Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

174 
 
сӛйлем, ҥзінділер болуға тиіс. Алдымен солардың тиімді, мазмҧны дҧрыс болу жағын ойлауға тиіспіз. 
Қалайда олар балаға дҧрыс тәрбие нысанасын бағдарлауы керек. 
Екіншіден,  әрбір  мысал,  ҥзінді,  әңгіме,  ӛлең,  сӛз,  яғни  диктант  текстері  тіл  /стиль/  жағынан 
мҥлтіксіз;  әдеби  норманы  ҧстануы  тиіс.  Сонда  олар  баланы  әдеби  тілдің  жҥйесін  меңгеруге,  ӛз  тілін 
дамытуға  кӛмекші  бола  алады.  Мҧндағы  басты  талап  -  балаға  грамматикадан,  орфографиядан  білім 
беру  кезінде  оның  тіл  мәдениетін  де  арттыруды  кӛздеу  тиіс.  Сол  ҥшін  оқушылар  дҧрыс  қҧралмаған 
жасанды  мысалдардан  аулақ  болып,  әдеби  тілдің  жақсы  ҥлгілері  бойынша,  әдеби  тілге  тән  басқа  да 
мысалдар бойынша тәрбиеленеді. 
Ҥшіншіден , алынған жаттығу, жазба жҧмыс текстері тағы басқа материалдар қҧрамынан керекті 
сӛздер,  дыбыстар,  әріптер,  грамматикалық  тҧлғалар,  сӛйлемдер  жиі  кездесетін  болсын.  Сондай-ақ 
практикалық жҧмыстардың тірегі де, мӛлшері білім кӛлемін баянды ететін де «жаттығу» деген атпен 
беріледі; екіншіден, бағдарлама бойынша мектепте қазақ тілі: «Сауат ашу мен тіл дамыту»;  «Оқу мен 
тіл  дамыту»;    «Грамматика,  емле  және  тіл  дамыту»  деген  тарауларға  бӛлінеді,  яғни  тіл  дамытуға 
байланысты жҥргізіледі. 
Қазіргі кезде ойды жеткізудің функциялық жағына назар аударылып келеді. Осыған байланысты 
мәтін  лингвистикасы  деген  сала  қалыптаса  бастады.  Сондай-ақ  мәтін  стилистикасы  деген  атпен  әр 
тҥрлі  жанрларды  талдаудан  бастап  мәтін  мәтін  стилистикасын  зертттейтін  ғылым  пайда  болды.  Ал 
мектеп  оқушыларының  сӛйлеу  икемділіктерін  дамытуда  мәтін  қҧрастыра  білу  -  қажетті  мәселе. 
Сондықтан баланы шығарма жазуға ҥйретуден бҧрыны мәтін қҧрастыра білу  икемділігі мен дағдысы 
қалыптастырылады. Ол ҥшін: 
•   ғылыми әдебиеттердің негізінде мәтіннің ерекшелігін ашу; 
•   мәтіннің қҧрылымын анықтау; 
•   мәтіннің жасалуы ҥшін оны қҧрайтын элементтерді, сӛйлем, қайырым ерекшелігін кӛрсету; 
•   мәтіннің тҥрлері туралы мәлімет беру; 
•  мәтін      қҧрастыру      туралы      икемділіктері      мен      дағдыларын  шығарма  жаза  білу 
шеберліктеріне ҧластыру. 
Бҧл  қҧралдың  мақсаты  баланың  ӛз  ойын  жҥйелі  жеткізе  білу  ҥшін  сӛйлеудің  нәтижесі  мәтін 
қҧрастыру  дағдылары  мен  икемділіктерін  жетілдіру  болды.  Сонымен  бірге,  жоғары  сыныптарда  тіл 
туралы  білімдері  мен  кӛркем  әдеби  мәтін  туралы  тҥсініктерімен  байланыстырып,  жазбаша  сӛйлеу 
шеберлігі мен мәдениетін арттыру әдістемесі қойылды. 
Бҧл  туралы  оқушының  шығарма  жаза  білу  дағдысымен  байланысты.  Сондықтан  бҧл  қҧралдың 
мақсаты қазақ мен әдебиеті пәндерін оқытуда мәтін тҥрлерін саналы тҥсініп оқу арқылы есте сақтап, ӛз 
ой-пікірлері  мен  тҧжырымы  бойынша  икемділіктері  мен  дағдыларын  дамыту,  яғни  мәтін  қҧрастыру 
икемділіктерін арттырып, ойын жҥйелі жеткізе білуге дағдыландыру болмақ.  
Мәтін    жӛнінде        екі    тҥрлі    кӛзқарас    бар:        зерттеушілердің    бір    тобы      мәтіннің    ӛзіндік     
белгілері,    категориялары,     тҧлға  бірліктері    бар  нысан  ретінде  емес,    ол  тек  оны  қҧрайтын  
сӛйлемдердің  қасиетінен   тануға  болады  деп  қараса,  екіншілері,    мәтін  ӛзіндік  ерекшеліктеріне    
тән    бірліктердің    қосындысынан          тҧрады    деп    есептейді.      Алайда,    ғалымдардың    кӛпшілігі    
мәтіннің  ӛзіндік  ерекшелігі  бар,  жеке  қарастырылатын    категория  деп  біледі.  Яғни  сӛйлем  мен  
қайырым  мәтіннің    қҧрамдас  бӛлігі.    Ал  олар  жай  қосындысынан  емес,  белгілі  жҥйемен      мәтін  
қҧрайды.    Демек,    мәтін    ӛзіндік    белгілері,    жҥйесі,    сипаты,    формасы,    мазмҧны,    ӛлшемдері    мен  
қҧрылысы  бар  ӛте  кҥрделі  категория. 
Мектеп  оқушыларының   ойлау  мен  сӛйлеу   әрекетін   дамыту  кҥн  тәртібіне  ӛткір   қойылуда.   
Ал    сӛйлеу    және    жазбаша      болатыны    белгілі.      Сондықтан    оқушының      жазбаша    сӛйлеу  
икемділіктерін          дамытуда    қазақ    тілі    әдебиеті    пәнін    оқытудың    маңызы    ерекше.      Зерттеуші  
ғалымдар    қатарында        А.  Айғабылов      «Текст    дегеніміз      бір    тақырыпқа    енетін          мағыналық  
тҧтастығы   бар  бірнеше  сӛйлемнің  жиынтығы.  Ол   тақырып  мазмҧнына  қарай   ҧзақ  та  қысқада   
болуы  мҥмкін», -  деп  мектеп  оқушыларына  лайықты  анықтама  береді [3].  . 
Сол  себептен  де  қазақ  тіл  білімінде,  ғылыми  мәтіннің   табиғатын,   ерекшеліктерін  ашу  
ҥшін,  бҧл  мәселенің  зерттелуін  қарастыру  қажет.   Мәтін  ҧғымы   лингвистикада  ертерек  те  болған  
бірақ  лингвистер   қабылдауы  басқаша  болған.  Атап  айтсақ,  оны  сӛйлеудің  қорытынды  материялы   
және    тҥркі    тілдік    бірліктердің    қолданылуы    деп    қараған.    Соңғы    кезде        кӛпшілік    ғалымдар  
мойындаған    мәселе  –  мәтін    қҧрайтын    элементтердің    бір  –  бірімен    байланыстылығы    мен   
тҧтастығы. 
Зерттеуші        ғалымдардың    бірі  –  Б.  Шалабаев      мәтіннің    маңызды        белгілеріне      оның  
тақырыбының  болуы  және  аяқталуын  жатқызады [4].   
Мәтін    қҧрастырудағы  жаттығу    ерекшелігі    ҥш  тәсіл  арқылы  жҥргізіледі.   
1.
 
Лексикалық  ерекшелік. 
2.
 
Морфологиялық  ерекшелік. 

175 
 
3.
 
Синтаксистік  ерекшелік  арқылы  іске  асады. 
Баланы  шығарма  жазуға  ҥйретуден  бҧрын    мәтін  қҧрастыра  білу  икемділігі  мен  дағдысы    
қалыптастырылады.  Ол  ҥшін: 
-
 
ғылыми  әдебиеттердің  негізінде  мәтіннің  ерекшелігін  ашу; 
-
 
мәтіннің  қҧрылымын  анықтау; 
-
 
мәтіннің    жасалуы    ҥшін    оны    қҧрайтын    элементтерді,    сӛйлем    қайырым    ерекшелігін  
кӛрсету; 
-
 
мәтіннің  тҥрлері  туралы  мәлімет  беру; 
-
 
мәтін    қҧрастыру    туралы    икемділіктері    мен  дағдыларын    жаза    білу    шеберлерінде  
ҧластыру. 
Бҧл    қҧралдың    мақсаты    баланың,      ӛз    ойын    жҥйелей    біәлу    қҧрастыру      дағдылары    мен  
икемділіктерін  жетілдіру    болды. 
Мәтін    туралы    білім    беру    мына    жҥйеде    болу    қажет    деп    санаймыз.    Атап    айтқанда,    тіл  
білімінде:    сӛз,    сӛздің      тіркесіне    тҥсуі,    тіркес,    тіркесінен    сӛйлем    жасалғандығы,    қайырым,  
қайырымнан    мәтін    қҧралатындығы.    Мәтін    туралы    білім    ең    алдымен  қайырымның    тҥзілуі  
ерекшелігіне    байланысты.    Сондықтан    мәтіннің    қҧрылымдық    ерекшелігі      оны    қҧрайтын    
сӛйлемдердің    мақсатқа    сай    ойды    жеткізуге    байланысты    қҧрастырылуына,    одан    қайырым  
жасалатындығына    назар      аударылады.    Әсіресе,    адамдар    бір-бірімен    қарым-қатынас    жасағанда  
жеке-жеке  сӛйлемдерден  ғана  емес,    тҧтас  бір  пікірді  пайдаланатындығын,  сондай-ақ  бірнеше  ой  
пікірді     білдіретін  сӛйлемдерді  ӛзара  байланыстыра  келіп,  жҥйені  жҥргізеді . 
Кӛптеген  ғалымдар  мәтін  композициясын  ҥш  бӛлікке  бӛледі.  Олар: кіріспе,  негізгі   бӛлім  
және  қорытынды. 
Мәтін  мынадай  әмбебап  мағыналық  категорияларды  бейнелдейді:  кейіпкер,  уақыт,  кеңістік,  
қабар,  кӛзі,  автор  және  оқырман  бейнелері.  Ал жай  мәтінге  бҧлардың  тек  соңғылары  ғана  тән. 
Мәтін    кӛлбеулік    және    кӛлемдік    ӛлшемдер    тҧрғысынан    қҧралады.    Мәтін    кӛлбеулік  
қҧрылымы  оның  логикалық,  грамматикалық  заңдылықтар  тҧрғысынан,  әңгімелеу  типі    немесе  
хабарлау  формасы  тҧрғысынан  қҧрылуы.   
Мәтіндер  мағыналық  тҧтастығы  тҧрғысынан  мынадай  белгілер  бойынша  сараланады: мәтін  
белгілі  бір  тақырыптағы   айтылған  ой-пікір; мәтінде  айтушының  негізгі  ойы  - пікірі  ақпараттың  
шешімін    табады.;  кӛлемді    мәтіндер    әрқайсысы    салыстырмалы    дербес    аяқталған    ой    пікірді  
білдіреді; мәтіннің  пікіріне   сәйкес  мазмҧн   тақырыбын  таңдап   алуға  болады; дҧрыс  қҧрылған  
мәтіннің  әдетте  кіріспе,   негізгі  бӛлім    мен  соңы  болады. 
Мәтін    адамның    сӛйлеуіндегі    бір    ҥзінді    болғандықтан    оның    мкағыналық    тҧтастығы  
болмыстың  ӛзіндей   байланыстар  мен  тәуелділіктер  кӛрінісі  бойынша  анықталады. 
Сӛйлеу    қҧралының   бірлігі    айту    тақырыбы   болып    табылады.   Тақырып   мәтін    мазмҧнның  
сараланып,  қорытылған      мағынаның    ӛзегін,  тҥйінін  аңғарту.    
Сӛйлеу,    айту    мазмҧны    ҧғымы    сӛйлеудің    хабар    категориясымен    байланысты.    Деректі  – 
мазмҧндық    және      концептуалды  –мазмҧндық    деп    хабардың    екі    тҥрін    ажыратады.    Деректі  -  
мазмҧндық  хабарда бізді  қоршаған  ӛмірде,  ақиқат  пен   байланысты  болған,  болып  жатқан  дерек  
оқиға,  ҥздік  жайында  хабарланады.  Концептуалды – мағыналық – хабарда оқушыға деректі хабардыа 
айтылған  қҧбылыстар  арасындағы  қатынастарды  олардың  себебі  мен  салдарын,халық  ӛміріндегі 
экономикалық  саяси, мәдени,әлеуметтік  мәтін  автор  ӛзіндік  тҥсінік  тҧрғысынан  хабарлайды.  Мҧндай 
хабар  шығарманың  ӛн  бойында  болады.Консептуалды  хабар  –  бҧл  автордың  тҥркі  ойы  мен  оның 
тҥсіндіру,  талдауының  мағыналық  жиынтығы.  Не  жайлы  айтылуда,  не  айтылуда  деген  мазмҧндағы 
хабардың бҧл екі тҥрі мектепте тақырып деп аталады және мәтіннің негізгі ойы пікір болып табылады. 
Мәтіннің мағыналық тҧтастығына жету ҥшін негізгі мағына ҧғымы да тақырып ҧғымы да сияқты 
аса  маңызды.  Сӛйлем  қҧралы  жайында  бір  нәрсені  хабарлай  отырып,  біз  негізгі  айтылатын  ойды 
жеткізу  ҥшін  материалды  іріктеп,  сҧрыптап  алғанда  ғана,  мәтін  мағыналық  тҧтастыққа  ие  болады. 
Басқаша айтқанда, тек тақырып қана емес,соымен бірге негізгі ой да мәтін сӛйлемдерін біріктіріп, оған 
мағыналық тҧтастық береді. 
Мәтіннің мағыналық тҧтастығын, тақырып бірлігін сӛз ӛткенде айтылатын ойдың ескерген жӛн. 
Кең кӛлемде мәтінде тілдік қҧрал бірлігі тақырыптардың бір-біріне сатылай,сабақтаса байланысуынан 
аңғарылады.  Мҧнда  тақырып  оны  қҧрайтын  тақырыпшаларға,ал  тақырыпша  одан  әрі 
микротақырыптарға  дейін  бӛлшектейді.Микротақырып  сӛйлеу  мағынасының  нң  кіші  белгісі  деп 
саналады. Әдетте, мәтінде оған әрі қарай мағыналық жағынан бӛлшектеуге келмейтін қайырым сәйкес 
келеді. 
Жалпы  алғанда,  оқушылар мәтіннің  мазмҧнын  тҥсіну  ҥшін  оның  ішіндегі  жеке  сӛздерді  
тҥсіну  керек.  Бҧл  жеке  сӛздер  тҥсінікті  болса,   тҧтас  мәтінде  тҥсінікті   болады  деген  жалпы  
пайымдау.    Мәтіндер    әр    тҥрлі    болады.    Сӛздердің    жеке    тҧрғандағы    мағынасы    кейде    мәтін  

176 
 
контексіндегі    мағынасымен    бір    бола    бермейді.  Сондықтан    мәтіндегі    ойды    дҧрыс    тҥсіну    ҥшін   
онда   берілген  сӛздердің   тура  мағынасымен  қатар  ауыспалы  мағынасын  да  білу  қажет .         
Қорыта    келгенде,    мәтін    болу    ҥшін      оны    қҧрайтын    элементтері,    олардың      бір-бірі    мен  
байланыстылығын,  яғни  тҧтас  мазмҧны,  жасалу  қҧрылымын    ажыратуымыз  керек. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Рахметова Р.С. «Қазақ тілін оқыту әдістемесі», Алматы, 2005 . 
2.
 
Жапбаров А. Оқушылардың тілін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Алматы, 2007. 
3.
 
Айғабылов   А. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1982. 
4.
 
Шалабаев   Б. Кӛркем шығарма тілі және оны мектепте оқыту. Алматы, 1982. 
 
 
ӘОЖ 81´373.21:930  (574.5) 
 
ОҢТҤСТІК ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМДЕРІНІҢ  ТАРИХИ-ӘЛЕУМЕТТІК ФАКТОРЫ 
 
Тілеубердиев Б.М., Жанзакова М.А. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Түйін 
Этнографизмдер  Оңтүстік  Қазақстан  топонимдері  құрамында  кездесіп  осы  аймақта  тұратын 
қазақтардың тұрмысы мен тіршілік күйінің ӛткен тарихының этнографиялық шындығын кӛрсетеді. 
 
Summary 
Тhe Kazakhs, who are ethnographic  met South Kazakhstan in the place names in this region, which was held 
melody of life and of life, indicates ethnographic truth in history. 
 
Оңтҥстік  Қазақстан  топонимдерінің  қалыптасуы  мен  дамуына  әсер  етуші  этнографиялық 
факторды зерттеп қарағанда, біз жоғарыда кӛрсетілген фактордың ӛзіне тән ерекшеліктері бар екенін 
байқаймыз.  Этнографиялық  фактордың  географиялық  және  тарихи  факторлармен  диалектикалық 
бірлікте  екенін  кӛреміз.  Кез  келген  жалқы  есімнің  тууы  да,  қалыптасып  дамуы  да  тарихтың 
қойнауында  ӛтеді.  Халықтың  кҥн  кӛрісіне,  оның  материалдық  және  рухани  дҥниесіне,  тіліндегі 
атаулардың  байырғыларына  немесе  басқа  тілден  ауысып  келгендігіне,  жалқы  есімдердің  қалыптасуы 
мен  дамуына  әсер  етуші  экстралингвистикалық  және  лингвистикалық  факторларға, бәріне  тарих  куә. 
Жалқы есімдерге тарихтың қатынасы - олардың адам ӛмірімен жан-жақты байланыста болуында. Бҧл 
тек  тарихи дамудың  алғашқы  кезеңінен бастап-ақ,  ӛмірге  деген  қажеттіліктен  туындаған.  Сондықтан 
болса  керек,  дәуір  және  адам  танымының  деңгейі  атаулардан  кӛрінеді.  Кез  келген  ономастиканы 
зерттеу кезінде тарихи сәтті аттап ӛту мҥмкін емес. 
А.В.Суперанскаяның  айтуынша,  әрбір  атау  -  тарихи,  ал  топонимиканы  тҥгелдей  тарихтың 
айнасы  деуге  болады.  Географиялық  атаулар  әсіресе,  кӛне  атаулар  тарихи  ескерткіштер  сияқты. 
Ӛйткені, онда ӛткен дәуірдің әлеуметтік жағдайы, тҧрмысы, зтнографиялық ерекшеліктері, ең негізгісі 
сол кезеңдегі тілдің қалпы кӛрінген[3,484]. 
Оңтҥстік Қазақстан топонимдерін де тарихи топонимдерге жатқызуға болады. Ӛйткені, олар осы 
жерде  тҧратын  халықтың  тілін,  ӛткен  тарихын,  тҧрмыс-тіршілігін,  шаруашылықпен  айналысу  тҥрін 
кӛрсетеді.  Оңтҥстік  Қазақстан  этнографиялық  топонимдерінің  тарихи  потенциалы  сан  қырлы  және 
кешенді  болуына  байланысты  оларды  ҥш  салада  қарастырған  дҧрыс:  тілдік  қҧрылымы,  әлеуметтік 
болмысы  және  мәдени  тҧрмысы. Бҧл  ҥш  қҧрылым  қоғам  дамуында  ҥздіксіз  бірлікте  қарастырылады, 
себебі мәдени заттардың атын қоғам тудырады. 
Этнографизмдер  Оңтҥстік  Қазақстан  топонимдері  қҧрамында  кездесіп  осы  аймақта  тҧратын 
қазақтардың  тҧрмысы  мен  тіршілік  кҥйінің  ӛткен  тарихының  этнографиялық  шындығын  кӛрсетеді. 
Тарихи  сипаттағы  этнографизм-лексемалар  (архаизм,  тарихи)  лексикологияның  объектісі  болып 
табылады.  Т.Ә.Қайдаровтың  айтуынша,  этнографизмдердің  этнографиялық  табиғаты  мен  қолдану 
дәстҥрлілігін этнолингвистика зерттесе, тарихи лексикология этнолингвистикалық фактілерге сҥйеніп, 
олардың  лингвистикалық  табиғаты  мен  даму  заңдылығын  зерттейді.  Оңтҥстік  Қазақстан 
этнографиялық  топонимдерінің  тарихи  аспектісіне  талдау  жасап  қарағанда,  оларды  әр  кезеңдер  мен 
дәуірлерге  жатқызуға  болатынын  кӛреміз  (ӛте  ежелгі,  ежелгі  және  одан  кейінгі  дәуірлік  кезеңдер). 
Кӛрсетілген дәуірлік кезеңдер әр тҥрлі тілдерге де қатысты деуге болады. 
Барлық  топонимдердің  экстралингвистикалық  яғни,  этнографиялық  сипатының  тілде  ӛмір  сҥру 
ерекшелігі  бірдей  бола  бермейді.  Кейде  туыс  емес  тілді  халықтардың  мәдени  ерекшеліктері  бірдей 
болып  келе  береді  де,  керісінше  туыс  халықтардың  этнографиялық  атаулары  мағыналары  жағынан 

177 
 
мҥлде бір-бірінен алшақ болады. Мәселен, Орта Азиядағы тәжіктер ӛздерінің туыстары Памир тауын 
мекендейтін  тәжіктерден  гӛрі  тҧрмыс-тіршілігі  мен  шаруашылығы  жағынан  тҥркі  тілдес  ӛзбектерге 
жақын келеді. Ал, таулық тәжіктер тҧрмысы жағынан қырғыздарға жақын болып келеді. 
Оңтҥстік Қазақстан топонимдерін тарихи жағынан зерттеу арқылы қазақ халқының басқа да әр 
тҥрлі  халықтармен  тарихи-этнографиялық,  этномәдени  жағынан  тығыз  байланыста    болғандығын 
кӛреміз.  Орта  Азия  және  Қазақстан  сияқты  ҥлкен  тарихи-этнографиялық                        ауқым  -Азия, 
Закавказье, Солтҥстік Кавказ, Орал маңы, Оңтҥстік Сібір, Орталық Азия сияқты аймақтарды қамтиды, 
осы аймақтардың тарихи, мәдени даму заңдылықтары бір-біріне ҧқсас болып та келеді. 
Белгілі бір тарихи кезеңдер мен дәуірлер ономастикалық (топонимикалық) лексиканың қҧрамы 
мен мәніне ӛзінің қайталанбас ізін салып отырған. Оңтҥстік Қазақстан этнографиялық топонимдерінің 
шығу  тегі  мен  диахрониялығы  неғҧрлым  тереңге  кетсе,  жалқы  есімдердің қасиеттілігі  соғҧрлым  арта 
тҥседі. Тҥркі мен моңғол халықтарының тарихында қасиетті тауларға, қырат шыңдарға, мифологиялық 
дәстҥрлерге байланысты  қалыптасқан  талай  объектілер  бары белгілі. Таудың  қасиеттілігін  кӛрсететін 
мҧндай  мысалдар  Қазақстанның  қазіргі  оронимиялық  атауларында  да  сақталған.  Ә.Т.Қайдаров  пен 
Е.Ә.Керімбаевтың  айтуынша,  қазақ  спелеонимдерінде  (ҥңгір  атаулары)  киелілікті,  дәстҥрді,  ҧлы 
қасиеттілікті  кӛрсететін  лингвистикалық  және  экстралингвистикалық  фактілер  кӛптеп  кездеседі. 
Мәселен, Оңтҥстік Қазақстан облысы, Тҥлкібас ауданында бҧған дәлел болатын Қарлығаш ата, Дуана 
қожа, Тамшы Әулие, Жеті ҥңгір сияқты спелеонимдер бар. 
Біздің кӛзқарасымыз бойынша, кейбір архетиптердің терең таңбалық семантикасы бірқатар қазақ 
жалқы  есімдерінің  мәдени  коннотацияларында  қалыптандырылған,  кодталған.  Мәселен,  «архетиптік 
сҥрсана»  (коллективное  безсознательное)  деңгейде  «әлемдік  ӛс»  (діңгек)  архетипімен  байланысты 
әлемдік тау, әлемдік дарақ архетипі орын алған. Қ.Серікбол «Арғықазақ мифологиясы» атты еңбегінде 
былай деп жазады: «... бҥкіл ғалам-тау (шеңбер), оның ортасында, кіндігінде, қойнауында протокосмос 
(тіршілік тумағы, космос тумағы, яғни нҥкте) бар деген архетипті, мәселен зороастризм абыздары мен 
дей-тҥркі абыздарын екі тҥрлі  бағытта  дамытты»    [1,483].  «Бҥгінде  белгілі  болып  отырған «Ӛтҥкен», 
«Ергенеқон»,  «Тескентау»,  «Жерҧйық»,  «Балқантау»,  «Қарақантау»,  «Алғи» сияқты ҧғымдар нақ осы 
тҥсініктен ӛрбіп шыққан», - деп есептейді [1,484]. 
Ал біздің пайымдауымызша осы архетиппен сакральды, әулиелі, киелі таулар, тӛбелер, биіктер, 
аңғарлар, апандар мен олардың атаулары байланысты болса керек. Қазақ ономастикасында таулар мен 
олардың  аттары  (оронимдер)  сакральдық  қызметке  ие  болды,  ӛйткені  кеңістік  пен  уақыт  ішінде 
жаратылыс акті жасалған нҧкте, яғни "әлемдік ӛс" (ахіs mundi) ӛткен дҥние орталығы негізінде жоғары 
қҧндылыққа ие. Мҧндә ғарыштық қҧрылым әлем дарағының (ӛмір дарағы, аспан дарағы, бақсы дарағы 
т.б.) жер бейнесінің тҥрлі нҧсқалары бар, мҧнда әлемдік тау, мҧнара, бағана, тас, ошақ және жер мен 
адамды  аспанмен,  жаратушымен  байланыстырып  тҧрәтын  нәрсенің  барлығы  қҧдайдың  кҥшімен, 
теургиялық энергияның жоғары кҥштерімен атап ӛтілген жаратылыс уақыты болады. 
Қазақ оронимдерінің семиотикалық маңыздылығы мынадан кӛрінеді: олардың бойынан әлемдік 
тау, "әлемдік ӛс" архетипімен байланысты таулар мен биіктердің ғаламдық сакрализациясының қалдық 
қҧбылыстары  байқалады.  Ғалымдардың  пікірі  бойынша  "әлемдік  ӛстің"  ӛзі  тілдің  ӛзінен  де  ежелгі 
болып  табылады,  оған  дәлел  -  әлемдік  тау  символы  Қазығҧрт  тауы  туралы  мифтер  мен  аңыздар. 
Солардың  бірін Ә. Диваев  былай  келтіреді:  «Қазығҧрт  тауы  -  қҧдайдың кӛрегенділігімен белгіленген 
ерекше тау. Ол онша биік болмаса да жер бетіндегі барлық таулардан киелі, бҧрынғы уақытта топан су 
тасқынында  осы  тау  ғана  аман  қалады.  Қазығҧрт  тауының  шыңында,  оның  батыс  жағында  кішігірім 
тегіс  орын  бар.  Нҧқ  пайғамбардың  кемесі  осы  орынға  тоқтап,  барлық  жануарлар  осы  жерде 
қҧтқарылып аман қалған». 
Архетиптің  семиотикалық  семантикасы  мифологиялық,  фольклорлық  шығармаларда 
«жасырынып» қалған деуге болады: 
Қазығҧрттың басында кеме қалған, 
Ол әулие болмаса неден қалған, 
Жетім бота ҥстінде жатып қалып, 
Ойсылқара жануар содан қалған. 
Осы тау мен оның атауына байланысты ассоциациялық-образды тҥсініктер, әрине, қандай да бір 
коммуниканттың  «аялық  білімдер»  деп  аталатын  деңгейіне  байланысты.  Аялық  білімдер  дегеніміз- 
қандай да бір аталушы шындыққа қатысты лингвоелтану сипатындағы деректер мен білімдер кешені. 
Аялық білімдердің деңгейі мен кӛлемі белгілі бір лингвомәдени міндеттілік ӛкілі  ретіндегі қандай да 
бір  адамның  білімінің  жалпы  деңгейі  мен  кӛлеміне  байланысты  болады.  Аталушы  шындық  туралы 
аялық  білімдер  аз  болса  немесе  тіптен  жоқ  болса  коммуникантта  семиотикалық  маңыздылық  темен 
немесе  нӛлге  тең  болады.  Мәселен,  ӛзге  мәдениет  ӛкілдері  Қазығҧрт  тауы  туралы  мҥлдем  білмеуі 
немесе  тіптен  есітпеген  болуы  (аялық  білімі  болмауы)  мҥмкін,  ол  адам  ҥшін  осы  ороним  аталушы 

178 
 
нысан туралы ештеңе айтпайтын бос сӛз, дыбыстар кешені, осы тілдік таңбаның мәдени коннотациясы 
бҧл жәғдайда нӛлге тең болады. 
Бҧдан  біз  ертедегі  адамдардың  әлемді  танып  білуі  діни  нанымға  негізделгенін  кӛреміз. 
Зерттеушілердің  айтуынша,  мифология  дегеніміз  -  қандай  жағдайда  кӛрінбесін  «сӛз»,  «аңыз»  бізге 
жететін заттай ескерткіш, әлемді салт-дәстҥрлі тҥрінде, діни негізде танудың тарихы. Мифологиялық 
сана  ӛзінің  негізін  алғашқы  қауымдық  қҧрылыстан  алады  және  кӛне  қауымдық  сана  болып 
қалыптасады.  Алғашқы  қауымдық  қҧрылыста  мифтік  таным  басым  болып  тҧрғандықтан,  ол  кезеңді 
космологиялық немесе мифопоэтикалық кезең деп атаған орынды. Ӛйткені, оның мазмҧны (қалыптық 
мәнде) астаң-кестең дҥниені космостық жағынан қалпына келтіру әлемді жаратудың келесі дәуірлерін 
сипаттау  болып  табылады.  Ол  кезде  дҥниені  тану  мен  оның  қайшылықтарын  шешу  тек  қана  миф, 
мифология  арқылы  іске аспақ. Бҧл  тек діни  наным-сенімдердің жҥйесі  ғана  емес,  ең  негізғісі  -  тарих 
және  нақтылық  ғылыми  ойлау  тҥріне  қайшы  келетін,  ӛмір  сҥруді  ешқашан  тоқтатпайтын  ойлаудың 
ерекше тҥрі. 
Бҧдан мынадай қорытындыға келуге болады. Оңтҥстік Қазақстан этнографиялық топонимдерінің 
ішінен  әлемді  діни  наным  арқылы  тану  дәуіріне  жататын  мифологиялық  топонимдер  қабатында 
кӛрсетуге  болады.  Мҧндай  топонимдер  ежелгі  дәуірлерде  пайда  болған.  Бірақ  әлемді  діни  наным 
арқылы  тгсіну  қазіргі  дәуірде  де  кездесіп  жатады.  Мәселен,  балаға  қорғаушылық,  қасиетті, 
харизматикалық ҧғымды білдіретін аттарды қою ырымы қазірдің ӛзінде сақталып отырғаны кӛпшілікке 
мәлім. 
Мифологиялық  ойлаудың  тҥрі  діни  сенімге  негізделген  қасиетті  атаулардың  шығуына  негіз 
болған  тарихи  және  ғылыми  ойлаудың  да  алғашқы  негізі  деуге  болады.  Оңтҥстік  Қазақстан  тарихи-
этнографиялық  топонимдеріндегі  мифологиялық  атаулар  адамның  ойлау  мен  әлем  тануының  ежелгі 
кӛзеңдеріне апаратын мәдени-генетикалық алғышарттар ретінде сақталған. 
Дегенмен, Оңтҥстік Қазақстан этнографиялық топонимдерінің кӛбін тарихи кӛзеңдерге жататын 
топонимдер  қҧрайды.  Бҧл  кезеңде  адамдар  ӛмір  сҥріп  жатқан  қоғамда  тарихи  және  нақты  ғылыми 
ойлаудың  тҥрі  болған  еді.  Адам  қоғамының  тарихи  кезеңінде  ҧжымдық  тҧрмыс  тҥрінің  кҥрделене 
тҥсуіне  байланысты  халық  ӛмірінің  этнографиялық  ӛлшемдері  де  әр  тҥрлі  бола  бастады.  Міне, 
халықтың  осындай  этнографиялық  тҧрмысының  әр  тҥрлі  болуы  оның  ҧлттық  топонимикасынан  да 
кӛрініс тапты. 
А.В.  Суперанскаяның  бҧл  сӛзі  топонимдерге  да  қатысты  деуге  болады.  Әсіресе  соңғы 
ғасырлардағы  тарихи-әлеуметтік  факторлар  қазақ  этносының  әлеуметтік  тҧрмысы  мен 
шаруашылығына қатты әсер етті. Мҧның бәрі қазақ топонимдерінің қҧрамы мен сипатына әсер етпей 
қоймады.  XIX  ғасырда  топонимдердің  аталуына  әсер  етуші  негізгі  бағыттардың  бірі  -  саясиландыру 
болды. Қоғамдағы осы бағыттың әсерінен сан мыңдаған топонимдер саясиланып қайта атала бастады. 
Соның нәтижесінде талай ҧлттық топонимия этнографиялық топонимдерден - баға жетпес тілдік және 
тарихи ескерткіштерден ада болды. 
Қазақ  даласына  капиталистік  қатынастың  кіруі,  сондай-ақ  Столыпин  реформасының  кезінде 
Орталық Ресей мен Украинадан шаруалардың кӛшірілуі қазақ топонимикасына тікелей де, жанамалай 
да  әсер  етті.  Қоғамда  тап  қайшылығының  қалыптасуы,  ӛндіргіш  кҥштердің  дамуы,  қоғамның 
капитализациялануы қазақтардың мал шаруашылығы мен кӛшпелі тҧрмысына, сонымен қатар, ҧлттық 
топонимияның сҥт қаймағы - этнографиялық ӛлшемдерге де ӛзінің кері әсерін тигізді. 
«Қазақ  даласына  капиталистік  қатынастардың  еніп,  ӛндіргіш  кҥштердің  дамуы  негізінде,  XIX 
ғасырдың екінші жартысынан бастап Орталық Ресейден шаруалардың қоныс аударуының нәтижесінде, 
кӛшпелілердің  жерлерінің  ауқымды,  қоныстары  тарылып  кӛшу  жолдарының  қысқаруы  ҥдей  тҥсті. 
Сонымен  бірге  ӛлкенің  отарланып,  кӛшу  ауқымының  таралуы  кейбір  қазақ  руларының  ежелден  бері 
басқа рулардың иелігіндегі жайылымдарды тартып алуына әкеп соқтырды» - деп [2,140] жазады М.С. 
Мҧқанов.  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  қазақ  руларының  бҧрыннан  келе  жатқан 
этнотерриториялық  байланыстары жаппай  кҥйреуі  етек  алды. Оның  айғағы  ретінде  М.С.Мҧқановтың 
ӛз мақаласында келтірілген Шӛмекей, Қаракесек және т.б. рулардың бір топ билерінің ӛтінішін айтуға 
болады.  «Бір  жағынан  жағалбайлылықтардың,  ал  екінші  жағынан  қырғыздардың  шығыс  бӛлігінің 
қыспағын кӛре отырып, ӛткен 1862 жылдан осы уақытқа дейін біздің 2000-ға тарта туыстарымыздың 
ҥйі Бҧхара мен Хиуа қарамағына кӛшіп кетіп, кейбіреулері жазда жайлауға шығу ҥшін Қарақҧмда және 
Сырдария  мен  Қҧбан-Дария  бойында  қалды,  егер  жайлауға  кӛшу  кезінде  мҧнда  тыныштық  болмаса, 
сосын қалғандары да Бҧхара мен Хиуаға кететін ниет білдіріп отыр» [2,144]. 
Осындай  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  қазәқ  руларының  этнотерриториялы  тҧтастығының  тҥп 
тамырының кҧйреуі-этнографиялық топонимияның кейпінің ӛзгеруіне әкелді, ӛйткені кӛптеген қыстау, 
кҥзеу,  кӛктеу,  жайлау  аттәры,  топонимдік  белгілер  микротопонимияға  қызмет  етуін  тоқтатып, 
біртіндеп ҧмытыла бастады. Қазақстанның ҧлттық-этнографиялық топонимиясының мҧндай ӛзгеріске 
ҧшырауының  астарында  байырғы  ҧлттық  (қазақтың)  географиялық  атауларды  әкімшіліктің  мақсатты 

179 
 
тҥрде  ӛзгертуі,  отаршыл  әкімшілік  қайраткерлерінің  қҧрметіне  Романовтың  әулетіндегі  патшаның 
ерекше  әдамдарына,  ҥздік  деп  танылған  миссионерлерге,  әскер  басшыларына  беріліп,  орыстың 
саясиландырылған  отаршыл  топонимдерімен  алмастырылды.  Тҥркістан  мен  «Қырғыз  даласы»  Ресей 
билеушілерінің  отарында  болған  кезінде  әкімшіліктің  ықпалымен  кӛптеген  атаулар  пайда  болды. 
Филология ғылымдарының докторы М.Мырзахметов ӛзінің «Отарлау топонимдері» деген мақаласында 
отаршыл  орыс  топонимдерінің  пайда  болуын  ҥш  этапқа  бӛледі:  1781-1822  жылдар  -  протекторат 
жҥйесі,  1822-1876  жылдар  -  хандық  басқәрудың  кҥйреп,  сҧлтандық  жҥйенің  нығаюы,  сҧлтандық 
ҥкіметтің  басқаруы,  1876-1917  жылдар  -  болыстық  басқару  жҥйесі.  Патша  билеушілерінің  отарлау 
саясаты кҥшейіп, орыс шаруаларының жаппай қоныс аударуы, қазақтың байырғы жерлерін басып алып 
атауларды ауыстыру толқыны кҥшейіп Қазақстан картасында отарлау топонимдерінің пайда болуы дәл 
осы  ҥшінші  кезеңғе  сай  келді.  Осы  ҥшінші  кезеңде  патшаның  бҧйрықтары  мен  қаулыларының 
нәтижесінде қазіргі Жамбыл облысының Жуалы ауданының жерінде Евгеньевка, Петровка, Андреевка, 
Казанка,  Благовещенск,  Кременовка,  Успеновка,  Самсоновка,  Столыпинка,  Бурное,  ал  Оңтҥстік 
Қазақстан  облысының Тҥлкібас  ауданында  -  Ванновка,  Корниловка,  Сергеевка  сияқты  атаулар  пайда 
болды [4,22]. 
Тҧжырымдай  келгенде,  Оңтҥстік  Қазақстан  топонимдерін  этнолингвистикалық  сипатта 
қарастыру  негізінде  қазақ  топонимдері  мен  этнолинвистикасына  тән  кӛптеген  ғылыми  тҧжырым 
жасауға  негіз  болатын  материал  жинадық.  Жиналған  топонимдік  материалдар  қазақ  халқының 
материалдық, рухани ӛмірінің кӛптеген жақтарымен жанама да, тікелей де байланысты ӛкенін кӛрсетті. 
Бҧл байланыстар топонимикалық зерттеудің жаңа бір бағыты - этнографиялық топонимдер ауқымында 
қарастырылды. Ҧлттық топонимдер тек тілдік фактімен ғана ерекшеленбейтінін, сонымен қатар белгілі 
бір физикалық, географиялық жағдайына, жергілікті халық ӛмірінің этникалық мәдени ерекшеліктеріне 
және сол аймақтың әлеуметтік тарихына байланысты ӛзіндік ерекшеліктері болатынын анықтадық. Бҧл 
ерекшеліктер географиялық, этнографиялық, тарихи-әлеуметтік факторлар негізінде бір-бірімен тығыз 
диалектикалық байланыста қарастырылды. 

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: