Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ШЕТ СӨЗДЕРДІҢ ІМЛƏСІ ЖАЙЫНДА
Емле сиезіне ұсыныс ретінде І. Імлə негізі Жат сөздер халық айтуына жеңіл, құлағына жағым- 1. ды, түсінігіне үйлесімді, қат тануына оңтайлы болуы үшін, жат тіл імлəсін тіліміздің заңына үйлестіруіміз керек. Осы күні бір жат сөз əр түрлі құбылып жазылады. Мыса- лы: камисериет, камисерет, камөнес т.т. Мұнан қалың бұқа- раның қат тануына, шет сөздерді түсінуіне зиян көп, тіліміз заңына келмеген соң, қалық тілі күрмеліб айта алмайды, сондықтан шет сөздер белгілі ережемен жазылсын. Шет сөздер дұрыс жазылу үшін: 2. аяғы қалай жазылуына, 2) түбірінің қазақ тіліне 1) үйлеспейтін дыбыстарын қалай өзгертіп, қысқартуына жол көрсетілсін. Шет сөзді жазуда заңға сүйенбегендіктен, орыстың «коо- перация» деген сөзінің аяғын «се», «тсе», «са», «тса», «тсие» қылып құбылтып жүрміз. Мұндай мысал көп. Шет сөздің тұқылындағы дыбыс заңына сүйенбегендіктен, орыстың «коммунист» деген сөзінің тұқылын «кəмен», «кəмөн», «камун», «көмен» қып құбылтып жүрміз. Жат сөз қазаққа 18 19 қол байырғы болу үшін керек жерінде барлық дыбысын өзгертуіміз керек. Өйткені əр тілдің дыбыстарының айтыла- тын, шығатын жолдары бар. Сол жолмен жүрмеген дыбысты адам айта алмайды. Орысша сөйлеген қазақ он жыл оқыса да, орыс тілінің дыбысын дұрыс айта алмайтыны осыдан. Мəселен, қазақ тілінде төменгі ерінді тіске тіреп айтатын (в, ф) дыбыстары жоқ (см. проф. Богородицкий «Введение в тюрко-татарское языкознание». Часть 1. Стр. 23. Таблица классификации звуков). Шет сөзді дыбыс негізіне сүйеніп (фонетический 3. принцип) жаңа тілін меңзеу (морфологическая аналогия) заңымен қарастырып жазалық. Əр тілде бір дыбыс көршілеріне əсер етеді: қатайтады, жұмсартады. Мұны еліктіру (ассимиляция) заңы дейміз. Орыс тілінде тартыншақ еліктіру (регрессивная ассими- ляция) болса, (пробка – пропка, сбереги – збереги) біздің тілімізде итіншек еліктіру (прогрессивная ассимиляция) бар (ұрған – ұтқан, азға – асқа...). Итіншек еліктіру бар тілімізде тартыншақ еліктіру заңымен шет сөз жазып шатасып жүрміз (əліпбе, дұрысы – əліппе). Онан соң тілімізде еліктіруге қарсы іру заңы бар. Ол заң мынау: бір ыңғай айтуға қиын дыбыстар тіркес келсе, оңайлау үшін іріп, əр жолдан шығуға тырысады. Мысал: атшы басқа түрік тіліне қарағанда атчы болар еді. Итіншек еліктіру мен іріту дауыссыз дыбыста болса, дау- ыстарымызда үндестік (сингармонизм) заңы бар. Шет сөзді жазғанда бұл заңды қолданбасақ, қазақтың тілі келмейді. Қазаққа: ат айланар деп айтқыза алмайсың. Пішін меңзеуіміз мынау: шет сөз сын есім болса (социа- листический) біз де соның сотсиал деген түбіріне бір жалғау жапсырғымыз келеді. Тас үй, қазақ малы дегенде, сын есімде жалғау бар ма, міне, шет сөзге қазақ тілінде жалғау беріле ме, жоқ па, берілсе қазақ тілі қандай жалғау береді, мұны ретке салу керек. Шет сөзді дыбыс негізіне тіліміздің заңына сүйеніп 4. жазу үшін тілімізге қалық арқылы кірген араб, парсы жа- на ескіден кірген орыс сөздері дерек болсын. Бұл күнгі газет-жорналдар қалықтың шет тілге тілі қалай келуімен санаспаған. Сондықтан бұлар өзгертіп алған сөздер імлə жасауға дерек бола алмайды. Тілдің неге келмеуі əр тілде əр түрлі дыбыс жолы (артикуляционная база) болуынан. Қалық өзінің дыбыс жолына үйлестіріп, тілін келтіріп шет сөз ала- ды. Тілі келмейтін газеттегі шет сөзден халыққа зияннан басқа пайда жоқ: қат танып, тілін ұстартуға бөгет. ІІ. Шет сөздер дыбысын қалай өзгертіп жазу керек? Шет сөздегі 5. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|