Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

302 
 
20  ғасырдың  бірінші  катаклизмі,  бҥкіл  әлемнің  тағдырын  ӛзгерткен  1914  ж.  бірінші 
дҥниежҥзілік  соғыс  және  1917  ж.  ¥лы  қазан  социалистік  тӛңкеріс  болды.  Мысалы,  1918  ж.  КСРО 
Конституциясында  [3]  бҧқаралық  ақпарат  қҥралдары  қызметін  таптық  позицияда  қарастыру  орын 
алған еді. Пролетарлық тӛңкеріс "сӛз еркіндігін тҥқымынан тҥншықтырды" . 
Бейбіт кезеңде де елімізде барлық идеологиялық бағыттарды партиялы-мемлекеттік ақпараттың 
монополиясын  қамтамасыз  етудің  заңдық  базасы  қалыптасты.  Яғни,  баспасӛз,  барлық  бҥқаралық 
ақпарат  қҥралдары  цензураландырылды.  Керек  десеңіз,  1936  ж.  КСРО  Конституциясында,  1977  ж. 
КСРО  Конституциясында  да  баспасӛз  еркіндігі  орын  алғанымен,  бірақ-та  тэжірибеде  жҥзеге  асыру 
қиындыққа  әкелген  болатын.  Мысалы,  1977  ж.  КСРО  Конституцияда  баспасӛз  еркіндігіне  тек 
социалистік  демократияны  нығайту  және  дамыту  мақсатында  ғана  кепілдік  берілген  болатын  . 
Кеңестік кезеңде сӛз еркіндігі кӛрініс алғанымен, оның ешқандай заңдық мазмҧнының болмағандығын 
кӛріп отырмыз. 
Ал,  елімізде  ақпарат  қҥқығы  толық  кӛлемде  адам  және  азамат  қҥқықтары  мен  бостандығы 
туралы Декларация қабылданғаннан кейін, конституциялы тҥрде  тіркелді  және  1995  ж.  эрекеттегі 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясында ақпарат қҥқығы туралы арнайы қалып орын алды (20-
баптың 2 т.). Онда былай делінген: "әркімнің заң жҥзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін 
ақпарат алуға және таратуға қҧқығы бар" [3]. 
Сонымен  қатар,  осы  жерде  тағы  бір  маңызды  қалып  кӛзделген,  20-баптың  1  тармағында 
бҥқаралық  ақпарат  еркіндігіне  кепілдік  беріледі  және  цензураға  тыйым  салынады.  Жэне  де, 
мемлекеттік қҧпияға қатысты мәліметтер еркіндігіне  толық негізделген  шектеулер белгіленген. 
Яғни, 20-баптың 3 
тармағында,  "Республиканың  конституциялық  қҥрылысын  кҥштеп  ӛзгертуді,  оның  тҧтастығын 
бҧзуды,  мемлекет  қауіпсіздігіне  нҧқсан  келтіруді,  соғысты,  әлеуметтік,  нәсілдік,  ҥлттық,  діни,  тектік-
топтық  және  рулық  астамшылықты,  сондай-ақ  қатыгездік  пен  зорлық-зомбылыққа  бас  ҥруды 
насихаттауға немесе ҥгіттеуге жол берілмейді", - делінген. 
Ақпарат  қҧқығын  конституциялық  рэсімдеудің  демократиялық  негізі  мына  кҥжаттарды: 
адам  қҥқығы  Декларациясымен  [3]  (1948  ж.)  және  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы 
(1995 ж.) қамтиды. 
Міне,  осы  заңнамаларға  жҥгінсек,  баспасӛз  еркіндігі  ҥш  компонентті  қамтиды:  бҧқаралық 
ақпарат  қҥралдарының  еркіндігі,  азаматтардың  бҧқаралық  ақпарат  қҧралдарында  сӛз  еркіндігі 
қҧқығы және цензураға жол берілмеуі. Бірақ, аталған компоненттердің заңи мазмҧны тҥсініксіз болды. 
Осы  жетіспеушіліктің  орны  1999  ж.  23  шілдедегі  "Бҧқаралық  ақпарат  кҧралдары  туралы" 
Қазақстан  Республикасының  заңымен  [1]  толықтырылды.  Осындай  нәтиже,  біріншіден, 
цензура  ҧғымының  тҥсіндірілуімен,  және  екіншіден,  бҧқаралық  ақпарат  еркіндігі  ҥғымын 
пайдалану  есебінен,  яғни  субъектілердің  қҧқық  кӛлемі 
и
тыйым  салынбағанның  барлығы, 
рҥқсат етіледі", - деген қағида бойынша анықталынды. 
Осы заңның негізгі бағыты - бҥқаралық ақпарат кҥралдары тәуелсіздігінің кепілдігі, цензураның 
жойылуы,  журналистердің  мемлекеттен  ақпараттарды  алу  қҥқығының  қамтамасыз  етілуі  болып 
табылады. 
Осы  заңға  орай,  Қазақстан  Республикасында  бҧқаралық  ақпарат  еркіндігіне  мыналар 
жатады: а) бҧқаралық ақпараттарды іздеуге, алуға, және таратуға; б) бҧқаралық ақпарат кҧралдарын 
кҥруға, иеленуге, пайдалануға және оны таратуға; в) бҥқаралық ақпарат қҥралдар ӛнімдерін тудыру 
және  тарату  ҥшін  тағайындалған  қҧрал-жабдықтарды,шикізаттар  мен  материалдарды  және 
техникалық қҥралдарды дайындауға, иемденуге, сақтауға және қолдануға шектеу қойылмайды. 
Осы  аталған  жалпы  ережелер  азаматтық  және  саяси  қҥқықтар  туралы  Халықаралық  пактінің 
19-6. [3] қалыптарына сай болуы тиіс. Міне, бҧл ережелер тек заңмен ғана белгіленеді және мемлекет 
қауіпсіздігін, қоғамдық тәртіпті,  халықтың  денсаулығын  қорғау  ҥшін  ӛзге  тҧлғалардың қҥқығы мен 
ар-ожданын  сыйлау  ҥшін  қажет.  Әрине,  заңның  2-бабында  тек  бҥқаралық  ақпарат  бостандығы 
ҧғымының  пішіні  ғана  кӛзделгенмен,  ал  заңның  барлық  мэтінінде  оның  мазмҥны  ашық 
айқындалған.  Бірақ-та,  ақпарат  еркіндігі  жалпы  адам  кҥқығы  Декларациясы  19-бабының 
ережелерін  сӛзбе-сӛз  қайталайды  (бҥқаралық  ақпарат  қҥралдарына  жеке  меншік  кҧқығы; 
бҧқаралық  ақпарат  аясындағы  экономикалық  қызмет  еркіндігі).  Кешірек,  осы  негізгі  қағидалар 
конституциялық қалыптарда кӛрініс алды. 
Бҥқаралық  ақпарат  қҥралдары  және  азамат  арасындағы  қарым-қатынас  жҥйесін  белгілеуде, 
азаматтың  қҥқығының  шегін  анықтауымыз  қажет.  Олар  тӛмендегідей  қҥқықтармен  теңестіріледі 
[4]:  ӛзіндік  бҥқаралық  ақпарат  қҥралдарын  қҥрау,  пайдалану  жэне  тарату  қҥқығы  (ӛзге  сӛзбен 
айтқанда иелену, пайдалану және билік ету). Әрине, бҥл кҧқық шегі
,
 сӛз және 
ой  бостандығынан  кӛлемді  екені  сӛзсіз.  Азаматтың  жеке  меншік  қҧқығындағы 
бҧқаралық  ақпарат  қҥралдары  арқылы  (сондай-ақ  шарт  негізінде  де)  ақпараттарды  іздеу,  ӛндіру 

303 
 
және тарату қҧқығы; осы бҧқаралық ақпарат қҥралдары арқылы объективті шынайы ақпараттарды алу 
қҥқығы. 
Міне,  осы  аталған  қҧқық  шектері  цензураға  тыйым  салумен  қатар  Конституцияда  кӛрініс 
алуы  тиіс  деп  ойлаймын.  Конституцияның  тиісті  бабында  азаматтардың  осы  конституциялық 
қҥқығын жҥзеге асыру механизмін бейнелейтін арнайы заңға сілтеме жасалуы қажет. 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  20-бабында  кӛзделген  ӛзге  де  қалыптар 
бҧқаралық ақпарат еркіндігінің мазмҧнын молайтады. Яғни, бірінші тармақта, сӛз бен шығармашылық 
еркіндігіне  кепілдік  берілсе,  екінші  тармақта  -  заңды  тҥрде  кез  келген  тәсілмен  ақпарат  алуға, 
беруге  және  таратуға  қҧқық  берілген.  Сонымен,  біріншіден,  осы  еркіндік  заңмен  нақтыланған 
болса, екіншіден, оның терең генетикалық ара-қатынасы сипатталынып отыр. 
Бҥқаралық  ақпарат  еркіндігі  туралы  қалып  сӛз  бен  шығармашылық  еркіндігі  туралы 
ережемен  аяқталған.  Бҧл  еркіндік  біздің  елімізде  кеңестік  биліктің  бірінші  жылдарынан-ақ  саяси 
қҧқықтар мен бостандықтар қатарына жатады. Бірақ-та, қазіргі таңда ақпарат еркіндігі элі де болса 
ескірген  кӛзқараспен  ҧғынылуда.  Сонымен  қатар,  бҧқаралық  ақпарат  қҧралдары  туралы  сӛз 
қозғағанымызда, оның қызмет режимінің мемлекетте белгіленген саяси режиммен байланыстылығын 
айта  кеткен  жӛн.  Бэрімізге  белгілі,  Қазақстанның  демократиялық  режимін  бейнелейтін  қалыптар 
отандық Ата заңымыздың 
1  бӛлімінде  кӛзделген.  Міне,  осыған  орай,  менің  кӛзқарасым  бойынша,  осы  бӛлімде 
бҧқаралық ақпарат қҧралдарының еркіндігі туралы қалыптар кӛзделуі тиіс сияқты. 
Осы  кӛзқарасты  жанама  растайтын  факті,  Конституциялық-қҧқықтық  актілер  жинағын 
кҥрастырған  Н.А.  Михалев  -  Бҧқаралық  ақпарат  қҧралдары  туралы  заңды  жинақтың  "Ресей 
Федерациясының  адам  жэне  азаматтарының  конституциялық  мәртебесі"  деп  аталатын  екінші 
бӛлімінде  емес,  бірінші  -"Ресей  Федерациясының  конституциялық  қҧрылысының  негізі"  атты 
бӛліміне енгізілген [4]. 
Сӛзсіз,  бҧқаралық  ақпарат  қҧралдары  жеке  азаматтардың  санасымен  және  қоғамдық  пікірдің 
қалыптасуы  ҥшін  ҥлкен  рол  атқарады,  сондықтан  мемлекет  тарапынан  әрдайым  бақылауда 
болуы  тиіс,  яғни  мемлекеттік  тіркеуде және заң алдындағы жауаптылығын сипаттайды. Әрине
5
  бҥл 
заңи  механизм  заңда  да  кӛрініс  алған.  Бірақ,  қарап  отырсақ,  толық  бҥқаралық  ақпарат  еркіндігін 
белгілейтін Ата заң қалыптарына қарама-қайшылық тудырады. Сондықтан, осы ереженің мазмҥнын 
Ата заңның бірінші бӛліміне ауыстыру, арнайы заңға сілтеме жасалуы қажет деп білемін. Әрине, бҧл 
тәсіл  азаматтарды  бҥқаралық  ақпарат  қҧралдары  арқылы  ӛзінің  пікірін  білдіру  мҥмкіндігін  иелену, 
яғни
5
  ӛзінің  бҥқаралық  ақпарат  қҥралдарын  қҥру  жэне  тіркеу  қҧқығынан  ажыратпайды.  Сондықтан, 
қолданыстағы  Ата  заңның  20-бабына  азаматтардың  заңға  сэйкес  бҥқаралық  ақпарат  қҧралдарын 
қҧру  қҥі^ығы  туралы  ережелер  қосылуы  тиіс.Бҥқаралық  ақпарат  қҥралдарын  қҧқықтық  реттеу 
мәселелерін  зерделеуді  жҥзеге  асырған  маман  М.А.  Федотов  былай  деп  есептейді:  "экономикалық 
қызмет  еркіндігі  және  жеке  меншік  қҧқғына  кепілдік  беретін  Конституция  ережелерін",  оларды 
"конституциялық  кепілдік  ретінде  және  бір  мезетте  бҧқаралық  ақпарат  қҥралдары  еркіндігі 
ҧғымының қҧрылымын қалыптастыратын фактордың бірі ретінде қарастыру қажет..." [4]. 
Мемлекет  тарапынан  бҥқаралық  ақпарат  еркіндігінің  конституциялық  кепілдігі  ретінде 
тӛмендегідей  ережелерді  атауға  болады:  лауазымды  тҧлғалардың  фактілер  мен  мэн-жайларды 
жасырғаны  ҥшін  жауапкершілігі,  Парламент  палаталары  отырысының  жариялылығы,  сот 
ӛндірісінің  жариялылығы  жэне  т.б.  Ақпарат  еркіндігі  ҥкімет  қызметі  туралы  ақпаратқа  шешімдер 
қабылдау  ҥдерісіне  қатыса  алу  ҥшін  жҥртшылықтың  қҥқығын  қамтиды.  Сондықтан,  ақпарат 
еркіндігі  саласындағы  заңнама  билік  органдарының  барлық  мәжілістері  азаматтар  ҥшін  ашық 
болып табылады деген жалпы ережені белгілеуі тиіс. Осы мәтіндегі "билік органдарына" ҧсынымдық 
сипаттағы  шешімдерді  шығаратын  органдар  емес,  керісінше  міндетті  кҥші  бар  ақпаратқа  шешімдер 
қабылдау ӛкілеттігіне ие органдар жатады. Саяси бірлестіктер, яғни бір саяси партияның мҥшелерінің 
съездері  билік  органдары  болып  есептелінбейді.  Екінші  жағынан,  сайланбалы  органдар  мен 
комитеттерінің  мәжілістері,  жоспарлау  жэне  аумақтық  алқалардың,  халыққа  білім  беру 
бӛлімдерінің, ӛнеркәсіпті  дамыту  бӛлімдерінің мәжілістері "билік органдары мәжілістерінің" 
санатына енгізілуі тиіс. Мэжіліс туралы хабар жҧртшылықтың оған қатысуға шынайы мҥмкіндігінің 
болуына  қажет.  Заңда  мәжіліске  қатысудың  шынайы  мҥмкіндігін  қамтамасыз  ету  ҥшін 
мемлекеттік  органдардың  мэжілістері  туралы  алдын  ала  хабарлауды  талап  ету  ережелері  кӛзделуі 
тиіс сияқты. 
Жабық  мэжіліс  ӛткізуге  салмақты  негіздер  бар  болса,  бірақ  заңмен  кӛзделген  тәртіпке 
сэйкес мэжілістер жабық болуы мҥмкін. Жабық мэжіліс ӛткізу туралы шешімнің ӛзі жҥртшылық ҥшін 
ҥнемі  ашық  болуы  тиіс.  Жабық  мәжілістерді  тағайындауға  негіздер  ақпарат  ашықтылығының 
ережелеріне жататын ерекшеліктердің тізбесінен гӛрі кеңірек, бірақ шектеусіз бола алмайды. Тиісті 
жағдаяттарда  халықтың  денсаулығы  мен  қоғам  қауіпсіздігін,  заңдылық  пен  қҧқық  тәртібін,  тергеу 

304 
 
қҥпиясын,  жҥмыскер  мен  жҧмыс  берушінің  қатынастарын  қорғау,  жеке  адамның  қҧпиясы, 
коммерциялық  қҥпия  мен  ҧлттық  қауіпсіздік  мәселелерін  қарастыру  жабық  мэжілістерді 
тағайындауға негіздер болуы мҥмкін. 
Сӛзсіз,  мемлекеттің  идеологиялық  бақылауынан  бҧқаралық  ақпарат  қҥралдарының 
тәуелсіздігі  және  осы  қатынасты  қҥқықтық  реттеу  аса  маңызды  болып  отыр.  Бірақ-та,  аса 
маңыздысы  бҧқаралық  ақпарат  қҥралдары  мен  азамат  арасындағы  қатынасты  қҥқықтық  реттеу 
болып  табылады.  Бҥқаралық  ақпарат  қҥралдары  туралы  заңда  бҥқаралық  ақпарат  қҥралдары 
еркіндігін  қамтамасыз  ететін  ережелер  кӛп  болғанымен,  бҥқаралық  ақпарат  қҥралдары  арқылы  жеке 
адамдардың  сӛз  бен  ӛзінің  ойын  білдіру  еркіндігін,  сонымен  қатар,  тҥлғаның  қҧқығымен  жэне 
заңды  мҥддесін  қорғауды  қамтамасыз  ететін  кепілдікті  реттейтін  ережелер  жоқтың  қасы.  Ақпарат 
қҧқығын  жҥзеге  асыру  мақсатында  заңда  былай  делінген:  "мемлекеттік  билік  органдары  жэне 
жергілікті  ӛзін-ӛзі  басқару  органдары,  олардың  лауазымды  тҧлғалары  заңда  ӛзгеше  кӛзделмесе,  кез 
келген адамға оның қҧқығы мен бостандығына тікелей қол сҧғатын қркаттар мен материалдармен 
танысуға мҥмкіндік жасауға міндетті" [4]. Бірақ-та, заңнамаларда  ақпарат қҧқығын жҥзеге асыру 
механизмінің  толық  кӛзделмегендігін  кӛруге  болады.  Яғни,  заңдарда  жҥзеге  асыру  механизмі 
жоқ,  тек  ақпарат  берілмеген  жағдайда  туындайтын  жауапкершілік  мэселесі  ғана  кӛрініс  алған. 
Осыған  орай,  біздің  ойымызша,  елімізде  ақпарат  алу  туралы  ӛтінішті  беру,  ӛтінішті  қарау  тәртібі 
мен мерзімін, ақпаратты беруден бас тарту негіздері мен тәртібін кӛздейтін "Ақпаратқа қҧқық туралы" 
заңды  қабылдау  қажеттілігі  туындап  отырған  сияқты.  Ӛйткені,  ақпаратқа  деген  қҧқық  адамның 
жэне  азаматтың  ажырамас  қҧқығы  болып  табылады.  Себебі,  ақпаратты  алу  және  еркін  тарату 
қҧқығы  Конституциямен  бекітілген,  ал  бірақ,  осы қҧқықты  жҥзеге  асыру  механизмін  реттейтін акті 
жоқ,  осыған  орай  отандық  «Ақпаратқа  қҧқық  туралы»  заңын  қабылдауды  ҧсынамыз. 
Ақпаратты  иелену  -  бҥл  нақты  билік.  Сӛзсіз,  азаматтың  кез  келген  ақпаратты  еркін  алу  механизмін 
бекіту  -  мемлекет  қолындағы  билікті  нақты  қоғамға  беру  болып  табылады.  Себебі,  осы  сияқты 
заңды қабылдау мәселесін қабылдау керектігі Ӛ.Қ. Қопабаев, К.К. Айтхожинның еңбектерінде де 
кӛзделген болатын [4]. 
Бҧқаралық ақпарат еркіндігі бҧқаралық ақпаратты еркін тарату қҧқығымен мағынасы бір  деуге 
болады. Бҧл жерде еркіндік және қҧқық ҧғымдары барабар ҧғымдар болып табылады. "Бҧқаралық 
ақпарат  еркіндігі"  ҧғымы  20  ғасырдың  ортасында  пайда  болды,  сол  кезеңдерде  қоғамда 
коммуникативтік процестер кеңінен етек алып
?
 ал ғалымдармен ақпараттық қоғамның қалыптасуы 
мен  даму  туралы  қорытындылар  жасалынған  еді.  Ал,  сол  кезеңдерге  дейін  "баспасӛз  еркіндігі" 
термині 
қолданылған 
болатын. 
Бірақ-та, 
жаңа 
космостық 
спутник 
байланысын, 
телерадиотрансляциялық  станцияларды  пайдалану,  сонымен  қатар  қоғамдық  сананың  ӛзгеруі  осы 
терминді  жаңа  мазмҧнмен  толықтырды.  Бҧрын  баспасӛз  еркіндігі  ой  жэне  сӛз  еркіндігімен  және 
адам  мен  азаматтың  ӛзге  де  фундаменталдық  қҧқықтарымен  қатар  тҧратын  болған.  Ал,  қазіргі 
таңда бҧқаралық ақпарат еркіндігі ҧғымы ӛзге мағына мен мэнге ие болған деуге болады.  
 
Әдебиеттер  
1.
 
Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы ЖШС «Баспа», 1995-64б 
2.
 
Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы ЖШС «Жеті Жарғы», 1993 
3.
 
«Қазақстан  Республикасының  Конституциясына  ӛзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу  туралы»  7 
қазандағы  1998 жылғы Қазақстан Республикасының Заңы // Қазақстан Республикасы Парламентінің 
Жаршысы. – 1998. - №20. 
4.
 
«Қазақ  Кеңестік  Социалистік  Республикасының  мемлекеттік  егемендігі  туралы»  25  қазандағы  1990 
жылғы Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесімен қабылданған Декларация // 
Қазақ  Кеңестік  Социалистік  Республикасының  Жоғарғы  Кеңесінің  Жаршы  «Қазақстан 
Республикасының  мемлекеттік  тәуелсіздігі  туралы»  16  желтоқсандағы  1991  жылғы  Қазақстан 
Республикасының  Конституциялық  Заңы  //  Қазақстан  Республикасының  Жоғарғы  Кеңесінің 
Жаршысы. -1991.– №51. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

305 
 
 
УДК 343.85 
ПРОФИЛАКТИКА ТЯЖКИХ ПРЕСТУПЛЕНИЙ В МЕСТАХ ЛИШЕНИЯ СВОБОДЫ 
 
Багытжан Г.Б. 
Атырауский Государственный университет им.Х.Досмухамедова, Атырау, Казахстан 
 
Түйін 
       Бұл  мақала  бас  бостандығынан  айыру  жазасын  ӛтеу  мекемелеріндегі  сотталғандардың  қылмыс 
әрекетерінің  жасау  жолдарымен  қатар  болдырмау  шаралары  туралы  ой-пікір  атап  ӛткен.  Және  де 
практикаға жаңа методикалық әдістер аталған.  
 
Summary 
     In  this  article  touches  upon  a  problem  of  prevention  and  precautions  of  crimes  in  the  criminal  executive 
institutions,  committing  by  prisoners.  In  the  article  there  are  also  some  main  reasons  and  conditions  for  mailing 
social dangerous crimes. 
 
     
Уголовно-исполнительное  законодательство  Республики  Казахстан  определяет,  что  в 
пенитенциарных  учреждениях  должна  быть  обеспечена  безопасность,  как  осужденных,  так  и 
сотрудников исправительных учреждений, созданы условия, исключающие возможность продолжения 
преступной деятельности осужденными и в условиях изоляции от общества. Для достижения этой цели 
в Республике Казахстан реализуются мероприятия, направленные на улучшение материально-бытового 
обеспечения  осужденных,  корректировку  содержания  воспитательной  работы  с  учетом  современных 
реалий,  на  совершенствование  охраны  и  надзора  за  ними,  оптимизацию  организации  и  тактики 
оперативно-розыскной  и  специально-предупредительной  деятельности,  в  интересах  выявления  и 
пресечения  противоправного  поведения  в  исправительных  учреждениях.  Для  улучшения  общей 
превенции 
пенитенциарной 
преступности 
уголовно-правовые 
нормы, 
устанавливающие 
ответственность  за  совершение  пенитенциарных  преступлений,  подвергнуты  существенному 
обновлению. 
Соответствующим 
образом 
скорректировано 
и 
уголовно-исполнительное 
законодательство, предусматривающее применение мер взыскания за нарушения режима. Все эти меры 
в своем единстве имеют значение для поддержания правопорядка в местах лишения свободы. Однако 
их  результативность  зависит  от  активного  внедрения  в  практику  деятельности  администрации 
исправительных  учреждений  рекомендаций  и  предложений,  являющихся  итогом  комплексных 
научных исследований. 
     Анализ  дисциплинарной  практики  за  2011  год  в  сравнении  с  аналогичным  периодом  2010  года 
показывает,  что  в  исправительных  учреждениях  республики  допущен  рост  нарушений  со  стороны 
осужденных в расчете на 1000 человек с 344 до 438 случаев или на 21,4%. При этом отмечается рост 
количества  злостных  нарушений  установленного  порядка  отбывания  наказания  среди  осужденных  с 
4053  до  4868  случаев  в  2011  году,  при  этом  параллельно  увеличивается  количество  злостных 
нарушителей с 3571 до 4280 осужденных в 2011 году. 
    Указанному росту преступлений и правонарушений в первую очередь способствуют: 
-  слабая  организация  воспитательной  работы,  обусловленная  недостаточно  разработанными 
механизмами индивидуально-воспитательного воздействия; 
-  существующая  система  отрядно-барачного  содержания  осужденных,  когда  основная  масса 
сконцентрирована в  одном  помещении,  что  не  позволяет  развивать  формы  и  методы  исправительно-
воспитательного  воздействия  на  основе  принципа  индивидуализации  исполнения  наказания.  За 
последние  10  лет  построено  всего  3  учреждения  с  покамерным  содержанием  в  Атырауской, 
Жамбылской  и  Восточно-Казахстанской  областях,  где  отбывают  наказание  1490  человек  или  3,5% 
осужденных.  В  течение  ряда  лет  в  связи  с  недофинансированием  не  завершено  строительство  3 
исправительных  учреждений  с  камерным  содержанием  (города  Кызылорда  и  Уральск,  поселок 
Заречный Алматинской области); 
-  незанятость  осужденных  трудом.  В  настоящее  время  из  26061  трудоспособного  осужденного 
заняты  трудом  всего  11714  человек  или  44,9%,  из  них  6234  работают  на  предприятиях  уголовно-
исполнительной  системы,  3005  -  на  хозяйственном  обслуживании  и  2475  -  на  других  оплачиваемых 
работах.  Функционирующие  при  исправительных  учреждениях  республиканские  государственные 
предприятия  «Енбек»,  «Енбек-Караганда»,  «Енбек-Оскемен»  из-за  устаревших  производственных 
мощностей,  не  могут  в  достаточном  количестве  обеспечить  рабочими  местами  всех  трудоспособных 
осужденных; 

306 
 
- неудовлетворительное состояние инженерно-технических средств охраны, контроля и надзора, не 
позволяющее  обеспечить  надлежащий  уровень  безопасности  учреждений  уголовно-исполнительной 
системы, а также полное пресечение проникновения на их территорию запрещенных предметов. Так на 
протяжении  последних  лет  наблюдается  ежегодный  рост  изъятых  запрещенных  предметов.  Из 
незаконного оборота только в 2011 году изъято более 11 млн. тенге, свыше 11 тонн спиртных напитков, 
более 10 тысяч средств мобильной связи и порядка 12,5 тысяч единиц колюще-режущих предметов. 
       Проблемным 
вопросом  остается  качество  медицинского  обеспечения  осужденных. 
Оснащенность  учреждений  уголовно-исполнительной  системы  медицинским  оборудованием  от 
минимального норматива составляет от 20 до 60%. Не все медицинские части обеспечены простейшей 
диагностической аппаратурой, что сказывается на качестве диагностики и лечения. 
      По состоянию на 1 января 2012 года более 20% осужденных состоят на диспансерном учете по 
поводу различных заболеваний, в том числе 11599 - больных социально значимыми заболеваниями, из 
них  2110  больны  активным  туберкулезом,  1870  -  ВИЧ-инфекцией,  194  -  сифилисом,  4055  - 
наркоманией, 3564 - алкоголизмом. 
       Необходимо  признать,  что  проблема  противодействия  пенитенциарной  преступности  в 
Республике  Казахстан  не  теряет  своей  актуальности.  Прежде  чем  выяснить  причины  и  обсудить 
предупредительные меры необходимо уяснить статус осужденного, которые являются особой группой 
граждан. Они имеют такие же права и несут обязанности, как и граждане Республики Казахстан, но с 
определенными ограничениями. Основную массу преступлений в местах лишения свободы составляют 
насильственные  преступления,  они  же  представляют  собой  наибольшую  общественную  опасность.  К 
их  числу  относятся  убийства,  нанесение  тяжких  телесных  повреждений,  побои,  истязания,  захват 
заложников. Можно сказать, что эти ограничения являются одной из основных причин. 
      Причиной преступности в местах лишения  свободы  связано прежде всего с самим наказанием, 
его  изначальной  сутью-  принудительное  помещение  в  четырех  стенах,  без  права  свободного 
перемещения и отрыв от общества. Сама изоляция от общества как мера наказания предполагает ряд 
ограничений, которые у некоторых лиц могут вызвать неприятие среды, еще больше удалить от устоев 
общества.  
       Важное  значение  имеет  восприятие  самим  осужденным  наказания  как несправедливого,  о  чем 
думают  многие  осужденные.  Для  понимания  причин  преступного  поведения  в  местах  лишения 
свободы также важны данные о самой личности и его поведения. Прежде всего, личность осужденного 
характеризует  его  возраст,  семейное  положение,  место  жительство,  социальное  положение, 
образование. Если это личность характером либо здоровьем слабое, его подчиняет «сильная личность». 
Что также влияет на   показатель преступности. Общие условия по-разному влияют на осужденных, на 
состояние личности. Основными факторами, влияющими на формирование личности в местах лишения 
свободы, являются: наличие режима мест лишения свободы, ограничение определенных потребностей, 
изменение  сложившегося  стереотипа  жизни,  переживания  в  связи  с  осуждением.  Что  приводит  к 
привыканию отсутствия постоянного жилья, к самостоятельному труду, к потере трудовых навыков и 
других положительных навыков. Попадая в эту среду, осужденный понимает, что может быть обижен, 
без надежды на то, что будет защищен либо накажут самого обидчика. Хотя законодательно право на 
защиту от посягательств есть основное право осужденного. 
      Помимо этих причин существует множество факторов приведших к совершению преступлений 
в  уголовно-исполнительных  учреждениях.  Такие  как  высокая  латентность  преступлений,  что 
характеризуется  побоями,  истязаниями.  В  уголовно-исполнительных  учреждениях  лицо  не  может 
заявить об этом администрации этого учреждения, в связи с тем, что такое поведение будет расценено 
как жалоба, либо стремление к сотрудничеству с администрацией. Помимо этого, преступления могут 
явиться началом более серьезного физического воздействия и перейти в другое тяжкое преступление. 
      Совершая  преступление  против  личности,  виновные  преследуют  еще  и  определенные  цели: 
приобретение  авторитета  в  среде  осужденных,  укрепление  лидерства  в  этой  среде.  Наиболее  часто 
совершаются  такие  преступления  как  убийство,  умышленное  причинение  тяжкого  вреда  здоровью. 
Этим  преступлениям  в  основном  предшествуют  такие  события  как  ссора    или  драка.  Наблюдая  за 
отдельными  лицами,  криминолог  Кудрявцев  В.Н.  указывает  на  такую  причину  как  бунтарское 
поведение.  Им  нравится  их  образ  жизни,  и  они  не  хотели  бы  расставаться  с  ним.  Для  тюремных 
бунтарей  главное  -  высказаться,  показать  себя,  обратить  на  себя  внимание.  В  условиях  лишения 
свободы оно находит одобрение у многих заключенных.   
      Помимо этих причин высокий уровень напряженности определяется недостаточными жилищно-
бытовыми  условиями.  В  связи  с  тем,  что  уголовно-исполнительные  учреждения  финансируются  из 
республиканского бюджета, и нет иной статьи дохода, страдают бытовые условия заключенных. Таким 
образом,  условия  жизни  также  входят  в  число  причин  высокой  психологической  напряженности  в 
местах лишения свободы. 

307 
 
        Среди  вышеуказанных  причин  особое  место  занимает  упущения  и  недостатки  в  деятельности 
администрации  колоний,  тюрем,  что  существенно  затрудняет  процесс  исправления  осужденных. 
Например: 
    а) применение насилия в виде словесных оскорблений до рукоприкладства; 
    б) подстрекательство к физическим  расправам одних осужденных «неформальных лидеров» над 
непокорным; 
    в) несправедливое разрешение возникающих конфликтов, предпочтение отдается более сильному 
или неправому лицу; 
    г) нежелание администрации вообще вмешиваться в конфликты осужденных, делая вид как будто 
их нет; 
    д.)    неумение  или  нежелание  администрации  защитить  обижаемого,  что  создает  атмосферу 
беспредела; 
   е) сокрытие фактов насильственных преступлений, нежелание реагировать на них; 
    ж)  унижение  достоинства  осужденного,  путем  создания  помех  при  встрече  с  родными,  при 
получении от родных посылок и передач; 
    з) неудовлетворительная организация охраны и надзора за осужденными, слабый контроль за их 
поведением. 
    На  наш  взгляд,  сама  модель  воспитательного  воздействия  находиться  в  плачевном  состоянии, 
хотя это не является исчерпывающим ответом. В самой программе воспитательного воздействия много 
методических недочетов. Слабо разработаны и теоретические основы такого воздействия. 
    Таким образом, нужно выделить три основные причины. 
    Первая  объясняется  искусственностью  и  обособленностью  той  среды,  в  которой  находятся 
заключенные.  Они  живут  в  этом  заведении,  где  должны  свое  рабочее  и  свободное  время  вместе  со 
всеми.  Их  деятельность  целиком  регламентирована,  их  связь  с  семьей  и  друзьями  ослаблена,  они 
социально изолированы от всего общества. 
    Второй  причиной  является  процесс  привыкания  к  тюрьме.  Это  негативный  процесс,  где  
заключенный  знакомиться  с  установившимися  в  данном  учреждении  нормами  и  ценностями  - 
«тюремной субкультурой». 
    Третьей  причиной  неудач  с  воспитательным  воздействием  следует  искать  в  самих  правилах 
внутреннего  распорядка.  Оказать  положительное  воздействие  на  осужденного  в  условиях  тюрьмы 
трудно  и  почти  невозможно.  Так  как  правила  внутреннего  распорядка  носят  насильственно-волевой 
характер. 
     Профилактика    преступности  в  местах  лишения  свободы  представляет  собой  часть 
профилактических  усилий  по  борьбе  с  преступностью.  Решение  острых  социальных  проблем  и 
противоречий,  повышение  эффективности  воспитания  и  внедрение  идеологии  ненасилия  наравне  с 
повышением  материального  благосостояния  людей  является  той  основой,  на  которую  должна 
опираться  работа  по  предупреждению  насилия,  где  бы  оно  ни  имело  место.  Известно,  что  успешная 
профилактика  насилия  среди  осужденных  самым  благотворным  образом  скажется  на  рецидиве 
соответствующего вида преступлений. 
      Искоренение  насилия  среди  осужденных  –  сложная  задача  так  же,  как  и  ликвидация 
преступления. Сделать это можно в ходе улучшений в сфере исправительной системы. 
      Прежде  всего,  успешное  предупреждение  насилия  в  пенитенциарных  учреждениях  возможно 
лишь  при  условии  обучения  сотрудников  исправительных  учреждений  новым  способам  и  приемам 
выявления,  изучения  и  разрешения  конфликтов  среди  осужденных.  Необходимо  со  стороны 
государства  большее  внимание  уделять  исследовательским  работам  в  сфере  предупреждения 
преступности в местах лишения свободы. В учебных заведениях, готовящих специалистов для работы 
в  местах  лишения  свободы,  необходимо  акцентировать  внимание  на  пенитенциарную  психологию  и 
психиатрию. И требовать с этих специалистов знание духовных ценностей мировой культуры, так как 
именно духовный мир человека предопределяет его поведение в обществе и с другими людьми. 
     Среди 
профилактических  мероприятий,  которые  осуществляются  непосредственно  в 
исправительных  колониях,  прежде  всего,  рассмотрим  те,  которые  связаны  со  стилем  управления 
отрядами.  В  связи    большим  количеством  осужденных,  в  эти  отряды  входят  80-120  заключенных. 
Естественно  одному  начальнику  отряда  трудно  управлять  ими.  Нами  предлагается  уменьшить 
количество  отрядов,  сделать  их  мобильными  путем  уменьшения  количества  осужденных,  либо 
увеличить  штат  начальников  отряда  в  два  раза.  Таким  образом,  администрация  сможет    постоянно 
контролировать осужденных. 
      Необходимо  создавать  одинаковые  справедливые  условия  для  неформальных  групп, 
занимающих разные позиции. Осужденные должны поверить, что администрация сможет защитить их, 
и  это  снизит  влияние  авторитетных  неформальных  групп  и  лиц.  Выявлять  неформальные  группы  и 

308 
 
элитный слой осужденных, которые негативно влияют и являются источником агрессивных действий. 
Держать  их  под  постоянным  контролем,  в  том  числе  и  за  исполнителями.  Таким  образом, 
своевременно устанавливать участников конфликтов, анализировать их психологические особенности 
и искать способы разрешения конфликтных ситуаций без применения насильственных действий. 
     Помимо усиления режима и правил распорядка, необходимо приобщать осужденных к духовным 
ценностям,  таким  как  музыка,  изобразительное  искусство,  актерское  мастерство.  Из  видеосъемок 
показывать побольше фильмов, с положительными героями и эмоциями, где  преступность наказуема.  
      Особую  роль  в  перевоспитании  занимает  религия,  так  как  своими  постулатами  о  ненасилии, 
прощении,  сострадании  к  ближнему,  милосердии  способна  смягчить  нравы  осужденных. 
Действительно,  религия  способна  сделать  многое,  чтобы  смягчить  тюремные  нравы,  сформировать 
принципиально  иное  отношение  к  агрессии,  помочь  осужденным  относится  друг  к  другу  с  большей 
добротой  и  пониманием.  Можно  совместно  со  священнослужителями  разрешать  конкретные 
конфликты, как между осужденными, так и между  администрацией и осужденными. Однако религия 
не всегда сможет влиять на осужденных, так как и верующие могут совершать преступления, например 
фанаты религии. Тем не менее, религия, а точнее вера в бога удерживала от проступка часть людей.     
     В  деле  профилактики  насилия  в  тюремных  заведениях  особое  значение  имеет  индивидуальная 
работа с  конкретным  лицом. Основой  профилактики  является  криминологическое  учение  о  личности 
преступника,  причинах  и  механизме  насильственного  поведения.  В  ходе  индивидуальной  работы  с 
конкретным осужденным, в беседах с ним необходимо акцентировать его внимание на то, что он сам 
виноват в агрессивных действиях, не допустить перенос вины на других лиц или обстоятельства. Хотя 
они почти всегда склонны винить не себя, а других. 
     Для лиц, ранее судимых необходим особый подход, так как  у них свои установившиеся нормы и 
ценности. Их необходимо просвещать и приобщать к высоким ценностям культуры. Одной из причин 
возврата  в  места  лишения  свободы  является  неспособность  жить  в  рыночной  экономике.  Они 
оказались в стороне от реформ рыночной экономики. Для того чтобы осужденный прижился на «воле», 
необходимо  заново  обучить  их  специальностям,  менять  их  менталитет  и  сознание.  Также  проводить 
правовые тренинги.  
    Помимо  вышеперечисленных  способов,  нужно  увеличить  количество  свиданий  с  родными,  как 
краткосрочные, так и долгосрочные. 
   Также  на  профилактику  преступлений  среди  осужденных  влияет  и  профилактическая  работа 
после  отбывания  наказания.  Необходимо  создавать  психолого-реабилитационные  центры,  которые 
будут помогать им после выхода из мест лишения свободы.            
   Несмотря  на  то,  что  проблема  преступности  в  исправительных  учреждениях  остается  в  течение 
ряда лет предметом научного интереса отечественных и зарубежных авторов, на национальном уровне 
в  Республике  Казахстан  отсутствуют  целенаправленные,  всесторонние  и  комплексные  научные 
исследования этой проблемы.       

жүктеу/скачать 3,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: