М. Х. Дулати атындағы Тарму-дің Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ГИДРОНИМДЕРІ

678

Т

асөтк

ел

Т

асо

тк

ель

бөген

вдхр. 

Шу

 қа

ласының

 оңтүстік

 –

шығысындағы

 Шу

 өзеніндн

 

орна

ласқан

. 

на

 р

. Шу

 юг

о-

во

ст

. го

р. 

Шу

;

Шу ауд. 

Ақс

у

А

кс

у 

бөген

вдхр. 

Т

асөтк

ел

 бөг

енінің

 оңтүстігіндегі

 

Ақс

у 

өзенінде

 орна

ласқан

. 

на

 р

. Ак

су

 юж

н. 

вдхр

. 

Т

асо

тк

ель

;

Шу ауд. 

Шор

-К

оо

Шор

-Ко

о 

бөген

вдхр. 

Т

асөтк

ел

 бөг

енінің

 Оңтүстік

 

–шығысы

, Қайнар

 а

уылының

 

оңтүстік

 –

ба

тысы

. 

юг

о-

во

ст

. в

дхр

. Т

асо

тк

ель

 

юг

о-

за

п. 

а. 

К

айнар

;

Шу ауд. 

Көкөзек

К

ок

озек

 

тармақ

прот. 

Шу

 өзенінің

 оң

 жаға

ла

уы

, Көкшоқы

 

та

уының

 оңтүстік

 –

ба

тысы

. 

на

 прав

об

ережье

 р

. Шу

 

юг

о-

за

п. 

г. 

К

окшокы

;

Шу ауд. 

Қарақыршын

К

аракыршын

 

тармақ

прот. 

Т

асөтк

ел

 бөг

енінің

 оңтүстік

 

шығысы

 мен

 Қайнар

 а

уылының

 

ба

тысы

. 

юг

о-

во

ст

. в

дхр

. Т

асо

тк

ель

 

за

п. 

а. 

К

айнар

;

Шу ауд. 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

682

683

ЕЖЕЛГІ ЗАМАН ОЙКОНИМДЕРІ 

(Б.д.д. – І-III ғғ.) 

Ұлан-байтақ қазақ даласындағы жер-су аттары (топонимдер) – əрбір дəуірдегі 

қо ғамдық формациялардың жемісі мен тілде хатталған мəдени мұрасы. 

Олардың құрамында топонимдердің біздің дəуірімізге дейінгі жəне ерте ор-

та ғасыр,  ортағасыр,  кейінгі  дəуірлерге  қатыстылары  қыруар  мол.  Олардың 

тіл дік  табиғатын  зерттеп,  шығу  төркінін  анықтап,  айқындап  ашу,  алуан  түрлі 

сыр-сипатын, жасалу заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмыстары рес-

пуб лика ғалымдары тарапынан, егемен ел болғаннан кейін ерекше қарқынмен 

жүзеге асуда. Сол сан мыңдаған жер-су аттарының үлкен бір бөлігі – елді мекен 

атаулары. 

Республикамыздың  батысы  мен  шығысында,  оңтүстігі  мен  солтүстігінде 

жүз де ген ескі, жаңа қалалар мен ауыл, кенттер, ежелгі тұрақтар саны аз емес. 

Қалалар  мен  ауыл,  елді  мекендердің  көбі  өзен,  көлдердің  жағасына,  табиғаты 

көр  кем, топырағы құнарлы, ауа райы жанға жайлы жерлерге салынған. 

Ірі қалалар, əсіресе, шығыстағы Ертіс, Есіл, оңтүстік – шығыстағы Іле өз ен-

де рі, т.б. оңтүстіктегі Сырдария, Арыс, Шу, Талас, солтүстіктегі Сарысу, Кеңгір 

мен Балқаш жағалауында, əсіресе Талас, Іле, Қырғыз, Жоңғар Алатау ла ры ның 

бо  йын да ертеден орналасқан. 

Қазақ  жеріндегі  ең  алғашқы  қалалар  археологиялық  қазба  жұмыстарының 

көрсетуі бойынша бұдан шамамен екі жарым мың жылдай бұрын салынған. 

Алайда бұл ескі қалалардың көбі қазір жоқ. Кейбіреулері ғана ескінің көзіндей, 

тарихи белгі ретінде ғана сақталған. 

Əрбір халықтың өткені мен тіршілігі сөзбен таңбаланып, оның еркінен тыс, 

объ ективті түрде тарихқа еніп отырады. Сондықтан ономастикалық атаулар ұлт-

тық жəне мəдени байлықтардың қатарына жатқызылады. Ол халық тарихын, он-

ың тілінің тарихын ашып беретін таптырмас дереккөзі ретінде қарастырылады. 

Елді мекен атаулары өзінің шығу тарихы бойынша кез келген халықтың та-

рихи өмірімен тығыз байланыста болады да, сол этностың жер бетіндегі тари-

хи іздерінің сілемдері ретінде жас ұрпақтың отансүйгіштік сезімінің қал ып та-

суының қайнар бұлағы болып табылады. 

Қазақ жеріндегі кез келген тарихи атаулар сырына үңілсек, əрбір елді мекен 

атауында терең із бен құпия сырлар қалдырылған. 

Археологтардың,  геологтардың,  этнографтардың,  тарихшылардың  жəне  т.б. 

ғалымдардың республиканың түкпір-түкпірлерін зерттеу барысында, оның «ар-

хео  логиялық картасында» ақтаңдақтар азайып, көне дəуірдің тарихының бағалы 

беттерінен бағалы мағлұматтар алынуда. 

Ертеден Еуропа мен Азия кеңістігінің шығысы мен батысын жалғастырып, екі 

аралықтағы ондаған елді мекендердің саяси əлеуметтік, экономикалық, мə дени 

тыныс-тіршілігінің күретамыры іспеттес болған Жібек жолы респуб ли  камыздың 

оңтүстігіндегі қалалардың гүлденіп, өркендеуіне оң ықпалын ти гізген. 

Қазақстан археологтарының сақ дəуірінен қалған ежелгі Есік қорғандары мен 

Отырар, Тараз сияқты қалалардың төңірегінен табылған баға жетпес жəдігерлер 

(экспонаттар), артефактілер (қолдан жасалынған) жəне т.б. бұл жерлерде өрке-

ниет тіліктің мыңдаған жылдар бұрын болғанын айқындайды. 

Б.д.д. I мыңжылдықта Қазақстан жерін сақтар (парсылар осылай атаған) атты 

тайпалар мекен еткен. Оларды гректер – скиф, қытайлар – сэ деп атаған. Кейбір 

ғалымдар Ресей, Украинаның оңтүстігінде, Қара теңіз жағалауында өмір сүрген 

скифтерді еуропалық скифтер, ал Орал тауының ар жағында өмір сүргендерін 

азиялық  скифтер  деп  атап  жүр.  Олар  Кангюй  (Қаңлы),  Үйсін,  Арғын  тəрізді 

көне түркі тайпаларының қалыптасуына əсер етті. Көптеген қазақ зерттеушілері 

ежелгі сақ этнонимін генетикалық тұрғыдан қазақ этнонимімен төркіндес деп 

қарастырады. 

Əлемге əйгілі «Алтын адам» табылған Есік обасы да қаңлы, үйсіндерге тəн. 

Сақтар өз ықпалын ұлан-ғайыр территорияға жүргізген. Сақтар мемлекеті Б.д.д. 

IV-III  ғғ.  Жетісуда  бой  көтерген.  Ғалымдар  олардың  тағы  бір  мемлекеті  Арал 

маңында, Сырдарияның ескі сағасында болған деген пікір айтады. 

Ғалымдар арасында «сақтар көшпенді халық болды» деген пікір ұзақ уақыт 

бойы басым болып келген. Алайда, археологтар сақ қоныстарын зерттеу бары-

сына орай, бұл пікір біршама өзгеріп, жартылай көшпенді өмір салтын кешірді 

деген тұжырым қалыптасты. 

Археологтардың тұрақты зерттеу жұмыстарының нəтижесінде Алматы маңы-

нан,  Іле  Алатауының  етегінен,  Аңырақай  мен  Серіктас  тауларының  да ла лық 

жерлерінен,  Ассы  мен  Түрген  жайларынан  сақтардың  ондаған  елді  мекендері 

табылған.  Табылған  еңбек  құралдарын  сараптау  барысында  мал  шар уа-

шылығымен қатар олар үшін отырықшылық пен егіншіліктің де қалыпты өмір 

салты  болғаны  анықталған.  Яғни  шаруашылықтың  бұл  екі  бағыты  бірін-бірі 

толықтыра отырып, олардың этномəдениетін де өзара жандандырған. 

Сақтардың қоныстары мен қалаларын зерттеу Жетісу өңірінде енді-енді етек 

алуда, ал Арал маңында олар бұрыннан жүргізіліп келе жатыр. 

Ежелгі  Шығыс  тарихындағы  Авестада  (Ежелгі  Иран  діни  ескерткіші,  зоро-

астризмдегі қасиетті жазулардың жинағы, Б.д.д. II-I ғғ.) көне қала мен қаңлы (кан-

ге, қангюй) елі туралы айтылады. Қаңлы қазақ негізін құраған көне тайпалардың 

бірі.  Қытай  жылнамаларында  Б.д.д. III-I ғғ.  Қаңлы  мемлекеттері  болған  деп 

көрсетіледі. Демек, бұл кезең Қаңлы мемлекеттерінің дəуірлеп тұрған ша ғы бол-

са керек, өзін көрші елдерге таныта білген, тіпті Қытай мемлекетімен ел шілік 

қатынаста болған. Олар Қаратау алқабы мен Сыр бойын мекендеген. 

Көне замандарда пайда болып, бүгінге дейін тарихта аты сақталып келе жат-

қан қазақ Кангюй (Қаңлының) шығу тегі (этногенезі) жағынан бір, тарихи даму 

жағынан бір-бірінің тікелей жалғасы, елдік аттары (этнонимі) түбірлес болып са-

налады. 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

684

685

Белгілі ғалым Ə. Қайдар өзінің «Қаңлы» [22] атты еңбегінде: «Кангюй мем ле-

ке тінің қытайша аты Лоюени /Лиуенди деп аталған кезеңдегі орталығы Битянь 

болып жазылған/ Қаңлы (Қаңга) елі ханының қысқы ордасы – Лугатыукта, ал 

жазда Бəтен /Битянь/ қаласына келеді. Бəтеннен Лугатыуктқа дейін салт атпен 

бес күндік жол. Бəтен – Балқаш көлі мен Арал теңізінің аралығында болған». 

Міне, осы Битяньнің түрікше (қаңлыша) атауларының басы даулы. Ал Қаң-

қа – Хорезм мемлекетінің басқа астананалары мен мəдени орталықтарының ата-

улары түркі дүниесіне белгілі атаулар: Қанға, Қаңқа, Үргеніш, Отырар, Тараз, 

Алмалық», – деп болжайды [22. 85-172 бб.]. 

Халықаралық ұйым ЮНЕСКО-ның ұйғарымымен Тараздың 2000 ж.  аталып 

өтті. Тараз қаласында, яғни Талас өзені алқабында бұдан 2000 ж.  бұрын Чжи-

чжи бастаған батыс ғұндар тайпасы тарапынан орнатылған қала екендігі, сондай-

ақ олардың бұл өлкеге қоныс аударуына себепкерлер қаңлы (кангюлер) екендігі 

туралы, оның бергі жағында, Тараз қаласы басынан қаншама тарихи оқиғалар 

кешсе де, мұнда тұратын байырғы халқы – түркі тектес, ғұн нəсілдес ата-бабалар-

дан кейінгі тұрақты тұрғындары үйсіндер мен қаңлылар екенін Ə. Қайдар толық 

сипаттайды. 

Аталмыш  еңбекте  Л.А.  Борокованың  пайымдауынша,  Канцузюй  /Кангюй/ 

мем лекетінің орталығы қазіргі Тараз қаласының оңтүстігіне таман, Талас өзенінің 

бойында орналасқан [22. 95 б.]. 

Еліміздегі  археологиялық  зерттеулер  нəтижесінде  яғни  археолог-ғалым 

К.М. Байпақовтың мына пікірі Ə. Қайдардың пікірімен сабақтаса түседі. «... б.д. 

алғашқы ғасырында Талас өңірінде кангөйлер қоныстанған жерлер аз болмағанын 

көрсетіп  отыр.  Олардың  көлемдісі  Тараздың  батыс  жағындағы 15 шақырым 

жердегі  Асса  өзенінің  бойында  орналасқан  Ассаның  солтүстік  қапталынан 18 

шақырым қашықтықтағы Жайлаутөбе болып табылады», – деп көрсетеді. 

«Демек, – деп қорытады Ə. Қайдар өз ойын: бұдан шығатын қорытынды: тым 

ерте замандардың (Б.д.д. І ғ.) өзінде Қаңлы тайпасының кең тарап, қоныстанған 

өлкесіне – Талас, сəулетті қаласына – Тараз жатқан дегенді аңғартады. Тараз да 

көне Қаңлының бір мəдени орталығы болған». 

Академик Ə. Қайдардың жоғарғы аталған еңбегінде [22] қаңлы тайпасының 

алғашқы этникалық баяны туралы айтылған. 

Қаңлы мемлекеті Шу, Талас, Арыс, Сарысу, Қаратау алқаптарын алып жатқан, 

құдіретті бірлестік болған. Сөйтіп Кангюй мемлекетінің бір замандағы террито-

риясында, оған бағынышты болған бес кіші бектік болған: Сушие (Сусе), Фуму, 

Юсни, Ги, Юсгань тұрған. 

Қаңлыларда  қол  өнері,  ғимарат,  т.б.  мəдениеттің  дамығандығын  Қауыншы-

Жун  молаларынан,  Отырар  қаласының  төменгі  археологиялық  қабаттарынан, 

т.б.  жерлерден  табылған  заттар  толық  дəлелдейді.  Қытай  саяхатшылары 

Қаңлылардың  əдет-ғұрпы  аландарға,  тілі  үйсіндерге  жақын  еді  деп  көрсетеді. 

Қаңлыларда  ертеде  жазу-сызу  дəстүрі  де  болған,  олар  айыпкерлерді  жазалау 

үшін хан сарайында сақталатын заңдар жинағына сүйеніп отырған (Я. Бичурин). 

Өкінішке орай, бұл жазулардың нұсқалары тарихта сақталмаған. Қаңлылардың 

билеушілері ешкімге мойынұсынбайтын, өркөкірек, тəуелсіздігін сақтай білген 

мемлекетті басқарған. Қаңлылар өзінің ұзақ тарихи даму барысында көптеген 

ру-тайпалармен, этностық қауымдармен араласып, тығыз қарым-қатынас жасап 

келген. Солардың бірі қазақ жерін өте ерте замандарда мекендеген – сақтар. 

Олар  Қаңлы  (Кангюй),  Үйсін,  Арғын  тəрізді  көне  түркі  тайпаларының 

қалыптасуына  ықпал  етті.  Осы  орайда  «қазақ»  этнонимін  жасауға  «сақ»  ком-

понентінің қатысы бар екендігі тарихи тұрғыдан даусыз нəрсе деуге болады. 

Үйсін мемлекеті. Үйсіндер Хəн əулеті заманында ең ірі мемлекет болған. Үй-

сін – қазақ халқын құраған ежелгі түркі тайпасы. Қытай жазба дерегінде Үйсін 

атауы  Б.д.д.  ІІ  ғ.  аяғында  пайда  болды.  Үйсіндер  Іле,  Шу,  Талас  өзендерінің 

алқаптарын мекендеген. Ғұндардың күшеюінен қорыққан Қытай үкіметі өзіне 

одақтас  іздеп,  Батыс  өлкеге  елшілік  жібереді.  Қытай  елшісі  Цянь  келген  кез-

де  Үйсін  ұлысбегі  Елжауби  лауазымы  гуньмо  деп  аталған.  Оның  заманында 

Үйсіндер  Ғұндармен  терезесі  тең  қуатты  мемлекет  құрған.  Археологиялық 

қазбалар  Үйсіндердің  шаруашылығы,  мəдени  өмір  салты,  дəстүрлері  тура-

лы  мағлұмат  береді.  Көшпелі  Үйсіндер  өмір  салтының  алғашқы  даму  кезеңі 

Б.д.д. IV ғ. биік сатыға көтерілген. Б.д.д. І ғ. үйсін Гуньмосына ұзатылған қытай 

императорының қызы үйсіндердің киізбен ораған дөңгелек үйде тұратынын, ет, 

сүтпен  қоректенетінін,  киімді  мал  терісінен  киетіндігін  айтып,  өлеңмен  еліне 

хат  жазған: «Ұзаттың  мені,  жұртым-ай,  көз  көрмес  жер  түбіне,  тапсырдың  өз 

қолыңмен  жат  ел  Үйсін  биіне.  Күмбезделген  киіз  үй  қабырғасы – туырлық, 

қорегі тек ет екен, айран, қымыз – сусыны. Туған жерге ұшпас па ем, аққу бол-

сам суырылып, сағынғаннан елді ойлап, болып жүрмін бір мұңлық» [5. 251б.]. 

Осы өлеңнен үйсіндердің Б.д.д. киіз үйде тұрып, көбінесе көшіп-қонып жүргенін 

байқаймыз. Жазба деректерде Б.д.д. І ғ. Үйсін халқының жалпы саны 630 мың 

адам (120 мың түтін) болған. Олар 188 мың жасақ құрған. Үйсіндер Жетісу, Іле, 

Балқаш, Сырдария бойында, Қаратауда қоныстанған. Үйсіндер ержүрек, жауын-

гер халық болғандықтан көршілері ғұндар мен қаңлылар санасатын болған. 

Үйсін  бірлестігінің  бекіністі  астанасы – Шығу  (Чекук,  Чигучень – «Қызыл 

алқап  қаласы»)  қаласы  батыс  пен  шығыс  елдері  аралығындағы  Ұлы  Жібек 

жолы  торабында  орналасқан.  Мұның  өзі  Үйсін  мемлекетінің  көрші  елдермен 

(қытаймен, ғұн, қаңлы, алан, ұйғыр, қырғыз тайпаларымен) саяси, экономикалық 

жəне мəдени байланысты дамытуына мүмкіндік жасады. Мал бағып, жер өңдеуді 

кəсіп еткен. 

Археологиялық  қазбалардан  табылған  материалдарға  қарағанда,  сол  кездің 

өзінде-ақ  жер  өңдейтін  тас  тырма,  қоладан  жасалған,  т.б.  еңбек  құралдары 

пайдаланылған.  Шу,  Талас  алабынан  ирригация  жүйесінің  іздері  табылған. 

Ежелгі үйсіндер Б.д.д. І ғ., əсіресе б.д. ІІІ-Vғғ. еңбек құралдарының жаңа түр-

лерін тауып, ал барын жетілдіріп, егіншілікпен, бау-бақша, жеміс-жидек өсірумен 

шұғылданып,  отырықшылыққа  бой  үйрете  бастаған.  Елді  мекендердің  орны-

нан  күйдірілмеген  кірпіштен  қаланып,  таға  тəрізді  жасалған  жер  ошақтар,  тік 

бұрышты тұрғын үйлер табылған. Олардың отырықшы, егінші аудандары Шу, 

Талас  өзендерінің  бойларында  болған.  Бұлармен  қатар  қолөнер  кəсібі,  темір, 

ағаш өңдейтін үй кəсіпшілігі, өрмек тоқымашылығы да болған. Үйсіндер жүн ма-

таны өрмек арқылы өздері тоқыған. Егіншілікке қола темір соқаларды қолданған. 

Тастан  қашалып  жасалған  қолдиірмендер,  олардың  астық  дəндерін  ұсатып, 

ұн  тартып,  нан  пісіріп  жегендерін  көрсетеді.  Ежелгі  үйсіндердің  отырықшы 

жүктеу/скачать 15,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: