е дыбыстарының тұруын талап етеді. Мысалы,
ә дыбысынан кейін і тұруы: кәрі, әрі, әтір, кәдімгі, мәні.
е дыбысынан кейін і тұруы: кешір, есік, бесік, егін, кесір.
ә дыбысынан кейін е тұруы: кәне, әже, және, әйнек, әдемі.
е дыбысынан кейін е тұруы: еден, кесе, есек, дене, кереге.
Бұл қолданыс жалпы түркі тіліне ортақ болғанмен, ғалымның
топшылауына қарағанда кейбір түркі тілдерінде лабиалдық
ауытқулардың кездесетінін байқаймыз. Мысалы, Алтай-төлеуіт,
тараншы, әзірбайжан тілдерінде езулік а дыбысынан кейін келесі
буындарда еріндік ü дыбысының қолданылуын көре аламыз (7, 18.
19 тараулар).
Жалпы қазақ фонетикасымен айналасатын ғалымдардың
көпшілігі ә дыбысы негізінен, сөздің алғашқы буынында ғана
ұшырасады, ал келесі буында сирек кездеседі деген пікірді
ұстанатыны белгілі. Аталмыш дыбыстың бұлай қолданылуы тек
табиғи құбылыс қана емес, оған себеп болған жайттың бірі қазақ
орфографиясының морфологиялық принципі деп те түйін жасауға
болады. Бұған ұқсас пікірді Н. Кононов та білдірген болатын. Оның
айтуынша: «Существует мнение, что звук ә во вторых слогах
встречается редко. Однако это положение требует уточнения. Дело
в том, что современная казахская орфография не точно отражает
употребление звука ә в словах. Во многих случаях вместо него
пишут а: күман (күмән), даукес (дәукес), дүдамал (дүдәмал). Даже
такое часто употребляемое слово, как саламат, часто произносится
как сәләмәт. Сравните также произношение аппақ» /14,84-85/.
Достарыңызбен бөлісу: |
