Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
ҚАЗАҚША ƏЛІПБИ МЕН ЛАТЫНША ƏЛІПБИ
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ҚАЗАҚША ƏЛІПБИ МЕН ЛАТЫНША ƏЛІПБИ
Латын əрпін жақтаушылар көбіне өздерін «жаңашыл» деп қазақ əліпбиін жақтаушыларды «ескішіл» деп келеді. Ла- тыншылардың мұнысы кəдімгі демеу көк. Шынында жаңа- лыққа қалғанда, жер жүзінде қазақ əліпбиінен жаңа əліпби жоқ. Бірақ латыншылдар қазақ əліпбиін қазақтікі емес, арап əліпбиі дейді. Латыншылардың онысы да дұрыс емес: орыс əліпбиінің латын əліпбиінен басқалығы қандай болса, қазақ əліпбиінің арап əліпбиінен басқалығы да сондай; орыс өз əліпбиін, латындікі сландыкі демей, өзінікі дей алатын болған соң, бізде өз əліп- биімізді араптікі иə көпеліктердікі демей, өзіміздікі дейміз. Сондықтан əріп дауы: ескішіл мен жаңашылдың дауы да емес, араб пен латынның да дауы емес, қазақша əліпби мен латынша əліпбидің дауы болады; сондықтан «Жаңашыл», «Ескішіл», иə «Арапшыл», «Латыншыл» деуді қойып, «Қазақшыл», «Латын- шыл» деген дұрыс болады. Латыншылдардың қазақшылдарға тағы бір жабатұн жа- ласы – «Жамаушы» деген жала. Дұрысында мұның тетігі де демеу көкте: латыншылдар бұлай дегенде де өздерін «Төң- керісшіл» деп; қазақшылдарды «Жамаушы» қылып, мəселеге саясаттық мағына бергісі келеді, қазақ əліпбиінің негізі арап- ша екені рас, қазақ арапша əліпбиді жамап өзгертіп алғаны да рас, бірақ қазақ оны жамағанда («адам танығысыз» емес) араб танығысыз қылып өзгертіп өзінікі қылып алып отыр. Біз «Жамаушы» деген аттан қашпаймыз,бірақ латыншылдарға «Төңкерісшіл» атты қимаймыз. Біз «Жамаушы» болсақ ла- тыншылдарда жамаушы болады. Латын əрпі туралы латын- шылдардың 99 түрлі жобасы бар, олардың ішінде латын əрпін жамау-жасқаусыз сол күйінде алып отырған біреуі де жоқ, ең кемі 40 пұресенттей əріптерін өзгертіп, жамап алып отыр. Дұрысында мəселенің керек жері – оның атында емес, затында ғой біздің бұл жерде оның атын сөз қылып отыр- ғанымыз: латыншылдардың демеу көгінен құтылғымыз кел- ді. Латыншылдар өздерін «жаңашыл», «төңкерісшіл» деп, қазақшылдарды «ескішіл», «ұлтшыл», «керітөңкерісшіл» деп демек көктетіп жүр. Біздің айтатынымыз: əріп мəселесі 230 231 саясаттық мəселе емес: саясат жағынан төңкерісшіл бо- лып та, əріп мəселесіне келгенде қазақшыл болғандар бар; ескішіл ұлтшылдардың да латыншыл болғандары бар. Енді мəселенің затына келейік. Қазаққа латын əрпі керек бе, керек емес пе? Соны тексерейік. Латыншылдардың қазақ əліпбиін жоғалтып оның орны- на латын əліпбиін алу керек дегенде, айтатын күшті дəлел- дерінің бірі – елдің мəдениеті өсіп алға басу үшін əліпби ла- тынша болу керек; өнер-білімнің, мəдениеттің тетігі сонда. Онысыз надандықтан құтылуға болмайды деген дəлел. Өнер-білімнің, мəдениеттің тетігі – əліпби екені рас; əріп танымайтын кісі кітап-қағаздың маңайына да жуый алмай- ды, ілім-білім жағынан су қараңғы болады. Надандықтан құтылу үшін ең алды мен əліпби керек екені даусыз, бірақ ол əліпби тек қана латын əліпбиі болу шарт емес, əр тілдің өзіне лайық əліпбиі болса болады. Дұрысында мəдениеттің ең мықты тетігі – əліпбиден де артық тетігі, – тіл; бірақ ол тілдің орысша иə латынша, иə арапша болуы шарт емес, əр елдің өз тілі жарайды. Əліпбидің, жазудың керегі тіл үшін, жазу мен əр кім өзінің ауыз екі айта- тын сөзін қағаз бетіне таңбалайды, жазу-сөздің өзі емес, тек қана таңбасы. Біз өз жазуымыз бен, өзіміздің қазақша əліпби мен қазақша сөзімізді бұлжытпай таңбалай аламыз. Ел-елдің жазуын бірі мен бірін салыстырып, бірінен бірін артық иə кем деуге болады. Түрлі жазуды солай салыстырып тексер- генде, оны ең алдымен жазудың негізгі қызметі жағынан тексермей болмайды; ол негізгі қызмет: жазудың дəл болуы; жазу жақсы болса сөзді бұлжытпай дəлдеп таңбалайды. Бұл жағынан тексергенде жер жүзінде қазақша жазудан артық жазу жоқ. Бұған латыншылдардың өздері де мойындайды. Бұл жағынан өнерлі елдердің ең алды ағылшын, прансылардың жазуы да біздікінен ана құрлым төмен. Мəдениеттің тетігі жазу екені даусыз. Бірақ жазу мəдениетке тез жеткізу үшін, өзінің қызметін дұрыс атқару керек, дəлдік жағынан мінсіз болу керек. Ағылшындар өздерінің бұзық жазуы мен де алға кеткен; олардың ілгері басуына жазуының бұзықтығы бөгеу болған жоқ. Бірақ бұған қарап жазудың бағасын кемітуге бол- майды: ағылшынның мəдениетті болуына жазудан басқада көп себептері болған; жана жазуы бұзық болған мен адам танығысыз бұзық емес, үйрене келе жүгіртіп оқырлық жазу болған; соны мен ағылшынның алға басуына оның шатақ жазуы да жараған. Солай болған соң қазақ елі ілгері басу үшін қазақтың мінсіз дəл жазуы жарамайды – деген орасан қисынсыз болады. Дұрысында: жазудың дəлдік жағынан артық иə кем бо- луы – əліпбиден ғана емес, – емледен. Əріп мəселесі мен емле мəселесі – екеуін шатыстыра берудің керегі жоқ екені де рас. Бірақ латыншылдардың қай жерде де ең алды мен айтатұн, ең күшті дəлелдері емле; латыншылдар: латын əліпбисіз емлені түзетуге болмайды – деп дауласады. «Еңбекші қазақтың» 165 інші нөмірінде Ашмарин пұрепесрдың Телжан көшіріп жазған мақаласы басынан аяғына шейін емле жайынан жазылған. Ашмарин – өзі түрік, өзі пұрепесір, пұрепесір болғанда – тіл маманы. Сол Ашмарин пұрепесір: «Түрік тілін дұрыс жазу үшін иə араб əліпбиін адам танығысыз қылып жаңадан жасау керек иə басқа бір əліпбиді алу керек» дейді; жана мақаласының аяқ жағында: «Дыбысты дəл таңбалайтын тіл ғылым кітептерін араб əліпбиі мен өмірде жазуға бол- майды» дейді. Ашмарин пұрепесір мен Телжанның «Арап əліпбиі» деп отырғаны – осы күнгі түрік əліпбиі, – біздің қазақ əліпбиі. Қазақша əліпби мен дыбысты дəл таңбалайтын ілім кітаптарын жазуға болмайды – деу үшін қазақша емлені білмейтін надан болу керек; ондай надан пұрепесірлер мен бұл жерде дауласуға болмайды, – ондайларға қазақша тіл құ- ралдарды ұсынамыз. Қазақша əліпбидің басқа əліпбилердің бəрінен де артық екенін түрікшілер сиезінде əліпби жағынан ілім патуесі түрінде баяндама жасаған Жақыплып пұрепесір əлжебір өрнегі мен сексіз қылып ақ ыспаттап еді. Ол сиезде Ашмарин пұрепесірде болып еді, латыншыл Жақыплыптың қара тақтаға ақ бормен жазған өрнегіне латыншыл Ашмарин пұрепесір түсінбей қалған ғой. Латыншылдардың тағы да бір айта беретін күшті дəлелі – латын əріпінің баспа қана үшін жеңілдігі. Латын əрпі біздікінен гөрі оңай басылатұны рас; бірақ ол оңайлықтың өзі де орасан қиындық пен болмақ. Нəзірдің ай- 232 233 туына қарағанда орыстың əріп тізгіші бір күнде 7500 – 8000 дай əріп тізеді де, татар тізгіші бір күнде 5500 – 6000 əріп тізеді екен. Дұрысында орыс тізгіші мен татар тізгішінің жұмысында сондай айырым бар-деп сене беругеде бол- майды: Нəзірдің тексерген тізгіштері Əлімжан Шарап айтқандай болуы да, – татар тізгіштерінің жаңа үйреніп жүргендері де, орыс тізгіштерінің кəнігі шеберлері болуы да мүмкін. Нəзірдің сбырларын дұрыс ақ дейік. Сонда қазақша əріптердің тізілуі орысшадан 25 пұресент ауыр болады. Ла- тынша əріп орысша мен бірдей десек, – қазақша əріп латын- шадан да 25% ауыр болмақ: латынша əріп пен 3 күнде тізіліп шығатын күтап, қазақша əріп пен 4 күнде тізіліп болмақ. Латынша əріптің оңай оңай тізілуі неден, енді соны тек- серейік. Латынша əріптің оңай тізілетін себебі: оның баспа əріптері жазбасынан басқаша болғанынан. Латынша жаз- ба əріптер бір түрлі де баспа əріптер екінші түрлі; Латын- ша жазылған сөздің ішіндегі əріптер бірі мен бірі қосылып, біріне бірі жабыса жазылады да, баспа əріптер біріне бірі қосылмай дара-дара түседі; жана жазба əріп пен баспа əріптердің тұлғалары да басқа; мəселен латынша «а» əріпінің баспасы мынадай «а». «А» (біреуі жай əріп де, біреуі бас əріп), жазбасы орысша «а» мен бірдей (Азия əріпті қолмен ғана жазбаса баспаханада оны түсіретін белгі жоқ) Баспа əріпі жазбасынан соншама басқа қылып шығарғаны тек қана əріп тізу жеңілдігі үшін енді сол жеңілдік үшін мектеп ба- лалары жазба əліпбиі мен баспа əліпбиді қатар үйрету керек, – бір əліпбидің орнына екі əліпби үйрену керек. Бір əліпбиді үйрену үшін екі əліпбиді үйренуден екі есе аз уақыт керек. Баспаханада əріп тізетін тізгіштер – бірнеше ғана кісіде, олардың басып шығарған кітаптарын оқитын кісілердің саны олардан əлде неше мың есе артық. Бір кісінің жұмысын 25 персент жеңілдету үшін əлде неше мың кісінің жұмысын 2 есе үйрету керек болады. Міне латын əріпінің баспахана жағынан жеңілдігі осындай қиындық пен ғана болады 1 . 1 Алпарып, Бұрнашыптардың баспа əріптері қабыл алынса, біздің əліпби баспақана жағынан да жеңілдеп ол кемшілігінен де құтылар еді; жəна онда бас- па əріптің жазбадан басқалығы да болмас еді. Оны келер жолы сөз қыламыз – деп жорналда орын тар болған соң, бұл мақалаға кірістірмей отырмыз. Латыншылдар латын əліпбиін оқыту əдісі жағынан да артық, жазғанда жылдам жазылады, латынша жазылған сөздің оқылуы да жылдам болады – деп ауаласады. Бірақ латыншылардың онысы дəлелсіз құрғақ дау, оның анығына тек тəжірибемен ғана жетуге болады. Бізде ондай тəжірибе əлі болған жоқ. Екі əліпбиді о жағынан тəжірибе, жасап сынаушылар тек Қазанда ғана болған. Қазан əлімдері екі əліпбиді солай таразыға салып өлшеп латын əліпбиінен та- тарша əліпби оқу, жазу жылдамдығы жағынан да, оқыту əдісі жағынан да ана құрлым артық екенін ашып отыр татарлардың емлесі біздікінен əлі де көп төмен. Сондықтан латыншаны қазақша əліпби мен салыстырғанда, қазақша əліпби татаршадан артық болмақ. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|