Жыл санап жайнап, көркейіп келе жатқан Астана еліміз бен Елбасының қуанышына

73
Омбы облыстарынан, Мәскеу қаласынан ағылып, сағынып келген 
олимпиаданың  жүрек  тебірентер  ашылу  сәтінде  Қызылорда 
облысының әкімі Қырымбек Көшербаев сөз алып, шын ниетпен, 
ыстық ықыласпен ақ тілегін толқи тұрып жеткізіп, бар қазақтың 
сая лы  бәйтерегі  саналатын  Қазақ  елінің,  өңірдің  арғы­бергі 
тарихын тарата айтып, жат жерде жүрсе де ана тіліне ден қойған 
бүлдіршіндей  ұл  мен  қызға  ризалығын  білдірді.  Қорқыт  баба 
жатқан  киелі  даланың  даналарын,  Сыр  сүлейлерін,  ғарышқа 
қырандарды  ұшырып  жатқан  Байқоңыр  кешені  жайлы  жан­
жақты хабардар етіп, үмітін үкілеп келген ботакөз балапандарға 
сәттілік тіледі. 
Халықаралық  Қазақ  тілі  қоғамының  президенті,  академик, 
қазылар  алқасының  төрағасы  Өмірзақ  Айтбайұлы:  «Ана  тілі 
сынынан  сүрінбей  өткен  адам–өмір  сынынан  да  сүрінбейді. 
Ондайлардың қашанда жүзі жарық, халқына сыйлы. Сендер осы 
ұлт қағидасын ту етіп көтерген, мен секілді шашы ақселеу тартқан 
қариялардың да немересісіңдер. Мен, 12 жыл бойы атам қазақтың 
салтымен алты жасар бала келсе алпыстағы ақсақалы алдынан 
шығып  сәлем  беретін  үлгімен  құшақ  жая  қарсы  алып  жүрмін. 
Айналайындар,  азат  елге  ертең  осындағы  замандастарыңмен 
бірге  сендер  де  тірек  боласыңдар.  Алыста  жүрсеңдер  де  ана 
тіліне  деген  ынта­ықыластарың,  жүрек  соғыстарың  кімге  де 
болса үлгі деп білемін, қарлығаш қанат балапандарым! Тәңірім, 
шет  қонып,  сырт  жайлап  жүрген  сендерге  әрдайым  ақ  жолын 
берсе екен!», деді. 
«Дарын»  орталығының  директоры  Шолпан  Қирабаева 
бұл  олимпиаданың  мақсаты  туралы  айтқанда,  қазақ  диас­
порасы  балаларының  ана  тілі,  қазақ  әдебиеті,  Қазақстан 
тарихы,  мәдениеті  мен  өнері  бойынша  танымдық  қабілетін 
дамыту,  олардың  атажұртымен  байланысын  қалыпты  үрдіске 
түсіру,  тәуелсіз  жұртының  бүгінгі  жетістігімен  таныс тырып, 
құндылықтарынан  хабардар  ету  екенін  тілге  тиек  етіп,  жыл 
сайын  осы  игілікті  іске  үлкен  мән  беріп  отырған  облыс,  қала 
басшыларына,  жеңімпаздарды  өздерінің  институттары  мен 
университеттеріне қабылдап, барлық жақсылықты жасап жатқан, 
білім мекемелерінің ректорларына ілтипат танытып, Білім және 
ғылым министрлігінің марапаттарын табыс етті.
Үш  кезеңде  өткен  білім  сайысында  қазылар  алқасы 
үміткерлердің  жазбаша  жұмыстарын,  ауызша,  өнер,  танымдық 
ізденістерін  таразы  басында  теңдей  келіп,  Білім  және  ғылым 
министрлігінің I, II, III дәрежелі дипломдарын және Қызылорда 
облысы  әкімінің  бағалы  сыйлықтарын  табыс  етті.  Олимпиада 
ашылуында  да,  жабылуында  да  өңір  жұрты,  облыстық  білім 
басқармасы  барлық  мүмкіндікті  қарастырды.  Қаланың  көрікті 
жерлерімен таныстырып, Сыр бойына, киелі Қорқыт ата басына 
апарды.  Сол  жерде  Ираннан  келген  балалар  баба  рухына  бас 
иіп, құран бағыштап жатты. Олимпиада қорытындысы бойынша 
бірінші  дәрежелі  дипломды  Н.Қыдырбаев,  Г.Тұрдалиева 
(Өзбекстан),  Ахмад  Тани  (Иран)  иеленсе,  екінші  дәрежелі 
дипломды  Қытай,  Моңғолия  мемлекеттерінен  келгендердің 
еншісіне,  үшінші  дәрежелі  диплом  Түрікменстан,  Ресей,  тағы 
басқа елдердің ұл­қыздарының еншісіне тиді. 
Әр мемлекеттің білім жүйесіне қарай 11­12­13 сыныптарды 
бітірген  11  түлектің  бәрі  де  атажұртында  қалып,  жоғары 
білім  алсақ  деген  ниеттерін  қиыла  айтады.  Араларында  сол 
армандарымызға жете алар ма екенбіз деп көзіне жас алғандар 
да кездесті. Әрине, олардың бәрі бірдей қазақ тіліне ағып тұр дей 
алмаймыз, бірақ талаптары зор ынталары таудай биік. Мәселен, 
қарақұрым  парсы  жұртының  Горган  қаласынан  келген  6­шы 
сынып оқушысы Мұхаммед Тани жан дүниеңді тербеп жіберетін 
мұңды  термелерді  айтқанда,  сай­сүйегің  сырқырайды.  Қайдан 
үйрендіңдер  десең:  «Біздің  ата­әжелеріміз,  әке­шешелеріміз 
сендер  бақыттысыңдар,  қазақтың  үлгісін  танып,  біліп,  үйреніп 
жүрсіңдер,  біз  керең  қойдың  күйін  кештік  қой  дейді»,  деп 
кәдімгідей тілдері бұралып тұрса да сыр бөліседі. Ал Ахмед Тани 
Парвиз Иранда бес мыңға таяу қазақтың өмір сүріп жатқанын, 
құлақтарына  ата­аналарының  Қазақ  елі,  қазақ  жері,  тілі,  әдет­
ғұрпы туралы құйып отыратынын, «тілді ұмытсаңдар жойылып, 
жоғалып  кетесіңдер»,  дейтінін  айтып,  үлкендер  домбыраға 
қосып  әуелететін:  «Сағынам  қайда  жүрсем  өз  елімді,  Өртейді 
қазақ әні өзегімді. Қазағым, қайран жұртым, аман болса, Ешкімге 
жібермеймін  кезегімді.  Отаным,  елім,  жұртым,  туған  жерім, 
Табиғатың, аспаның қандай керім. Бауырлармен қауышып бірге 
жүрсем, Дариға­ай, тарар еді­ау қайғы­шерім! Әр күні Отанымды 
сағынамын,  Бара  алмай  жүргеніме  тарығамын.  Ел­жұртын  ер­
азамат ұмытар ма, Қай күні көремін деп зарығады. Сарғайттың, 
сағындырдың  туған  жерім,  Алыста  жатқан  асыл,  асқар  белім. 
Құс болып Астанаға ұшып барып, Ішсем ғой ерке Есілдің суын 
тегін.  Сексен  жыл  болған  екен  мен  кеткелі,  Бала  едім  мен  ол 
кезде жөргектегі. Алыста қалып қойған мен бір пақыр, Қазағым 
аман  болсын  жер­көктегі»,  деген  өлең  жолдарын  жатқа  оқып, 
домбырамен  Құрманғазы  күйін  шертті.  Оның  аты  өзгергенмен 
ұлттық  болмысы,  заты  өзгермегенін  көрген,  жарықшақ  үнін 
тыңдаған  жұрттың  санасына  сәуле  түсірмей  қоймады.  Сол 
секілді Моңғолиядан келген Дариға Бақберген: «Несіне сұрадың, 
аға кімді­кімді, Көріп тұрсыз мен ұлттың бір құлыны…» десе, 
Нұрсейіт  Қыдырбаев  (Өзбекстан):  «Атамекен–атамның  үйі 
менің,  Өзіңе  жеткен  сайын  сүйінемін»,  дейді.  Оқушылардың 
шығармаларындағы сөздер де тебірентпей қоймайды.
Омбы  облысы,  Шарбақты  ауданының  Ортақшыл  ауылынан 
келген  9­шы  сынып  оқушысы  Даяна  Абулқашова,  бұрын  өзі 
туған  жерде  қазақ  мектебінің  болғанын,  қазір  ол  жабылып 
қалғанын, аптасына бір сағат қана бірде қазақ тілі, бірде әдебиет 
оқытылатынын,  өзге  ұлт  атымен  жоқ  100  пайыз  қазақ  ауылы 
бола  тұра  үлкендер  жағы  болмаса,  жастар  ана  тілін  ұмыта 
бастағанын, сол өңірден шыққан Мұрат Сәрсенбаев пен Балташ 
Тұрсынбаев  секілді  азаматтар  ұлт  рухын  жаңғыртуға  септігін 
тигізіп  жүргенін,  биылғы  Жеңістің  70  жылдығына  орай  соғыс 
ардагерлеріне  арнап  еңселі  белгі  қойғанын,  өзінің  бар  арманы 
атажұртына  оралу  екенін  қиылып  айтады.  Ойлы  жас  өзге 
елдерде  осылай  тіл  мәселесі  бітеу  жара  болып  қала  берсе,  бір 
замандары  тілден  айырылған  жас  ұрпақ  сіңіп  «жоғалатынын», 
қазір өздерін үлкендер жағы адастырмай ұстап отырғанын еске 
салады.  Осы  арада  ойды  ой  қозғап,  бір  оқиға  еске  түседі.  Сол 
Омбы өңіріне жолымыз түскен кездері арқалы қазақ кәсіпкерімен 
пікірлескеніміз  бар  еді.  «Ана  тілі  қандай  күйде?»,  дегенімізде 
ол: «Қандай күйде болсын, өзіміз өмір сүріп жатқан елге жөнсіз 
талап  қоя  алмаймыз,  заңының  аясында  жүреміз.  Атам  100 
пайыз қазақ тілін білетін. Әкем 50 пайызды еншілеп жүр. Менің 
«қанжығамда»  25  пайыз  бар.  Ал  балам  100  пайыз  орыс  тілді. 
Одан тараған ұрпақтың кім боларын қайдам», деп шарасыз күй 
кешкеніне куә болып едік. 
Сол секілді Самараның Қазақ деген ауылынан келген 9­шы 
сынып  оқушысы  Мейрамгүл  Мұхамбетова  «ұлтшыл»  екен. 
Салған  жерден:  «Қазақ  тілін  ұмыту–қазақ  үшін  ұят  қой!»,  деп 

74
ауыл атына сай болу үшін үлкен­кішісі 
жұмылып  ұлт  руханиятын  өлтірмей 
жүргендерін,  «Еркем­ай»  ансамблінде 
өзінің  би  билейтінін  жеткізіп,  Самара 
қазақтарының  ұл­қызын  оқытатын 
бір  мектеп  ашу  арманы  екенін,  ол 
іске  асса  қазақ  тілінен  сабақ  берсем 
деген  үмітін  алға  тартып,  Мұқағали 
Мақатаевтың «Үш бақытын» мәнеріне 
келтіріп  оқыды.  Жарқылдап,  жанып 
тұр. Ираннан келген Қазақ Нәдір деген 
бала атажұртына ауған аңсарын, көңіл 
түкпіріндегі сағынышын тілі күрмеліп 
тұрса да ежіктеп жеткізіп, өзінің қазақ 
топырағына  табаны  тигеннен  бергі 
уақыт  ішінде  өмірінде  бұрын­соңды 
болмаған бір күй кешіп, көңілі өскенін, 
артта қалған ата­анасы болмаса, кеткісі 
келмейтінін  қиналып  тұрып  айтқаны 
бар.  Осы  бір  арманшыл  ұрпақтың 
үмітін  ақтау  жолын  болашақта 
Отанымыздағы  қаны  бар  азамат, 
сырттағы  қазаққа  қатысты  лауазымды  мекемелер,  тіпті  бүкіл 
жұрт болып ойластырып жатсақ, қане?! 
Оларды  бастап  келген  ата­аналармен  де  тіл  айқастырғанда, 
шетінен атажұртына деген ілтипаттарын ірікпей жеткізді. Өмір 
сүріп  жатқан  мемлекеттерінде  қазақ  тілін  қолдану  отбасының 
өзінде  мүлдем  кеміп  бара  жатқанын,  осылай  кете  берсе  кейбір 
ұл мен қыздың ана тілінен уақыт өте келе ада қалатынын алға 
тартады.  Тәуелсіздіктің  алғашқы  жылдары  санау лы  қазақ  тілді 
мектептерді  оқулықпен  қамту  жұмысын  Қазақ  елінің  Білім 
және  ғылым  министрлігі,  басқа  бірді­екілі  мекеме  атқарғанын, 
кейін оның сирексіп тынғанына өкініштерін білдіреді. Егер таяу 
жылдар ішінде алыс, жақын шетелдердегі диаспора балаларына 
атажұрты  сергектік  танытып  жүйелі  мән  бере  қоймаса, 
тұрғылықты жерінде күнкөрістің қамымен жүргендердің ұрпағы 
сол жұртқа жұтылып, жаһанданудың «құшағынан» құтыла алмай 
қалуы  мүмкін­ау  деген  күдіктерін  де  жасырмады.  Бұрын  бар 
білім  орындары  бірте­бірте  «жоғалып»  бара  жатқанын  да,  ол 
үшін елінің тірлігін «тірілтіп» жүрген өзге жұрттарға реніштері 
жоқ  екенін,  уақыт  соны  талап  ететінін,  «біздің  жоқшымыз  да, 
арқасүйеріміз  де  Қазақ  елі»  дегенді  айтады.  Бұл  қай  жағынан 
келсек  те  ақиқат  сөз.  Мұндай  ұлттық  мәселені:  «Ақ  болсын, 
қызыл  болсын,  маған  бәрібір.  Мен  Қазақ  мүддесін  көздейтін 
үкіметті ғана жақтаймын», деп Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, 
кезекті  құрылтайдың  қарсаңында  ғана  емес,  әр  уақытта 
шеттегі бауырлардың хал­қаракетін басты назарда ұстау жағын 
ойластырсақ,  ұлттық  демографиямыз  демігуден  құтылып, 
сырттағы миллиондардың ұл­қызы жұтылып кетпес еді. 
Түйін  сөзде  айтарымыз,  өзге  елде  мектеп  бітіріп  келіп, 
Отанымыздың  жоғары  оқу  орындарында  білім  алып,  қазаққа 
қызмет  етсем  деген  талапкерлерді  қолдап,  қамқорлықтарын 
көрсетіп  жүрген  инс титуттар  мен  университеттердің  арасынан 
Абай  атындағы  Қазақ  ұлттық  педагогикалық  университетін 
(ректоры Серік Пірәлиев), Қ.Ясауи атындағы халықаралық қазақ­
түрік университетін (президенті Уәлихан Әбдібеков), Қазақтың 
мемлекеттік  қыздар  педагогикалық  университетін  (ректоры 
Динар Нөкетаева), Павлодар педагогикалық институтын (ректоры 
Нұрғали  Аршабеков),  басқа  да  білім  ордаларын  ерекше  атауға 
болады. Биыл да қазылар алқасында жұмыс істеген белгілі ғалым, 
профессор Құлбек Ергөбек өзі қызмет ететін Қ.Ясауи атындағы 
халықаралық  қазақ­түрік  университеті  басшысымен  табан 
астында тілдесіп, аталмыш білім ордасында оқимын деген жасқа 
мүмкіндік бар екенін, сонымен бірге, алдағы жылы осы дәстүрлі 
олимпиаданы жалғастыруға ынталы өңір табыла қоймаса киелі 
Түркістан  қаласында  өткізіп  беруге  әзір  тұрғанын  жеткізсе, 
Абай  атындағы  Қазақ  ұлттық  педагогикалық  университетінің 
профессоры Тұрсынбек Баймолдаев та өзі жұмыс жасайтын іргелі 
білім  ордасында  талапкерлерді  оқытудан  сырт  айналмайтынын 
алға тартты. Олардың бұлай деп құлшынуына, әлемдегі ала­құла 
жағдай ма, әлде дағдарыстың кесірі ме, биыл ұлт балаларының 
атажұртына сәл аз келуі себеп болғандай. Талапкерлер арасынан 
қазақтың жоғары білімінің қара шаңырағы саналатын әл­Фараби 
атындағы  Ұлттық  университет  пен  елордадағы  Л.Н.Гумилев 
атындағы  Еуразия  ұлттық  университетінде  оқуға 
бола  ма  екен  дегендер  де  төбе  көрсетіп  жатты.  Бұл 
өтініш  биыл  болмаса  да  алдағы  уақытта  орындалып 
қалатынына сендірдік. Адамата мен Хауаанадан тараған 
адамзат сияқты шеттен келген иненің жасуындай бүгінгі 
санаулы  жас  –  ертең  мыңнан  молайып  миллиондар 
қатарынан табылатынына иманымыз кәміл. Иә, дәстүрлі 
олимпиаданың  бір  қыры  –  шеттегі  жасқа:  «Ұлттың  ұлт 
болуына бірінші шарт–тіл» (М.Жұмабаев), Сен қазақсың, 
ендеше  қазақ  тілі  сенің  тілің!»  дегенді  бойына  сіңіру 
болса,  екінші  қыры  –  ұлттық  демографияны  өрістету 
болып саналады. Осы ниетті ұққан адамдар үндерін де, 
үлестерін де қосып келеді. 
Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан». 
Суреттерде: жеңімпаздарды марапаттау сәті; 
олимпиадаға қатысушылар – Ираннан келген Ахмед 
және Мұхаммед Тани.

75
Оразақынның  екінші  бір  ақындық  ерекшелігі  –  оның 
тырнақалды  туындыларынан  күні  бүгінге  дейін  жалғасып  келе 
жатқан  жыр  жазудағы  ежелгі  дәстүрге  беріктігі.  Ол  күнделікті 
тіршіліктің  тірі  көріністерінен  көңіліне  түйген  ойларының 
өлеңге  айналуы.  Оның  кітаптарында  деректі,  оқиғалы 
өлеңдердің көп кездесетіндігі – осы сөзімізге дәлел. Сондай­ақ, 
ойға жомарт, сөзге сараң ақынның осындай өлеңдерінің қыздың 
жиған  жүгіндей  жинақы,  түйінді,  әсерлі  екендігі.  Былайша 
қарағанда, әншейін ғана тұрмыстық жағдайға арналса да өзіндік 
ойы,  өзіндік  өнегесі  бар  ондай  өлеңдердің  мәні  зор,  қағидасы 
қымбат.  Айталық,  сан  жыл  сандалмамен  жүріп,  сан  жыл  кісі 
есігінде  күнелтіп,  ақыры  Алматыдан  үй  алған  адамның  көңіл 
күйінен суыртпақтап сыр аңғарғандағы айтатыны: менің өз отау, 
қара  шаңырағым,  қонақ  келсе  шығаратын  төрім  бар,  ешкімге 
жалтақтамай,  кіріптар  болмай  бала­шағамды  өсіріп  жатырмын 
деген қуаныш жыры. Енді бір жолы кішкене баласын ертіп көшеге 
шығып,  автобусқа  мінген  сәтте  бейтаныс  адамдардың  жапа­
тармағай еркетайының қылығын қызықтап, біреуі орнын беріп, 
біреуі  конфетін  ұсынып,  біреуі  сөзге  айналдырып  бәйек  бола 
қалғанына кішкене сәбиден бұрын әжесінің көңілдене шалқып, 
мәз­мейрам  күй  кешкенін  жырлауы  жұртшылықтың  жүрек 
жылуына, жанашырлық пиғылына, кең пейіліне құштарлықтың, 
ризалықтың  белгісі.  Ақын  адамдардың  асыл 
адамгершілігін,  мінез  мейірімділігін,  сезім 
мөлдірлігін, сөзіне сенімділігін, уәдесіне беріктігін, 
достыққа адалдығын айрықша асқақтата жырлауға 
аса  ынталы.  Осы  орайда,  «Ана  құрбандығы», 
«Сыр  ақтару»,  «Кәрілер  үйіндегі  шалдың  мұңы» 
деген өлеңдердегі балапандарын қорғаштап жүріп, 
жыланның  арбауымен  оның  аузына  өзі  түсіп, 
құрбандық  болған  ана  торғай  туралы  тәлімді, 
кезінде менменсіп, тәкаппарланып, көз салып, сөз 
салған  жігіттерге  қарамай,  жастық  шағын  өткізіп 
алып, көк етікті түгіл, көне етіктіге зар болған, салы 
суға кетіп, тал қармаған кісінің кейпіне түскен кәрі 
қыздың сырын, ит пен мысықтың достығы туралы, 
яғни ана мысық аяқасты өліп қалып, артында қалған 
мысықайларын  сол  үйдің  иті  бауырына  басып, 
қамқор болғанын баяндайтын хикаяны, қарт әкесін 
кәрілер  үйіне  тапсырған  тасжүрек,  мейірімсіз, 
ұяттан  жұрдай,  қазақ  баласына  жат  қылыққа  бой 
алдырған қатыгез ұлдың арсыздығын алға тартқан 
көңіл көгенін ағытқан өлең
Оразақын  Асқар 1935 жылы Шығыс Түркістан өлкесінің 
Іле аймағына қарасты Мүкей-Қаратас деген жерде туған.
Бастауыш  білімді  Сарыбұлақ  мектебінде  алып,  Құлжа 
қаласындағы  «Білім  жұрты»  деп  аталатын    гимназияда 
оқыған.  1951      жылы  Үрімжі  қаласында  ашылған  Ұлттар 
институтының  тіл  және  әдебиет  факультетіне  түсіп, 
оның  екінші  курсын  аяқтағаннан  кейін  «Шыңжаң  газеті» 
редакциясына  қызметке  тұрған.  Бұл  жылдары  сол    газетке 
және  «Шұғыла»  журналына  өлеңдері  жиі  жариялана 
бастайды.
1955  жылы  атамекені  Қазақстанға  көшіп  келіп,  1961 
жылы  Қазақ  Мемлекеттік  университетінің  филология 
факультетін бітіріп шығады.
Біраз  жыл  Қазақ  КСР  Ғылым  академиясының  
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, этнография және археология 
институтында кіші ғылыми қызметкер, одан кейін Қазақстан 
Жазушылар  одағының  көркем  әдебиетті  насихаттау 
бюросында  нұсқаушы,  республикалық  Кітап  палатасында 
бөлім меңгерушісі, «Жалын» баспасында аға редактор болған. 
Қазақтың қара өлеңін жинап, екі томын бастырды.
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты. «Ерен 
еңбегі үшін», «Тәуелсіздіктің 10 жылы» медальдерінің иегері. 
Мұқағали атындағы сыйлықтың иегері. Панфилов ауданының 
Құрметті азаматы.
Оразақын  Асқар  отыздан  астам  жыр  жинақтарының 
авторы.
аңсап,  армандап  жеткен  аяулы  атамекенге  таба-
ны  тигенде  жүрегі  алып-ұшып,  керемет  қуанышқа 
бөленген  балаң  ақынның  көкірегіне  ұялаған  жыр 
құсы шабыттана шырқай жөнелген. содан бергі арада 
алпыс жыл өтіп, бүгінде сексеннің сеңгіріне көтерілген 
сол  оразақын  асқар  айтулы  қаламгерлер  санатында 
ғұмыр  кешуде.  осыған  дейін  жиырма  шақты  кітабы 
жарыққа  шыққан  екен.  мен  соның  ішінен  таңдаулы 
өлеңдері топтастырылған төрт томдығына тоқталып, 
пікір білдірмекшімін.
жыр  жинақтарын  бастан-аяқ  түгел  оқып 
шыққаннан  кейінгі  көкейге  оралған  түйін: 
оразақынның шығармашылығы – қалыпты қазақтың 

жүктеу/скачать 14,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: