Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ЛАТЫН БЕЛГІЛЕРІН
АЛУ ЖАЙЫНАН ҚОСЫМША «Жас қазақ» жорналының 4-санында басылған «дыбыс белгілерін негізінен өзгерту керек» деген мақалада біз латын белгілерін алудың керектігін ғана сөйлеп жобаның өзін тек шетпұшпақдап ғана айтып мəністемей кетіп едік. Үйткені біздің Қазағыстан азаматтарының көз қарасы салқын бол- ғандықтан нақ бүгүн-ертең шешіле қоятұн əңгіме бола қой- мас деген ойы еді. Жақында оның бер жағында Мəскеу, Тəшкент азаматта- ры бұл мəселеге чұғыл кірісіп, өздерінше жобаларын тартып отыр. Сол себептен бізде осы күнге шейін шыққан жобалар- мен қатар өз жобамызды да түсіндірмекшіміз. Мəскеуден көрі Ташкент жобасы біздікіне жататұн секілді. Ташкенттің бізге қосылатұны 1) белгілерді ұлы кішіге бөлмеу; 2) «қ» бен «к», «ғ» мен «г» ге бір белгі қолдану, əуелгі екі белгі («қ-к», «ғ-г») тұуралы өткен мақаламызда айтылып кеткендіктен соңғы екі белгі яғни «у», «ұу» ларға бір белгі қолдану жайынан-ғана айтып өтпекпіз. Бір белгіні, мисалы «у» ды «ұу» орнына алсақ сол белгіні «у» деп оқуға болады. Оның үшін ұзын «и» дауысты дыбыстардың соңынан (шолақ) жар- ты дауысты болып оқылады деген ереже болмақ. Бұл ереже, латын тілінде бар ереже, біздің қазаққа да дəл келеді. Мəскеу, Тəшкент, біздің жобалардың қай қайсысында болсада, латын қаріптерінің қазақ дыбыстарына үндес келе- тұн белгілерінде айырма жоқ. Айырма тек латын тілінде жоқ болған, қазақ дыбыстарына латын қаріптерін арнауда. Бұл жақтан қарағанда Тəшкент жобасы Мəскеудікінен гөрі бізге жақынырақ. Үйтседе бізге қосылмайтұны бар. сол себептен əлдеде болса Тəшкент азаматтарына ескертетініміз мынау: қарптердің ас белгілерін қоя тұрып үс белгілерінен қашуға болмайды. Үйткені «і», «j» дардың үстеріндегі ноқатдарынан қашып отырғанымыз жоқ, оның бер жағында үндес қарптерге негіз бір белгі алып, айрма белгілерін көр- негі қылып алу керек. Олай болу үшін айрма белгілері негіз белгілердің (франсоз сидил секілді) астыңғы жағында иа (өрістің фитасы секілді) ішінде болулары тиіс емес, үйткені оқуға қолайсыз кедергі болмақ. Осы айтып қткен реттерге қарап, «ң», «ұ», «ы» белгілері жайында мынадай белгілердің алынуларын жөн көреміз. «n» «ы» «о» (үстеріне қойған белгілеріміз франсоздың Ĩ ксаң-сир көмфлексі). Бір дыбысқа бір неше белгіні құрастырып, жаңа екінші бір дыбысқа белгі қылу, Ауропа қалықтарының тілдері дами келе амалсыздан қолданып кеткен бір қолайсыз əдістің бірі. Біздің оны үлгі қылуымыздың жөні жоқ. Сол себептен «ч» 246 ны жалғыз «һ» бен белгілеуіміз жөн. Латын «к» «С» бол- мақ жəна «к» дан көрі «С» дың жазуы да оңайрақ, сондықтан «қ – С» болмақ. Енді дəйекшіге келсек оныңда көрнекті болып тұруы тиіс. Жəна қарптермен пшіндес болып тұруы лайық. Бұған орыстың «ь» сі алынуы жөн. Оқу ретінің жеңілдігіне қарағанда дəйекшінің сөз басында жазылуы жөн болар еді, жазу ретінен аяғынан (соңынан) тұруы қолайлырақ. Қайткенменде дəйекші- нің орнына талас шамалы болуға тиіс. Осы айтқандарды ескеріп, Түркістан, Қазақстан қаулыға келген болса, қазақ əліппасына латын белгілерін алу мəселесі даусыз шешілгенге саналар еді. Бұдан кейінгі жұмыс тек іс жүзінде қолдану шаралары болып қана қалар еді. Оның бер жағында өз бетімен қолдана береміз деген азаматтарда үйреніп қолдана берер еді. Сонымен біздің əлемде болса, ұсынатұн əліппамыз мы- нау: 1. а – а 2. b – б 3. d – д 4. t – е 5. g – ғ 6. і – и 7. о– ы 8. j – ж 9. c – қ 10. l – л 11. m – м 12. n – н 13. n – ң 14. o – о 15. u – у 16. ы – ұ 17. p – п 18. r – р 19. s – с 20. h – ч 21. t – т 22. z – з 23 ь – ь (дəйекше) жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|