Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| С, ш, з, ж – төртеуі жалпы дыбыс жүйесіне сүзілме дыбыс
делінеді. Қазақ тілінде бұл дыбыстар көб өзгермейді; бірақ бірен-саран жерде бұлардың да өзгеріб кететіні болады. Мəселен, тұзсың түбірдегі з дыбысы с-қа ұсаб кетеді; Ес- жан, Досжан деген сөздер Ешшан, Дошшан болыб естіледі, жазғанда бұлардың өзгергенін, өзгергенінше жазу оңай бол- маса керек. Сондықтан бұл сүзілме төрт дыбыстан басқа дау- ыссыз дыбыстарды да жаңағы ө мен ұ-дан басқа дауысты ды- быстарды да түбіріне қарамай бөлек сөздердің бөлек күйінде естілгенінше ғана жазатын боламыз. Мəселен: жоңқа, бірдеме, қазаңғаб, Борамбай, Досбол, немеурін сықылды сөздерді түбіріне ұсатыб: жонқа, бірнеше, Қазанқаб, Боран- бай, Досбол, немеурін демей, осы қалыбты естілуінше қана жазатын боламыз да, Құтжол, басшы, тұзшы сықылды сөздерді естілуінше жазбай (Құтжол, башшы, тұшшы де- мей) түбірінше жазатын болатын. Кейбір сөздер ел аузында əр түрлі болыб айтылады. Мəселен, сонан соң, сонсың, сосын дейміз; іштеме, іш- теңе, іждеме, іждеңе дейміз. Бұл сықылды сөздер қоныс 110 111 басқалығынан, жа ұру басқалығынан болған елдің бір же- рінде ғана айтылыб, басқа жерлерінде айтылмайтын сөз- дер емес: жалпы қазақтың бəрінде бірдей айтылыб келе жатқан сөздер. Бұл сықылды сөздер жеке кісінің тілінде де бəрі бірдей айтыла береді; Мəселен Таймінер бір жер- де сөйлегенде іждеңе мен екінші жерде іштеме дейді. Бұ сықылды сөздерді тексеріб, мынасы дұрыс; мынаны теріс деб, тек бір түрін қана жазатын болсақ; онымыз зорлық бо- лады. Онда, барлығы бір түбірден құралыб, өз ара мəнісі де бірдей болыб келген олай сұрыптай алатын болу үшін: ол сөздердің қайсысы жаңадан шыққан сөз; қайсысы бұрыннан келе жатқан сөз; түбінде қайсысы басым болыб шықбақ, – соның бəрін дұрыс шешіб, – сөз сөздің болашағын бұлжытбай айтыб бере алатын сəуегөй болуымыз керек. Біздің маманда- рымыз да, алымдарымыз да əзірге ондай сəуегеөйлікке жет- кен жоқ. Ондай сөздердің түбінде қалайша өзгеретінін осы бастан болжаб сəуегөйлік қылатындардың сəуегөйлігі ілім жолына қыйсынбай, көбіне құмалақшының сəуегөйлігіне ұсап шыға береді. Солай болған соң, – қатарынан айтылатын сөздердің біреуін қана таңдаб алып, басқадан мүлде жазбай- тын болсақ, онымыз өрескел зорлық болады. Сондықтан: 4- түбірі де бір, мəнісі де бір сөздің айтылуы түрліше бо- лыб, оның түр-түрі жалпы елдің бəрінде бірдей айтылатын болса: ондай сөздер сұрыпталмай түр-түрінің бəрі де жазыла беретін болсын. Мəселен – барамын деб де «барам» деб де жаза алатын болуымыз керек; барасыз деб жазған да дұрыс; барғаннан соң деб де, барған соң деб де, барғасын деб де жаза беруіміз керек; со сықылды іждеңе мен іштеңе-лерді де сұрыптамау керек. Бірақ түрліше айтылатын сөздердің бəрі бірдей жалпы емес; кей бір сөздер бір жерде бір түрлі, екінші жерде екінші түрлі айтылады. Мəселен, – бір сыпыра жерлердің қазағы сен барасың дейді де, кей бір жерлерінде қатын туды дейді де, кей жерлерінде бала туды дейді: кей бір жерлердің қазағы ашты дейді, басқа жерлерде ол сөз ашты болыб айтыла- ды. Жаңағы (4-інші) ережеге бұ сықылды сөздерді келтіруге болмайды: Мұндай сөздер қазақтың бір жерінде түсінікті болғанмен, екінші жерінде түсініксіз болады. Сондықтан мұндай сөздерді сұрыбқа салыб, бір түрін ғана таңдаб алма- са болмайды. Бұл сықылды сөздерді тексергенде қазақтың көпшілігінің ауанына қарау керек. 5-əр жерде əр түрлі айтылатын сөздер елдің көбшілігінің айтуынша жазылу керек. Біздің білуімізше, қазақтың жазуына осы 5 ереже негіз бо- лу керек. Жаңадан қозғалған мəселелердің бұл ережелердің талабына сыймайды: бұл мəселелер емле емес, атау мəселесі: сондықтан оларды бұ жерде сөз қылудың керегі де жоқ. Елдес жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|