөз) қатысты қолданылғанын байқаймыз. Мəселен, А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Н.Залыұлының «Қазақша жазу тақырыпты жаңа ережелер» деген мақаласында басқұр‚ желбау‚ Кенесары т.б. сөздер қос сөз деп аталған. Cол сияқты А.Байтұрсынұлының «Қазақстан» мен «Қазағыстан» туралы» де- ген мақаласында Қазақыстан‚ қара құрт‚ құла құнан‚ қара қол т.с.с. сөздерге «қос сөз» деген атау берген. Балқай Байтоғайұлы «Қос сөздер туралы» атты мақаласында да аяқ-табақ‚ төсек-орын‚ топ-топ сияқты сөздермен қатар ақжол‚ айбалта‚ Естенбике сияқты сөздерді де қос сөзге жатқызады. Демек‚ А.Байтұрсынұлы кішкене‚ азғана деген сөздерді қос сөзге жатқызғанын түсіну үшін ол кезде «қос сөз» деген ұғымның аясы бүгінгі қолданыстағыдан əлдеқайда кең болғанын ескеру керек. Көптеген категорияларды танып-танытуда А.Байтұрсынұлы тұжырымдарын қуаттап‚ сол үлгіде түсіндіріп отырған. Алай- да зерттеушілер А.Байтұрсынұлы ойларын сол күйінде қайтала- ған деген ойдан аулақпыз. Ғалымдар өз тарапынан да бірқатар толық- тырулар енгізіп‚ тіл білімінің дамуына өзіндік үлес қосып отырған. Зерттеушілердің жекелеген категорияларды тануы А.Байтұрсын- ұлы еңбектерінен өзгешелеу. Мəселен‚ А.Байтұрсынұлы етістің 10 түрін көрсетсе‚ Қ.Кемеңгерұлы 6 түрін, Қ.Жұбанов 7 түрін атай- ды‚ А.Байтұрсынұлы 15 түрлі райды келтірсе‚ Қ.Кемеңгерұлы райдың 6 түрін көрсетеді. А.Байтұрсынұлы еңбектерінде тұйық рай ретінде танылған етістік түрін Қ.Кемеңгерұлы рай қатарында қарастырмай‚ «неопределенная форма» деп жеке қарастырады. А.Байтұрсынұлы етіс қатарында түсіндірген дүркінді етіс‚ өсіңкі етіс түрлерін Қ.Кемеңгерұлы сыпат категориясына байланыс- ты сөз етеді. А.Байтұрсынұлы еңбектеріндегі көптік жалғауды Қ.Кемеңгерұлы жалғау емес‚ жұрнақ деп таниды т.б. ХХ ғасырдың басында қазақ орфографиясына негіз болатын жүйе* (принцип) таңдау мəселесі қызу талас тудырды. Осыған байланысты басылым беттерінде көптеген мақалалар жарық көрді. Олардың қатарына А.Байтұрсынұлы «Емле туралы»‚ Т.Шонанов «Шет сөздерінің імлəсі жайында»‚ А.Мамытұлы «Емле‚ пəн атау- лары туралы»‚ Б.Шобанзаде «Қазақ тілі емлесінің ірге кезеңдері»‚ Е.Омаров «Емле мəселесі»‚ Ж.Аймауытұлы «Емле‚ əріп жайын- да» т.с.с. мақалаларды жатқызуға болады. 1929 жылы Қызылорда қаласында өткен ғылыми-орфографиялық конференцияда да осы мəселе сөз болады. Ғасыр басында баспасөз бетінде де, білімпаздар тобында да ар- найы сөз болып, көп айтыс туғызған мəселелердің бірі – бітеу бу- ындарда жəне л, р, у, и дыбыстарының алдында ы(і), ұ(ү) дыбыс- тарын жазу-жазбау туралы болды. Б.Малдыбайұлы, Малабайұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Шонанов, К.К.Юдахиндер «ы (і), ұ (ү) ды- быстары дүдəмал естілетіндіктен, кейде түсіп қалатындықтан (орын – орны, мойын – мойны т.б.) əрі сөз мағынасына əсері бол- майтындықтан, р, л, у, и дыбыстарының алдында бітеу буын- дарда жазбай-ақ қойса да болады» деген пікірді ұстанады. Ал А.Байтұрсынұлы алғашқы кезде бітеу буындарда р, л, у, и дыбыс- тарының алдынан ы, ұ (соған сəйкес і, ү) дыбыстарын жазбай-ақ қоюға болатынын айтса, кейінгі мақалаларында естілсе, ы, ұ ды- быстарын таңбалау керектігін айтады. Е.Омаров «Қазақша жазу жайы», «Емле мəселесі», «Жазу мəсе- лесі» т.б. мақалаларында жəне конференцияда сөйлеген сөздерінде ы, ұ дыбыстары естілген жерінде қалдырылмай жазылу керектігін дəлелдейді. Осындай көзқарасты Қ.Кемеңгерұлы («Жауропалықтар үшін оқу құралы», конференциядағы сөздерінде т.б.); Есенғали («Емле жайындағы пікірлер») да қуаттайды. А.Байтұрсынұлы мен Е.Омаров бітеу буында ы (і), ұ (ү) дыбыстарының бар-жоқтығын айыру үшін «артықша сезгіштіктің керегі жоқ, қазақ құлағы болуы керектігін» айта келіп, кейбір сөздердің мағынасын ажыратуда бұл дыбыстардың əсері бар екенін: жарқ етті – ай жарық; тұрс (тарс-тұрс) – тұрыс (отырыс-тұрыс); бүлк (бүлк ету) – бүлік (бүлік шығару), жорт (аттың жортуы) – жорыт (түсті жоры- ту) сияқты мысалдарды келтіре отырып дəлелдейді. А.Байтұрсынұлы, Е.Омаровтар бітеу буында ы (і), ұ (ү) ды- быстарын таңбаламайтын болсақ, мұндай мағыналары екі түрлі сөздерді ажырату қиынға түсетінін айта келіп, естілген жерінде жазып, естілмеген жерінде жазбау керектігін ескертеді. Ал енді «əркімнің құлағы əр түрлі естіген немесе солай естіледі деп ұғып, 636 637 əдеттеніп қалған жағдайда, өлең өлшемімен ашылуы керектігін» айтады. А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов, Е.Омаров еңбек- терінде қазақ тілінде б, г, ғ, д дыбыстарына буын аяқталмайтыны айтылады. А.Байтұрсынұлы д, ғ, г дыбыстарын сөз соңында келме- уіне жəне жалғау-жұрнақтардың ешбір түрімен де үйлесе алма- уына байланысты ымырасыз деп атап, өз алдына бір топ қылып жіктеген. XX ғасыр басында һ дыбысына байланысты да көптеген айтыс- тар, пікірталастар болды. Баспасөз бетінде, емле конференциясын- да осы мəселе төңірегінде айтысушылар екіге айырылды: бірі – бұл дыбыс қазақ тілінде бар, оған арнайы таңба алу керек деушілер: А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, Ə.Байділдаұлы, С.Сейфуллин т.б. болса, екіншісі – бұл дыбыс қазақ тіліне тəн емес деушілер: Қ.Кемеңгерұлы, Е.Омаров, Т.Шонанов т.б. Ж.Аймауытұлы мен Е.Омаровтың баспасөз бетінде қазақ тілінің келелі мəселелеріне байланысты айтыстарының ішінде осы һ дыбысы да көп сөз бола- ды. Осындай талас 1929 жылғы емле конференциясы барысында да туындайды. Ұлттық тіл біліміне дейін В.В.Радлов пен П.М.Мелиоранский дауыстылардың тоғыз түрін көрсетсе, Н.Ильминский сегіз түрін (а мен ə-ні бірге қарастырған), ал Созонтов он үш түрін көрсетеді (я, е, ю əріптерін де дауыстыларға жатқызады). Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде де баспасөз бетінде дауыстылардың саны, құрамы туралы түрлі көзқарастар, пікірлер болды. Мысалы, Ж.Аймауытұлы, Б.Малдыбайұлы, С.Мұқанұлы и, у дыбыстарын да дауыстыға жатқызып, қазақ тілінде он бір дауысты бар десе, Малабайұлы э, ю, я əріптерін де дауыстылардың қатарына қосып, дауыстылардың санын он төртке жеткізеді. Тіліміздің сингармо- низм заңдылығын ескере отырып, дауысты дыбыстардың құрамын дұрыс анықтаған А.Байтұрсынұлы, Е.Омаров, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов сияқты ғалымдардың айтқандарына бүгінгі таңда Ə.Жүнісбеков, С.Мырзабеков, Н.Уəлиев, Н.Машқанова сияқты ғалымдардың еңбектері үндесіп жатыр. Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, А.Байтұр- сынұлы, Қ.Кемеңгерұлы т.б. ғалымдардың дауыстыларды жуан- жіңішке, еріндік-езулік деп топтастырулары ұқсас. Бүгінгі таңда- ғы қазақ тілі фонетикасында да мұндай дауыстыларды тануда əрқилылық жоқ. Алайда ғалымдар арасында ерін үндестігінің сөздің соңына дейін сақталу-сақталмауына байланысты күні бү- гінге дейін түрлі пікірлер айтылады. П.М.Мелиоранский ерін үндестігінің сақталатынын кесте арқылы көрсетіп, былай дейді: «...Есть грамотеи, которые в угоду письменному языку‚ ковер- кают свое произношение, объявляя его неправильным, но в речи простого народа варьирование гласных в суффиксах постоянно со- блюдается. Так, например, суффикс, изображаемый в письменном языке через дан, иногда дін, в разговорном казак-киргизском языке звучит то дан, то ден‚ то дөн, суффикс нің звучит то ның, то нің, то нұң, то нүң т.д.». Еріндік дауыстылардың келесі буынға тигізе- тін əсерін Н.Созонтов‚ Н.Ильминский е, і дыбыстарының негізінде сипаттайды. Байқап отырғанымыздай, аталған зерттеушілерде «қазақ тілінде ерін үндестігі сақталады» деген ойды аңғару қиын емес. «Дыбыстарды жіктеу туралы» деген мақаласында А.Байтұр- сынұлы езулік дауыстыларды аңғал, еріндік дауыстыларды қым- қырулы деп атап: «…қымқырулысы бас буыннан басқасында келмейді», – деп ерін үндестігін елемейді. Дəл осындай көзқарасты Е.Омаров, Т.Шонанов, Е.Д.Поливанов, Қ.Жұбанов еңбектерінен де байқауға болады. Дауыстыларды жақтың қатысына қарай үш деңгейде топтасты- ру А.Байтұрсынұлы есімімен байланысты. А.Байтұрсынұлы дауы- стыларды ауыздың ашылуына қарай бірінші дəрежелі ашық (а, ə); екінші дəрежелі ашық (е, о, ө); үшінші дəрежелі немесе тұйық дауы- стылар (ы, і, и, ұ, ү, у) деп бөледі. Дауыстыларды жақтың қатысына қарай жіктеуде А.Байтұрсынұлы мен Қ.Кемеңгерұлы топтастыру- ларында ұқсастық байқалады. Екі ғалым да ашық, қысаң (немесе тұйық) дыбыстардың құрамын бірдей көрсеткен. А.Байтұрсынұлы жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|