Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| Тұрғанбай-Тұрғамбай, қонған-қоңған, көнген-көңген, інге-
іңге, бара алмайды-баралмайды, келе алмайды-келалмайды, келе алмай тұрмын-келалмайтұрмын, бүрсі күні-бүрсігүні, бұрнағы күні-бұрнағыгүні, жазды күні-жаздыгүні, тұзсыз- тұссыз, бассыз, басшы-башшы, ізші-ішші, қазса-қасса тағы сондайлар. Мұны мен емле үйренуге оңай бола ма? Көз тануына, қол жүруіне жеңіл бола ма? Басқа түріктерге түсініктірек болып жақындар ма? – Жоқ. Олай болса, бұрынғыдан мұның несі артық деп аламыз? Емлені бұрынғысынан артық болғандай етіп өзгертуге мағана бар; бұрынғысынан төмен болғандай етіп өзгертуге мағана да, мақсат та жоқ. Кілең туыс жүйелі болсын дейтіндер де, кілең дыбыс жүйелі болсын дейтіндер де алдарында неге барып қамалатындарына не көз салмайды- ау деймін. Кілең туыс жүйелі емле болсын дегенде, «балалы», «тұзлы», «атлы», «баланы», «тұзны», «атны» деп жаза- тын болмақ. Бұлай жазу қолайлы болып табылар ма? Кілең дыбыс жүйелі болсын дегенде, «сөзшең» дегенді «шөшшең» деп, «ізшілер», «ісшілер» деген сөздердің екеуін де бірдей «ішшілер» деп, «кигізсе» дегенді «кигіссе» деп, «кигізше» дегенді «кигішше» деп, «жазса» дегенді «жасса» деп, «қызса» дегенді «қысса» деп, «сезсе» дегенді «сессе» деп жазатын болмақ. Бұлай жазу қолайлы бола ала ма? Екі жүйені де аралас тұтыну керек деушілер: керегіне қарап, екеуін де тұтыну керек дейді. Солай дейді де, мынау сөзді мынадай, анау сөзді анадай етіп жазайық деп, сөз басына ереже жасайды. Сөз басына ереже жасайтын болсақ, ондай емле қолайлы, оңай емле болып табылар ма? 11 Онан басқа тағы бір байқалып тұрған нəрсе сөздерді қосып жазуға құмарлық. Ол құмарлықтың ар жағы неге ба- рып килігетініне тағы көз салынбайды-ау деймін. Мəселен: «бара алмайды» дегенді «баралмайды» деп жазу керек дейтін бар. Бұл қосылып айтылып тұрған сөздердің біреуі көсемше етістік, екіншісі көмекші етістік екен. Бұл екі түрлі етістіктің бірлесіп айтылуы ылғи бір көсемше, бір көмекшіден болып отырмайды. Онан көбірек болып бірлесетін орындары болады. Менің ойымша, қопа қардай етіп емле жүйесін өзгертеміз демей, бұрынғы емленің кеміс жерлері болса, соларын тексеріп, со- ларын ғана түзеу. Басқа түріктерге жазу тіліміз түсінікті болу үшін мүмкіндігінше жанастыру жағына қарап икемдеу. Осы күнге дейін тұтынып отырған емлеміздің кемшілігінің бəрін түзеп, жоғарыда айтылған туыс жүйелі емленің де, дыбыс жүйелі емленің де түкпіріне қамалмай өтетін екеуінің арасы- нан жол тауып беретін төменгі ұсыныс болады деймін: 1. Əрбір өз алдына түбірі бар сөз оңаша айтылғандағы естілуінше жазылу. 2. Азған сөз азған күйіндегі естілуінше жазылу. 3. Үйлестіктен дүдəмал естілетін болған дыбыстар айқын орындардағы естілуінше жазылу. 4. Қосымшалар қосылатын сөздермен бірге жазылу. 5. Қосалқы сөз, қос сөз, қосар сөз, қосынды сөз бəрі де қосарлық (-) белгімен жазылу. 6. Жалғаулықтар бөлек жазылу орындарынан басқа жағы жалғау ережесінше болады. 7. Үйір айтылатын сын есім мен зат есім бөлек жазы- лу. қосынды сөзге айналғандары басқа қосынды сөздерше қосарлық пен (-) жазылу. Сын есімнің шырай күшейткіштері де қосарлықпен (-) жазылу. 8. Көсемше, көмекші етістіктер бөлек жазылу. * * * Мұның əр қайсысын бас-басына баяндасақ мынау болады: 1. «əрбір түбірлі сөз» дегенде мағана жағынан алмай, тұл- ға жағынан алып, өз алдына түбірі бар сөзді айтып отырмын. Қазақ тілінде екі сөз, үш сөз, төрт сөз қатта бес сөз бірлесіп, бір ұғым, бір мағаналы болып келуі жиі ұшырайды. Мəселен: «кете берер», «кете берер ме?», «кете берер ме екен?», «кете жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|