«Бұл  дүние  өмірі  бір  ойын  және  ермек  қана

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
205
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Расында, осыны білетіндердің көңіл көзінде дүние 
- бос нәрсе.
Олардың  бірден-бір  қалауы  Аллаһтың  риза-
шылығы. Юнус Әмрә қандай тамаша айтады:
Баршылыққа да қуанбаймын
Жоқшылыққа да қуанбаймын.
Ғашықтығыңмен жұбанамын.
Маған Сен керексің, Сен.
Ғапыл 
адамдардың 
көздерін 
қызықтырып, 
көбінесе құлды азғындыққа түсіретін дүниенің ақша, 
пұл, атақ, абырой, ләззаттары таза жүрек иелері үшін 
ешқандай бір мәнге ие емес. Аллаһтың әулиелері және 
салих мүминдер үнемі Хақ Тағаланың ризашылығын 
бағып,  бағыттарынан  зәрәдай  да  айырылмайды. 
Олардың көздері дүниенің алдамшыларының алдын-
да үнемі ашық.
Яхия бин Муаз (рахматуллаһи алейһи ) былай дей-
ді:
«Ариф  ақыретті  оң  қолына,  дүниені  сол  қолына 
алған, көңілін де Хақ Тағалаға бұрған. Енді оны еш-
бір нәрсе Хақтан басқаға көңілін бүра алмайды». 
Хазіреті Мәуләнә Мәснәуиінде былай дейді:
«Дүние - Аллаһтан ғапыл қалу деген сез. Әйтпесе 
ақша, пүл әйел мен балаға ие болу емес. Сені алдан-
дырып, Хақтан ғапыл еткен не болса, сенің дүниең 
сол».
Яғни көңіл тоқтығы тек мал-мүлік пен байлық ту-
расында  ғана  емес,  құлды  Раббысынан  ғапыл  ететін 
барлық нәрселер мен алданыштан жүрекпен сақтану 
керек.

206
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Жүректі  Аллаһтан  ғапыл  ететін  ең  күшті 
ықпалдардың  бірі  -  «мансапқорлық,  яғни  бас-
шы  болу,  әкімгершілік  қалауы.»  Дүние  тарихы 
тойымсыздықпен салтанат иесі болмақ болған немесе 
мансабын  қорғау  үшін  қаншама  зұлымдық  жасаған 
залымдарға толы. Бірақ, Ислам тарихында көңіл Хақ 
Тағалаға байланған салтанат қалауына тұтқын емес, 
тіпті, қажет болса, қолындағы күш пен мансапты өз 
қалауымен  беру  кемелдігіне  жеткен  дара  түлғалар 
бар.  Әсіресе,  тарихта  үш  адам  бар.  Олар  Исламның 
бірлігі үшін теңдессіз бір кемелдік үлгісін көрсетіп, 
арттарына  бастан-аяқ  жақсылық  пен  парасаттылық 
естеліктерін қалдырған.
Бұлардың  біріншісі  -  Пайғамбар  немересі  Хазіре-
ті Хасан (радиаллаһу анһу). Хасан (радиаллаһу анһу) 
мемлекеттің  бөлінбеуі  үшін  халифалықты  алты  ай 
атқарған  соң,  оны  үлкен  бір  жүрек  кемелдігімен 
Мұавияға  тапсырып,  саяси  тартыстардың  алдын 
алып,  үлкен  топтардың  бір-бірлерімен  қырқысып, 
туысқандық қанының селдей ағуына кедергі болған.
Екіншісі - шығыс өлкелерін үлкен бір сүйіспеншілік 
селі халінде, ешқандай қылыш қолданбай, Османлыға 
қаратқан Идрис Битлиси Хазіреті.
Үшіншісі  болса  -  Барбарос  Хайреттин  Паша,  ол 
ұлы Жәзайрдың тағы да сондай қаншама жерлердің 
сүлтаны болған кезде, қол астындағы мемлекетті бір-
лік пен тұтастық үшін Османлы сұлтанына қарасты 
бір  аймаққа  айналдырып,  өзі  сол  ұлы  мемлекеттің 
қызметшісі  болуды  бір  өлкенің  патшасы  болудан 
жоғары санаған.
Хазіреті  Сүлеймен  (алейһиссәләм)  мал-мүлік 
пен  салтанат  сүйіспеншілігін  көңілінен  шығарып 

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
207
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
тастағаны үшін өзін пақыр санайтын. Таңертең түрған 
кезде,  пақыр  мен  ғаріп  адамдардың  қасына  барып, 
үлкен кішіпейілділікпен олармен бірге отырып:
«Пақыр пақырлармен жарасады» - дейтін.
Қысқасы,  дүниеде  ешкімге  мүқтаж  болмау  үшін 
еңбек  етіп,  адал  жолмен  мал-мүлік  табу  кемшілік 
емес,  керісінше,  «Қайсыбірлеріңнің  жібін  алып 
тауға  барып,  арқасына  бір  арқа  отын  көтөріп, 
оны  сатуы  және  сол  үшін  Аллаһтың,  оның  абырой-
ын  кррғауы,  берседе,  бермесе  де  адамдардан  бірдеңе 
сұрағаннан жақсы» 
(Бұхари, Зекет, 50-53; Нәсай, Зекет, 85)
 ха-
дисі бойынша жақсы бір қасиет. Өйткені, ауқатты әрі 
күшті мүмин көбірек қайыр жасайды. Көп адамдарға 
жұмыс  мүмкіндігін  туғызады,  жақсы  істерге  көп  ат 
салысып, соңында:
«Адамдардың ең қайырлысы адамдарға ең пайда-
лысы» 
(Суюти,  әл-Жамиус-Сағир,  II,  8)
  хадисінің  сырына  ие 
болады.
Қате нәрсе - дүниеден нәсіп алу емес, оған көңілді 
беріп,  діни  және  ұждани  міндеттерге  нұқсан  келті-
ру, сараңдық жасап дүниеге тұтқын болу. Ақшаның 
орны көңіл емес, сейф пен қалта екендігін ұмытпаған 
жөн!
Олай болса, бұл жөнінде ұстануымыз керек болған 
пайғамбар өлшемі мынадай:
«Дүниеге  көңіл  байлама,  Хақ  сені  сүйсін; 
адамдардың қолына қарама, Халық сені сүйсін». 
(Ибн 
Мәже, Зүһд, 1)
Аллаһ  Тағала  бөрімізді  сүйіп,  сүйдіргендерінен 
етсін!  Мәсиуәға  яғни  өзінен  басқасына  көңілімізге 

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
пайғамбари  көңіл  тоқгығын  беріп,  ынта  байла-
нысымызды  ұлы  ғашықгығына,  оның  әмірі  мен 
бұйрығына арнасын!
Әмин!
208

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Бір  мал-мүлікті  адал  жолмен 
табуға  міндеттіміз  және  адал  жер-
лерге  жұмсауға  да  мәжбүрміз.  Ариф 
бір  саудагер  дүние  саудасында  болған 
кезінде  одан  да  үлкен  ақырет  табы-
сына,  яғни  бітпейтін  бір  саудасы-
на  нұқсандық  келтірмейді,  мәңгілік 
бақыттылықты ойлап, иләһи жолдан 
айрылмайды.
Ñàóäà àõëàµû

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Ñàóäà àõëàµû
Расулуллаһ  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  бидай 
сатқан бір адамға кезігеді. Сатушыдан:
«Қалай сатып жатырсың?» - деп сұрайды.
Адам өзінше түсіндіреді. Сол кезде Расулуллаһқа 
(саллаллаһу аләйһи уә сәлләм):
«Қолыңды  оның  (бидайдың)  ішіне  тык,!»  -  деген 
уахи келеді.
Аллаһ  Расулы  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм) 
қолын тығып, бидайдың дымқыл екендігін көрді. Со-
сын:
«Адамдардың көруі үшін дымқылын үстіне қарай 
қойсаң еді. Алдағанадам бізден емес» 
(Муслим, Иман, 164)
 
- деді.
Хадисте 
де 
айтылғаны 
сияқты, 
Ис-
лам  экономикалық  жүйені  сауданың  негізін 
турашылдықпен,  шындықпен  жеке  адамға  және 
қоғамға қызмет ету түсінігіне негіздеп құрған.
Тауардың өндірушіден тұтынушыға жетуі дегенді 
білдіретін және табыстай қажырды да қажет ететін. 
Сонымен қатар пайдаға айналғаны сияқты зиянға да 
айналу ықтималы бар сауда ісі тауар пайдасының арт-
тыруына қарай халал болған, тіпті ұсынылған. Хазі-
210

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
реті  Пайғамбардың  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм) 
мүбәрәк тілінен «табыстың оннан тогызының сау-
дада  болғандығы» 
(Суюти,  әл-Жамиус-Сағир,  I,  113)
  мадағы-
ның  айтылғандығын  ойласа,  бұл  ынталандырудың 
мәні  жеңілірек  түсініледі.  Екінші  жағынан,  Ислам 
сенімі  сүйенген  бес  негізгі  амалдың  қажылық  пен 
зекет сияқты ең маңызды екеуі ауқатты мүминдерге 
тән, бұлар да сонымен бірге адал жолмен баюдың ын-
таландырушысы сияқты. Хадисте баяндалған:
«Берген  қол  алған  крлдан  абзал» 
(Бұхари,  Зекет, 
18)
  түрінде  беруші  болуға  бағыггаған  үкім  де,  осы 
тұрғыдан бағалануына түрады.
Сонымен қатар, мал мен байлыққа қол жеткізудің 
ең маңызды себебі болған саудада:
«Әрбір  үмметтің  бір  фитнәсі  бар.  Менің 
үмметімнің фитнәсі мал-мүлік» 
(Ибн Ханбәл, IV, 160)
 ха-
дисін де естен шығармаған жөн.
Сірә,  саудадағы  ақша  табу  құштарлығы  нәпсіге 
жағымды қорқынышты қатерлердің бірі. Тойымсыз 
адам бір тегене сияқты: қарны тойса да аузы жабыл-
майды.  Алайда,  сол  тегенеге  дарияны  құйсақ,  ша-
масынан артық не сияр, және де тойымсыз адам бір 
ошақ, пеш немесе мангал сияқты, оған ағаш пен көмір 
сияқты  отынды  үйген  сайын,  алаулап,  сөнбейді,  ке-
рісінше,  алауы  мен  жалыны  арта  түседі.  Хазіреті 
Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тойымсыз 
адамның халін былай түсіндіреді:
«Адам  баласының  екі  сай  толған  малы  болса  да, 
үшіншісін қалайды. Адаья баласының ішін (қарнын) 
топырақган  басқа  ештеңе  толтыра  алмайды». 
(Бұхари, Риқақ, 10; Муслим, Зекет, 116)
211

212
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Осы тойымсыздығы себебінен адам баласының са-
удада жасаған қулығы мен айласының шегі жоқ. Сол 
себепті  қаншама  қауымдар  жойылып  кеткен.  Және 
де  бұл  дүние  ақылға  келмеген  қаншама  ғапылдық 
жолаушыларына  толы.  Шексіз  байлықтары  бола 
тұрса  да  қайыр,  зекет  немесе  әртүрлі  ізгі  істер-
мен  пақыр,  ғаріп,  жетім,  жесір,  және  мүқтаждарға 
қамқор  болудың  орнына,  олардың  хақысын  вампир 
(қанішер) сияқты жұтқандар тарихта аз кездеспеген.
Дін  -  рухтың  жүгі  сияқты  болған  тәннің  бақыты 
мен  рахаты  үшін  емес.  Керісінше,  рухты  адамның 
тәни  және  нәпсілік  жағына  басым  ету  жолын-
да.  Сауда  белгілі  бір  сатыдан  соң  нәпсіміз  бен 
тойымсыздығымызды ауыздықтау болу керек, сонда 
ғана шектен шығып дүние мен ақыреттің бишарасы 
болмаймыз...  Саудагері  алаяқ,  бақылау  орындары 
ұры мен парақорларға толы қоғам ішінен тыныштық 
іздеу - бос бір қиял...
Аллаһ  Тағала  Құран  Кәримде  қияметке  дейін  ке-
летін үмметтерге бір ғибрат болуы үшін Шұғайбтың 
(алейһиссәләм) 
қауымы 
Мәдиан 
және 
Әйкә 
халқының  жойылуының  сауда  ахлағының  шектен 
тыс бұзылғандығынан болғандығын баяндайды. Сол 
үшін саудада айлакерлік жасап, харам жеу, әлсіздерді 
жаншу - бір қауымның жойылуына себеп болатындай 
дәрежедегі ауыр қылмыс. Аллаһ Расулы (саллаллаһу 
аләйһи уә сәлләм) былай дейді:
«Алтын  мен  күміс  ақшаның,  тәкаппарлық  пен 
менмендікті көрсететін киімнің құлы болған (адам) 
құрысын! Пайдақұмар (әуесқой) адамға (қалағаны) 
берілсе  қуанады,  берілмесе  разы  болмайды  (иләһи 

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
213
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
бөлініс пен тағдырға қарсы болады)» 
(Бұхари, Риқақ, 10; 
Ибн Маже, Зүһд, 8)
Хазіреті Омар (радиаллаһу анһу) бір адам мақталған 
кезде, мақтаған адамға үш нәрсе, яғни:
«Сен  онымен  қандай  да  көрші,  жолдас  болдың  ба 
немесе сауда жасадың ба?» - деп сұрайтын.
Алдындағы  адам  үшеуінің  де  болмағанын 
айтқанда:
«Ондай болса, Сен оның мешітте Құран оқығанда 
басын шұлғығанын көрген шығарсың!» - деді.
Ол адам:
«Иә. Ей, Омар! Менің көргенім сол еді» - дегенде, 
Хазіреті Омар (радиаллаһу анһу):
«Олай  болса,  мақтама!  Өйткені  ықылас,  құлдың 
мойнында емес» - деді.
Бұл  жерде  Хазіреті  Омар  (радиаллаһу  анһу) 
нұсқаған өлшеу, сыртқы көрініске алданбау, адамның 
іс-әрекеті  мен  адами  қатынастарына  қарап,  пікір 
айту  керектігі.  Пайдасынан  сынақ  тапсырып  өтетін 
ұпай ала алмағанның ақталуының қаупіне ишарат.
Көргеніміз  сияқты,  сауда  адамның  ішкі  дүниесін 
сыртына  шығарады.  Яғни,  адамның  ішкі  дүниесі 
қалай болса, саудасы да солай.
Ислам  бойынша  бір  зат  алған  көзде  оны  әдейілеп 
жамандамау,  сатқан  кезде  құнынан  да  жоғары 
көрсететін сөздерді қолданбау керек. Тұтынушының 
әлсіздігін  пайдаланып  бағасын  мөлшерден  жоғары 
шығармау керек. Алдатуға жүгінбей, пайызшылық, 

214
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
таразы мен өлшемде айлакерлік жасамау, ант етуден 
аулақ болу, қоғамға зиянды харам нәрселерді алып-
сатпау қажет.
Сауданың  қағидаларын  Хазіреті  Пайғамбар 
(саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  қандай  жақсы 
қойған:
«Ей,  саудагерлер  қауымы!  Шүбәсіз,  шайтан 
мен  күнә  сауда-саттыққа  араласады.  (Айтылған 
ант,  қажетсіз  сөздер  т.б.  үшін  кәффарат  болу 
үшін)  саудаңызды  садақамен  араластырыңыз 
(тазалаңдар).
Саудагерлер  қиямет  күні  күнәһәрлар  ретінде  ті-
рілтіледі. Бірақ Аллаһ алдында тақуа болғандар мен 
ізгілік, шыншылдық пен турашылдықта болғандар 
басқаша...» (Тирмизи, Бүю, 4)
«Сату кезіндегі ант тауардың өтуіне көмектессе де, 
ақшаның берекетін кетіреді.» (Бұхари, Бүю, 26)
Тауардың  құнын  білмейтін  сатушыға  заттың 
құнын айту қажет. Оның білімсіздігі, тәжірибесіздік 
пен аңқаулығын пайдалануға тырысу алдатушылық. 
Көңілінде Аллаһтан қорқу мен Оның ризашылығына 
қол  жеткізу  мақсатындағылар  бұл  женінде  өте  абай 
болады.  Имам  Ағзам  Хазіреті  өзіне  сатып  алу  үшін 
жібек аралас бір мата әкелген әйелден заттың бағасын 
сұрайды. Әйел:
«Жүз  дирхам,  уа,  Имам!»  -  дегенде,  келіспей: 
«Жоқ, бұл одан да қымбат» - дейді.
Әйел  таң  қалып,  тағы  жүз  дирхам  қосты.  Имам 
Ағзам  тағы  қабылдамады.  Әйел  жүз  дирхам  тағы 
қосты, сосын тағы жүз дирхам. Имам Ағзам:

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
215
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Жоқ, бұл тауар төрт жүз дирхамнан да қымбат» 
- дегенде, әйел: «Уа, Имам! Сіз мені мазақ етіп түрсыз 
ба?» - деуге мәжбүр болды.
Сонда Имам әйелдің тауардың нағыз құнын білуі 
үшін мән-жәйді түсінетін біреуді шақыртты. Келген 
адам,  матаның  құнын  бес  жүз  дирхам  деп  белгіледі 
де, Имам Ағзам оны осы бағамен сатып алды.
Өйткені,  ол-турашылдықтан  таю,  тауардың  кем-
шілігін  жасыру.  Әсіресе,  таразы  мен  өлшемге  көңіл 
бөлмеу адамды аянышты нәтижелерге душар ететін-
дігін жақсы білетін.
Османлы  қоғамы  да  осы  ахлақпен  біте-қайнасып, 
осылайша  қоғамның  тыныштығы  мен  бақытын 
кәпірлерді 
де 
таң 
қалдыратындай 
дәрежеде 
қамтамасыз еткен. Фатих Стамбулды жеңіп алған соң 
екі поптың Османлы әскерлерін бақылау үшін аралап 
жүргенде,  бастарынан  өткізген  мына  бір  оқиға  осы 
халді  тамаша  көрсетеді.  Поптар  таңертең  ертемен 
бір  дүкенге  барып  бір  нәрсе  алмақ  болады.  Сатушы 
оларға:
«Мен пачин жасадым. Пачин жасамаған көршімнен 
алыңыз!» - деді.
Сосын  екінші  дүкенге  барады.  Дүкендегі  сатушы 
да тура солай:
«Мен пачин жасадым. Пачин жасамаған көршімнен 
алыңыз!» - деді.
Осылайша  поптар  басқа  дүкенге  барады.  Олар  да 
дәл  солай  жауап  береді.  Ақыры,  алғашқы  дүкеннен 
сауда жасайды.

216
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Аталарымыз  адамды  осыншалық  қамқор  және 
жанқияр  ететін  мінез-құлықпен  тәрбие  алып  ғүмыр 
кешкен.  Ислам  ахлағы  болған  бұл  ортада  үнемі  бір-
бірінің қамын ойлайды. Әсіресе, айлакерлік мұсылман 
үшін өте ауыр қылмыс. Мұсылман адам өтірік айтпай-
ды, алдамайды. Алдану болса, ақымақтықтың белгі-
сі.  Мұсылманға  ол  да  жараспайды.  Адамзатқа  жол 
сілтеуші  болып  жіберілген  пайғамбарлар  «сыдық» 
яғни  турашылдық  пен  «фәтанәт»,  яғни  ақылдылық 
сипатына  ие.  Солардың  ізімен  жүрген  мұсылман 
да  ақылды  және  көзі  ашық  болуға  міндетті.  Аллаһ 
Тағапа алдатқандарға алданбау үшін біздерге былай 
ескерту жасайды:
«Аллаһтың  тіршіліктеріңе  тірек  етіп,  өмірдің  не-
гізі  ідылған  малдарыңцы  ақылы  жетпейтіндерге 
бермеңдер...» 
(Ниса сүресі 5)
Алдатушыларға келер болсақ, олар да мына хади-
стегі  ескертуге  лайық.  Расулуллаһтың  (саллаллаһу 
аләйһи уә сәлләм):
«Үш түрлі адам бар, киямет күні Аллаһ олармен 
сөйлеспейді,  оларға  қарамайды  және  оларды  акха-
майды.  Оларға  ауыр  азап  бар»  -  деген  сөзін  үш  рет 
қайталағанын естіген Әбу Зәр (радиаллаһу анһу):
«Аттары  өшсін,  үміт  еткендеріне  жетпесін, 
қасіретке ұшырасын. Уа, Расулаллаһ! Олар кімдер?» 
- деп сұрады.
Расулуллаһ (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм):
«Киімдерін  (тәкаппарлығы  мен  менмендігінен 
көкірегін  керіп)  желпіген,  бергенін  міндетсіген, 
жалған антпен тауарын сатқан адам!» - деді. 
(Мус-
лим, Иман, 171)

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
217
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Екінші  жағынан,  Исламның  экономикалық 
жүйесінде  сақтау,  яғни  құнын  өсіру  үшін  тауар-
ды  қоймаға  салып  қою  да  дұрыс  емес.  Ол  қоғамның 
материалдық 
шығыны. 
Хазіреті 
Пайғамбар 
(саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  қоймалағандарға 
қарғыс ететін. Хадисте былай делінеді:
«Тауарын  сатуға  шығарған  батыл  саудагер 
ризықтандырылады,  оданда  қымбатқа  сату  үшін 
тауарын  қолында  ұстап  сақгаған  саудагер  болса, 
малғұн». 
(Ибн Маже, Тижарет, 6)
Ислам  саудаға  байланысты  қағидаларды  негізі-
нен  оның  табылу  жолдары  мен  жұмсалу  істерін  де 
көрсетеді.
Құран Кәрим екі жақтың ризашылығымен орын-
далуы  қажет  болған  сауда-саттық  ісінен  басқа 
қатынастарды харам санап:
«Мал-мүліктеріңці  араларында  заңсыз  жолмен 
жемеңдері» - деп бұйырады.
Аят кәрима былай дейді:
«Ей,  иман  етушілер!  Екі  жақгың  ризашылығына 
сүйенген  саудадан  басқа,  мал-мүліктеріңді,  харам 
жолдармен  араларыңда  (алып-сатып)  жемеңдер! 
Және  өздеріңді  өлтірмеңдер!  Аллаһ  сендерге  өте 
мейірімді». 
(Ниса сүресі 29)
«Нәпсілеріңді  өлтірмеңдер!»  сөзі  маңызды  және 
нәзік  мағынаны  білдіреді.  Бұл  жерде  рухи  өмірді 
құртып,  жәһәннәмдық  болудан  сақтандыратын 
бір  ескерту  бар.  Екінші  жағынан  төбелес  пен 
қылмыстардың  кейбіреуінің  хақсыз  тауып  жеу  се-
зіміне  сүйенетіндігі  шындығына  да  назар  аударуда. 

218
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Бұл  қауіптерден  қорғану  Исламның  белгілеген  сау-
да-саттық қағидаларын орындаумен болады. Әсіресе, 
өсімнен  аулақ  болу  бұл  турасында  ең  маңызды 
мәселе.
Өсім, 
тәуекел 
мен 
қажыр-қайрат 
аралас-
пағандықтан  капитал  мен  еңбекті  қанаушылықтың 
керінісі. 
Тек 
байдың 
одан 
бетер 
күшеюіне 
мұқтаждың одан бетер езілуіне себеп болады. Хазіреті 
Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайыз 
хақында  өте  үрейлендіруші  бір  хадисі  бар.  Қоштасу 
хұтпасында  Аллаһ  Расулы  (саллаллаһу  аләйһи  уә 
сәлләм):
«Пайыздың  барлық  түрі  аяғымның  астында!»  - 
деп, әр түрлі пайызды харам еткен.
Аят  кәрималарда  бұл  жайындағы  иләһи  ескерту 
былай баяндалады:
«Пайыз  жегендер  (қабірлерінен)  шайтан  ұрған 
(адамдардың  жындылық  кеселінен  айыққаны)  си-
якты  түрады.  Бұл  хал  олардың  «Сауда-саттық  тура 
пайыз сияқгы!» - дегендігі үшін. Алайда, Аллаһ, са-
уда-саттыкты  адал,  пайызды  харам  еткен.  Осыдан 
кейін  кімге  Раббысынан  үгіт  келіп,  пайыздан  баз 
кешсе, өткендегі болғаны өзінікі және ол іс Аллаһқа 
қалған.  Кім  қайтадан  пайызға  қайтса,  міне  олар 
жәһаннамдық, сол жерде үзақ уақыт қалады.
Пайызды харам еткен Аллаһ, пайыз араласқан та-
уарды бітіреді (оның берекесін кетіреді), садақалары 
(берілген  заттарды)  болса,  берекеттендіреді.  (Олар 
арқылы  болашақ  пәлекетті  қайтарады)  Аллаһ, 
күпірліктен  жөне  күнөдан  бас  тартпаған  адамды 
сүймейді!» 
(Бақара сүресі 275-276)

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
219
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Әсіресе,  пайыз  кесірінен  иләһи  қаһардың  көрініс 
табатындығын  айтқан  мына  аяттағы  ескерту  өте 
қорқынышты:
«Ей,  иман  етушілер!  Аллаһтан  қорқыңдар!  Егер 
шынымен  де  сенсеңдер,  алашақ  пайыздарыңнан 
бас  тартыңдар!  Егер  пайыз  туралы  айтылғандарды 
орындамасаңдар, Аллаһ пен Расулы тарапынан (пай-
ыз алушыларға қарсы) ашылған соғыстан хабардар 
болыңдар! Егер тәубе етіп баз кешсеңдер, табыстарың 
сендердікі,  хақсыздық  еткен  де,  хақсыздыққа 
ұшыраған да болмайсыңдар». 
(Бақара сүресі 278-279)
Кім  әлемнің  Жаратушысы  мен  әлем  өзінің  абы-
ройы  үшін  жаратылған  Аллаһ  Расулымен  соғысып, 
жеңер? Егер бір мүмин пайызбен айналысатын болса, 
не мал-мүлкінен айырылады немесе иманы әлсіздікке 
ұшырайды.
Пасықтық болса, мұндай қате жолда жүргені үшін 
лайық  болған  жазаға  тіпті  лайық  болуы  үшін  мал-
мүлкі артады. Яғни сол жол оған бұл дүниеде пайдалы 
болады.  Өйткені,  Аллаһ  Тағала  немқұрайдылықпен 
қарамайды,  мүмкіндік  береді.  Мұндайлар  бастары-
на келетін жаза сәтіне дейін мүмкіндікке ие болады. 
Аят кәримәдағы иләһи ескертуге өте абай болу қажет. 
Әйтпесе,  жағдай  ете  мүшкіл.  Жәбир  (радиаллаһу 
анһу) былай дейді:
Расулуллаһ (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайыз 
жегенге,  жегізгенге,  жазғанына  және  куәгерлеріне 
лағынет етіп:
«Олардың бәрі бірдей...» - дейді. 
(Муслим, Мүсақат, 106)
Әбу Ханифаның хапі қандай жақсы. Ол ұлы Имам 

220
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
пайызға  ұқсас  жағдай  болмасын  деп,  алашағының 
ағашының көлеңкесінен де пайдаланбаған.
Пайызға  тыйым  салынудың,  әрине,  көптеген 
себептері  мен  хикметтері  бар.  Бұлардың  алдын-
да  жұмыссыздықты  көбейтуі,  жасанды  бағаның 
көтерілуіне  жол  ашуы,  көмектесу,  қолқабыс  жасау, 
сүйіспеншілік,  мархабат  пен  мейірім  сияқты  ада-
ми  және  ахлақи  қасиеттерді  әлсіретеді,  менмендік-
ті  өсіріп,  ақша  мен  өзгелерге  үстемдік  құру  сезімін 
күшейтуі сияқты мәселелер тұрады.
Осындай себептерге қарсы пайызға тыйым салған 
Ислам,  осыған  қарама-қарсы  ізгі  қарыз  деп  атала-
тын «мүмкіндігіне қарай Аллаһ үшін қарыз беруге» 
шақырған және қиыншылыққа тап болған адамға бе-
рілген борышты садақадан да абзал санаған.
Барлық  жағдайға  қарамастан  адал  іс  атқарып, 
дұрыс, шыншыл және сенімді саудагерлер мен іскер-
лер сан жағынан үнемі аз болады. Бәлкім, сол үшін 
Хазіреті  Пайғамбар  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм) 
дұрыс саудагерлерге үлкен сый сүйіншілеген. Хадис 
шәрифте былай делінеді:
«Шыншыл,  дурыс,  сенімді  мұсылман  саудагер 
қиямет күні пайғамбарлар, турашылдармен шейіт-
термен бірге болады». 
(Тирмизи, Бүю, 4; Ибн Маже, Тижарет, 1)
Әбу  Ханифа  Хазіреті  саудамен  күн  керген 
әжептәуір  ауқатты  бай  адам  еді.  Бірақ,  біліммен 
айналысқандықтан,  сауда  жүмысын  өкілі  арқылы 
жүргізіп,  езі  жасалған  сауданың  халал  болып, 
болмағандығын  бақылайтын.  Бұл  турасында  өте 
қатал  еді,  бір  жолы  ортақтасы  Хафс  бин  Абдуррах-
манды мата сатуға жіберіп, оған:

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
221
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Ей,  Хафс!  Тауарда  мынадай  кемшіліктер  бар. 
Тұтынушыға осыны айт та, осынша арзанға сат!» - де-
ген еді.
Хафс тауарды Имам белгілеген бағаға сатқан, бірақ 
ондағы кемшілікті тұтынушыға айтуды ұмытып кет-
кен еді. Жағдайды естіген Әбу Ханифа Хазірет Хаф-
стан:
«Матаны  алған  адамды  танисың  ба?»  -  деп 
сұрады.
Хафс тұтынушыны танымайтындығын айтқан соң 
Имам  барлық  тауарды  садақа  етіп  таратты.  Өйткені 
ол  барлық  жағынан  Расулуллаһтың  (саллаллаһу 
аләйһи уә сәлләм) Хазіреті Амрға айтқан:
«Ей,  Амр  салих  адам  үшін  салих  тауар  қандай 
жақсы!»  (
Ахмед  бин  Ханбал,  Мүснәд,  IV,  197,  202)
  ақиқатын 
түсініп,  халал  мен  харам  турасында  тақуалық 
өлшемімен  әрекет  еткен  еді.  Өйткені,  халал  мен 
харамға көңіл белу бізге аманат етілген мал-мүліктің 
тазалығы мен ақыретте сұрауының болатындығы ту-
расынан өте маңызды қажеттілік.
Халал  тамақ  үшін  саудаға  харам  араластырмау-
дың маңызы мен берекетін марқұм әкем Мұса Мырза 
мына оқиға арқылы түсіндіретін:
«Мұсылман болған армян бір көршіміз бар еді. Бір 
күні одан өзінен һидайятқа келу себебін сұрағанымда, 
былай деді:
«Ажыбадемде  егістік  көршім  Рәби  Молланың 
саудадағы  тамаша  ахлағы  арқылы  мұсылман  бол-
дым. Молла Рәби сүт сатып күн көретін адам еді. Бір 
ақшам уақытында бізге келіп:

222
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
«Алыңыз, мына сүт сіздікі?» - деді.
Таң қалып:
«Қалайша?  Мен  сізден  сүт  сұраған  жоқпын  ғой!» 
- дедім.
Әлгі нәзік сезімді адам:
«Мен  абайсызда  сиырларымның  біреуі  сіздің 
бағыңызға  кіріп  жайылғанын  көрдім.  Сол  үшін  бұл 
сүт сіздікі. Әрі сол сиырдың жеген шебінің күші де-
несінен әбден шыққанға дейінгі сүтін сізге алып ке-
лемін...» - деді.
Мен:
«Сөз болып па көрші? Жегені шөп емес пе? Халал 
болсын!» - десем де, Молла Рәби:
«Жо-жоқ,  олай  болмайды!  Оның  сүті  сіздің 
хақыңыз!» - деп жануардың аталмыш уақыты біткен-
ге дейін сүтін бізге әкеліп түрады.
Сол  мүбәрәк  адамның  қимылы  маған  қатты  әсер 
етті.  Ақыры,  көзімдегі  ғапылдық  пердесін  ашып, 
ішіме һидайят күні туды. Өзіме өзім:
«Осындай ұлы ахлаққа ие адамның діні әлбетте ең 
ұлы дін. Осындай сыпайы, әділ, кәміл және пәк адам-
дар  жетілдірген  діннің  туралығынан  күмәндануға 
болмас!» - деп, иман айтып, мұсылман болдым».
Осы ізгіліктермен қатар хадис шәрифте айтылган:
«Адамдарға  сондай  бір  заман  келеді,  адам  малды 
адалдан  немесе  арамнан  тапқандығына  еш  көңіл 
бөлмейді» 
(Бұхари, Бүю, 7, 23)
 түріндегі ғапылдықтардың 
орын алуы - өкінішті жағдайлар.

Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
223
Хикмет
баспа үйі
Хикмет
баспа үйі
Алайда,  діннің  қойған  қағидаларын  орындама-
удан  туындаған  жазаларжеке  басқа  байланысты 
болып,  көбінесе  ақыреткетән  болса,  харам  мал  та-
будан  туындаған  бәле,  оны  тапқанда  үлес  қоспаған 
болашақ  ұрпақтарды  да  қамтиды.  Сонымен  қатар 
мұның  ащысы  тек  ақыретке  ғана  қалмай,  адамдар-
дан осы дүниеде де шығады. Хапық осы мәнді сезіп, 
оны:  «Атасы  піспеген  жемісжепті,  немересінің  тісі 
сыздапты!»  түрінде  нақылға  айналдырған.  Харам 
байлыққа мирасшы болғандардың көбінесе тура жол-
да жүре алмайтындығы да шындық. Өйткені, ақшада 
бір сыр бар; ол келген жолымен кетеді. Келген жолы 
харам  болған  мал  мирасшысын  соңына  тағып,  жа-
ман жолдарға сүйрейді. Мұндай мал жылан сияқты. 
Жылан  қалайша  шыққан  тесігіне  кірсе,  малдың 
жұмсалатын жері де табыстың түрімен байланысты.
Иман  мен  тақуалық  бағытында  қолданылмаған 
малдың пасықтық пен күпірлікке жетелейтіндігі аят 
кәримәде  Мұсаның  (алейһиссәләм)  тілімен  қандай 
тамаша баяндалады:

жүктеу/скачать 3,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: