М. Х. Дулати атындағы Тарму-дің Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

742

743

Жамбыл  облысының  ойконимдік  құрылысы,  оның  лексикалық  қоры, 

сөзжасамдық, морфологиялық құрылымы алуан түрлі болып келеді. 

Жамбыл облысы ойконимиясындағы қазақтың төл атауларына грамматикалық 

талдау жасау барысында олардың басым көпшілігінің қазақ тіліне тəн лексика-

грамматикалық тəсілдері арқылы жасалғандығын анық байқадық. Жамбыл об-

лысы ойконимдерінің сөзжасамдық, морфологиялық құрамы, (жалаң ойконим-

дер,  туынды  ойконимдер,  біріккен  тұлғалы  ойконимдер,  күрделі  ойконимдер) 

жасалу  тəсілдері,  олардың  қалыптасу  жолдары  детерминативтер,  ойконимдер 

жасауға қатысатын форманттар туралы сөз етеміз. 

Жалпы тіліміздегі кездесетін топонимдерді (ойконимдер), негізінен, өз ішінен 

екі топқа бөліп қарастырамыз: 

1. Ірі географиялық объектілердің атаулары;

2. Кішігірім объектілердің атаулары. 

Бұлар ғылыми ономастикалық терминмен макротопонимдер жəне микротопо-

нимдер деп аталады. (Біздің бұл жұмысымыздың тақырыбы тек қана ойконим-

дерге қатысты болғандықтан, бұдан əрі макроойконимдер жəне микроойконим-

дер деп атаймыз. – Қ. З.) 

«Макротопонимдер – (гр. макро – «үлкен», «ірі») халыққа кеңінен танылып, 

ресми  тұрғыдан  белгілі  болған  ірі  физика-географиялық  объектілердің  атта-

ры» [26. 82с.] Мысалы, Шу, Талас, Тұран, Битянь, Тараз, Əулиеата, Сырдария, 

Түркістан, Жаңатас, Жамбыл т.б. 

«Микротопонимия – (грек.  микро – «кіші»)  белгілі  кіші  территорияға  тəн 

ұсақ физика-географиялық объектілердің, яғни өзендер мен көлдер, көлшіктер, 

бұлақтар мен бастаулар, құдықтар мен жылғалар, жыра мен сай-салалар, жоталар 

мен төбелер, қыр-қыраттар, шабындықтар мен қыстаулар жəне жайлаулардың 

аттары» [26. 84с.].  Мысалы:  Ақыртас,  Мыңбұлақ,  Жуалы,  Күреңбел,  Ақкөл, 

Шайқорық,  Мойынқұм,  Мақпал,  Аса,  Түймекент,  Сарысу,  Қостөбе,  Сұлутөр, 

Қасық,  Қордай,  Буратышқан,  Қызылсай,  Шақпақата,  Көлқайнар,  Ақтоған, 

Майтөбе, Ескішу, Құмарық, Ұйым, Ұланбел, Өрнек, Тектұрмас, Берікқара, Аспа-

ра,  Ақсу,  Ақтөбе,  Байтал,  Бостандық,  Бидалы,  Диқан,  Дарбаза,  Домалақкөл, 

Жұма, Жиделі, Көктал, Еспе, Қазақ, Қарақат, Қақпатас, Қайнар, Бел, Маяк, Ойық, 

Алмалы, Құлақшын, Отар, Мыңқазан, Теріс, Рахат, Тегістік, Тəтті т.б. 

Жиналған  ойконимдердің  сан  жағынан  молы – микроойконимдер,  өйткені 

қазақтың кең өлкесінде көшіп-қонып жүрген қарапайым халық кездескен сай, 

жыра,  қырат,  дөң,  жазыққа  өздерінше  ат  қойған.  Ал  кейін  отырықшы  өмірге 

бейімделген тұста жер-су аттары ресмилендіріліп, қағаз жүзінде көрініс табады. 

Микроойконимдердің бір ерекшелігі табиғатынан өзгермелі болып келеді. Олар 

дəл сол уақытта, болмаса, белгілі бір уақыт кеңістігінде түрлі тарихи оқиғаларға 

байланысты өзгеріске түседі. 

Сөзжасамның өнімді қызметі тіл білімінің лексика тарауында, оның ішінде оно-

мастика саласында да анық байқалады. Сондықтан жер-су аттарын зерттеушілер 

өз ғылыми еңбектерінде сөзжасам бойынша топтастыру тəсілін қолданып оты-

рады. 

Ономасиологиялық  талдау  мағынадан  оны  білдіретін  амал-тəсілге,  тұлғаға 

қарай бағытталады. Яғни тілдік нұсқалардың тілден тыс затқа қатысын зерттеуге 

бағытталады. Ал тілдегі қандай атау болмасын сөзжасам арқылы жасалып, ол 

өмірде пайда болған түрлі ұғымды белгілейді. Осыдан бұл екі саланың байла-

нысы шығады. Ономасиология да, сөзжасам да өмірде пайда болған заттар мен 

жаңа ұғымдарға атау беру қызметін атқарады. 

Жалқы  есімдер  (атаулар)  немесе  ойконимдер  қай  сөз  табынан  немесе  қай 

сөзжасамдық тəсілмен жасалмасын, түптеп келгенде, зат есімге жатады. Себебі, 

кез келген елді мекен, жер, су, кісі есімдері, тау, ру, аспан əлемі, өсімдік т.б. атау-

лары бір ғана нəрсенің атын білдіріп, жалқы есім болады [16. 443 б.]. 

Ойконимдердің  дені  жиі  қайталанып  келетін  белгілі  бір  көлемдегі  жалпы 

атаулардың  (географиялық  номендер,  географиялық  терминдер,  географиялық 

апеллятивтер делініп жүр) қатысуымен жасалатыны белгілі. Расында да апелля-

тивтер ойконимдегі сөзжасамның негізгі құраушы күші болып табылады. Кез-

келген  тілдің  жалқы  есімі  апеллятивті  лексиканың  сөзжасамдық  формалары 

арқылы жасалатыны айқындалған болатын. 

Жамбыл облысы ойконимдерінің материалдары мен олардың құрылымдары 

аймақтық сипаты жағынан əр алуан. Кейбір аудандарда қазақтың төл атаулары-

на грамматикалық (сөзжасамдық, морфологиялық) талдау барысында олардың 

басым  көпшілігінің  қазақ  тілінің  лексика-грамматикалық  тəсілдер  арқылы 

жасалғандығы  анық  байқалады.  Біздің  зерттеп  отырған  ойконимдерге  өзіндік 

грамматикалық  жүйе  мен  ерекшеліктер  тəн  болып  келеді.  Біз  жұмысымызда 

ойконимдерді  жалаң  (түбір)  тұлғалы  ойконимдер,  туынды  (жұрнақ  арқылы) 

тұлғалы  ойконимдер,  біріккен  тұлғалы  ойконимдер  жəне  күрделі  (үш  түбірлі) 

ойконимдер  деп  бөлеміз.  Жалпы  атаулар,  негізінен,  түбір  тұлғада  келуге  тиіс 

болғанымен, уақыт өту барысында апеллятивке арналған туынды атаулар (сөздер) 

кездеседі. Олар жалқы есім жасауда сол қалпында қолданылады: жай (лау), қыс 

(тау), су (ат), қайна (р) т.б. 

Жалаң тұлғалы ойконимдер жəне туынды тұлғалы ойконимдер

Күрделі  атауларға  қарағанда  жалаң  (таза  түбір)  тұлғалы  атаулар  (сөз)  түркі 

тілінде  аз  кездесетіні  белгілі.  Атауларды  таза  түбірден  жəне  туынды  түбірден 

жасалған  деп  екіге  бөледі.  Бұлардың  түбір  тұлғада  келетіндері  тым  сирек 

кездеседі.  Мəселен,  О.Т.  Молчанова  олардың  екі  түрлі  жасалу  жолы  бар  деп 

қарайды: бұрыннан түбір тұлғада кездесетіндер (көпшілігі географиялық номен-

дер) жəне көп негізді атаулардан эллипсиске ұшырағандары [23]. 

Елді  мекен  атауларының  мағынасына,  нені  аңғартатындығына,  аталу 

себептеріне деген қызығушылық өте ерте заманнан-ақ бастау алған. Көне дəуірде 

адам өзінің сөздік қорының аздығына байланысты географиялық объектілерді 

ерекшелігіне қарай ұйқастыра атап қоя алмаған. Белгілі ғалымдар В. Гумбольдт 

пен Э.М. Мурзаев көне дəуірде сөз қорының аздығынан географиялық атауларға 

соның ішінде ойконимдерге (жер-су) толық сипаттама бере алмаған адамдар тек 

жалпы есімдерді (тау, су) қолданған деген пікір айтады. 

Бұған  сүйенсек,  апеллятивтен  пайда  болған  атаулар  ең  көне  атаулар  болуға 

тиісті. Алайда жер-су аттарының жас мөлшерін дəл анықтау, тіліміздегі тұрақты 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

744

745

тіркестердің пайда болу мерзімін анықтау сияқты үмітсіз нəрсе. Сондықтан жал-

пы есімдердің жеке объектіге берілуі олардың (объектінің) орналасуына тікелей 

байланысты. Мəселен, жазықтағы жалғыз төбені Төбе деп атай беруге болады. 

Екінші жағынан алғанда, таулы жердің өзінде Төбе, Ауыл, Бел, Арал сияқты 

жалпыдан  жекеге  өтіп,  топонимизацияға  ұшыраған  атаулардың  кездесуі 

эллипсистің əсері болуы мүмкін. Елді мекенге жақын орналасқан микроойконим-

дер жиі қолданылатындықтан тілдік жағынан ықшамдалып, белгісін білдіретін 

сыңары түсіп қалады. 

Ономастика  ғылымында  жалпы  есімдердің  жалқы  есімдерге,  жалқылардың 

жалпы  есімдерге  ауысу  заңдылықтары  ғылыми  негізде  дəлелденген.  Тілімізде 

ойконимдер болсын, антропонимдер болсын, немесе кез келген атаулардың жал-

пы есім сөздерден жасалатыны белгілі. 

Жалқы есімдердің жалпы есімдерден өзгешелігі – табиғаты жағынан жалпы 

есімнен  жасалғандықтан  екінші  орында  болуында.  Өйткені  жалқы  есімдердің 

қай-қайсысы болмасын шығу, қойылу, тегі жағынан тілдегі жалпы есім сөздерден 

жасалған. Бұл жөнінде проф. Т. Жанұзақ: «Жалқы жəне жалпы есім арасында бо-

латын ауысу заңдылығы – тілге тəн құбылыс. Бұл құбылыс лингвистикада они-

мизация, деонимизация деп аталады», – деп анықтама берген [13. 36 б.]. 

Жалқы  есімдердің  жалпы  есімге  ауысуына  сай  өз  мағынасының  түрлену 

мəселелері де көңіл аударарлық жайт. Сондықтан да жалқы есімнің ауысу бары-

сында сөз өмірінде елеулі сапалық өзгеріс болады. 

Жалқы  есімдер  жалпы  есімге  ауысқан  соң  лексикалық  мағынаға  ие  бо-

лып,  грамматикалық  қатынасқа  түседі.  Оған  көптік  жалғау  тікелей  жалғанып, 

бірыңғай  сөйлем  мүшелері  құрамында  келгенде  басқа  жалпы  есімдер  тəрізді 

қызмет атқарады. 

Онимизация, деонимизация құбылыстары тіліміздің сөздік қорын байытудағы 

көптеген тəсілдердің бірі болып саналады. Ол – тіліміздегі сөз жасаудың алуан 

түрлі амалдарының бірі ретінде қалыптасып келе жатқан құбылыс. 

Жалқы есімдерден жасалған жалпы есім сөздердің қазіргі қазақ тіліндегі жаңа 

жасалған,  жаңадан  пайда  болған  заттардың  атауын  танып  білуде  маңызы  зор. 

Мəселен,  кен  орындары  мен  геологиялық  жаңалықтар,  дақылдардың  түрлері, 

зат, бұйым аттарының белгілі бір ғалым есімімен немесе қала атымен байланы-

сты  аталатыны  белгілі.  Осындай  ауысып  қойылған  есімдердің  семантикалық 

құрылымы мен ұғымы əр уақыт заттық мағынаға ие болып отырады. 

Жамбыл облысында топонимизация тəсілі арқылы ешбір өзгеріссіз ойконим-

ге айналған апеллятивтер кездеседі. Ауыл (Қордай ауд.), Еспе (Шу ауд.), Қайнар 

(Қордай ауд.), Бел (Қордай ауд.), Арал (Талас ауд.), Қайыр (Талас ауд.) жəне т.б. 

Мұндай  микроойконимдер  Жамбыл  облысында  көп  кездеседі.  Тіліміздегі 

апеллятивтердің  (жергілікті  географиялық  терминдер)  заттануы  негізінде  олар 

ономастикалық атауларға айналған. Бұл ойконимдердің лексика – семантикалық 

жолмен жасалуынан пайда болды. Дегенмен көптеген жалаң тұлғалы атаулар-

ды шығу тегі тұрғысынан тереңірек зерттегенде, олардың да одан əрі түбірі бар 

екендігі байқалады. Ол туралы ғалым Қ. Рысбергенова «Историко-лингвистиче-

ское исследование топонимов Южного Казахстана» [30] деген еңбегінде айтып 

өткен. Мысалы: Арыс ойкониміндегі Ар «су», «ағу»- «бөліп алу» + ыс талданып 

отырған «су», «өзен» жəне көптік мағынаны білдіретін көне аффикс. 

Арыс гидрониміндегі – ыс элементі бойынша, Ə. Əбдірахманов [3] Талас, Те-

кес, Келес жəне тағы басқа гидронимдер этимологиясын талдау барысында, Т. И. 

Рамстедт еңбегіне негізделе «Это древний аффикс тюрко-монгольского проис-

хождения и обозначает форму множественного числа», – дейді [29. 106б]. 

Сондай-ақ  Т.  Жанұзақ  «Очерк  казахский  ономастики» (1982) еңбегінде  бы-

лай дейді: «Сонымен Арыс гидронимі екі компоненттен: ар «су», «өзен», «ағу» 

+  көне  түркілік  -ыс/-ыш  бірігіп  жасалған.  Қорыта  айтсақ, «су→өзен→үлкен, 

толған өзен» деген ұғымға ие». 

Арық ирригациялық термині қолданыста кең тараған. Бұл жөнінде ғалымдар 

В. Бартольд жəне Э. Мурзаев Орта Азияда парсы тілінің джуй сөзі (термин) ба-

ламасы деп есептейді. Ал В. Радлов «арық» сөзі «айрық» сөзінен келіп шыққан 

дейді. Орхон – Енисей жазба ескерткіштерінде арық – «өзенше», «канал», «өзен 

жағасы» ұғымын аңғартады. 

Ал  қазақ  ономаст  ғалымдарының  айтқан  пікірлеріне  келсек,  академик  Ə. 

Қайдар қазақ тіліндегі ар түбір (негіз) көп мағыналы екендігін, ар+ н, ар + ық 

сөздерінің  «су», «ағу»  мағынасымен  қатар  ю  жəне  ар – «ар  жағында», «арғы 

бетінде» жəне ар – «бөлу», «аршу» мағынасын білдіретінін айтты [17. 187-188 

б.]. 

Ономастика  ғылымындағы  топонимизация  тəсілі – жалпы  географиялық 

терминдердің (детерминативтердің) ешбір қосымшасыз ойконимдерге айналуы 

болып табылады. Жамбыл облысында бұл тəсіл арқылы жасалған ойконимдер-

ге мысал келтіргенбіз. Сол мысалдардың ішінде Талас ауданынындағы Қайыр 

ойконимінің шығу тегі мен мағынасын түсіндірсек, М. Қашқари сөздігінің [19] 

1998 ж. 3-томында: «Қайыр – майда топырақты жер, оғыздар құмды «қайыр» 

дейді», – деп көрсеткен. Шынында да Талас ауданындағы Қайыр ауылының жері 

құмдақ келеді. 

Туынды тұлғалы ойконимдер

Туынды  тұлғалы  ойконимдер  қазақ  тілінде  ежелден  қалыптасқан  сөзге 

қосымшалар  жалғану  арқылы  жасалатын  дəстүрлі  синтетикалық  тəсілдермен, 

сондай ақ туынды ойконимдердің жасалуына тілдің басқа салаларында көп кез-

десе  бермейтін – топонимизация,  трансонимизация  жəне  транстопонимзация 

тəсілдері арқылы да жасалады. 

Мысалы: 1. Айдар+лы,  Ауқат+ты,  Арыстан+ды,  Жиде+лі,  Қияқ+ты, 

Қайың+ды,  Қамқа+лы,  Мыхан+ды,  Үлгі+лі,  Жуа+лы,  Там+ды,  Талап+ты, 

Бақа+лы,  Жылан+ды,  Шабақ+ты,  Екпін+ді  т.б. 2. Ой+ық,  Қас+ық  т.  б; 3. 

Жайыл+ма т. б; 4. Бір+лік, Бостан+дық, Тегіс+тік, Игі+лік, Жақсы+лық т. б; 5. 

Еңбек+ші; 6. Мырза+тай, Борал+дай; 7. От+ар т. б;. 8. Қос+ақ т. б; 9. Ұй+ым т.б. 

Э.В. Севортянның айтуынша «сөз тудырушы формалар өздерінің жалпылық 

сипатына  қарамастан,  түркі  тілдерінде  шектеулі  қолданыста  болады»[32]. 

Келтірілген  мысалдардан  синтетикалық  тəсіл  арқылы  жасалған  туынды 

ойконимдерінің  құрамы  бір  лексикалық  мағыналы  сөз  жəне  сөзжасамдық 

жұрнақтан  тұрады.  Мұнда  біз,  сөзжасамдық  жұрнақтардың  əр  түрлі  тəсілдері 

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

746

747

мен  олардың  бірнеше  түрлері  болатынына  көзіміз  жетті.  Солай  бола  тұрса  да 

кейбір сөзжасамдық жұрнақтар ойконимдер жасауда тек бірен-саран ғана болды. 

Бұл жұрнақ түрлері мен олардың сөзжасамдық тəсілдері арқылы туынды жалаң 

тұлғалы ойконимдердің жасалғанын байқадық. 

Отар ойконимі сырт көзге қарағанда жалаң тұлғалы болып көрінеді де, топо-

нимизация  тəсілі  арқылы  ешбір  өзгеріссіз  ойконимге  айналған  апеллятив  деп 

қаласыз. Дегенмен бұл сөздің шығу тегіне көз жіберсек, бұл сөздің этимологиясы-

на А. Əбдірахманов еңбегінде [3. 143б.] төмендегіше талдау жасаған: «В.В. Рад-

лов от + ар деп көрсетіп, қазақ ноғай, қырым татарларының тілінде кездесетінін 

айтқан: қырым татарларының тілінде бұл сөз «жайылым», қазақ тілінде «ауылдан 

алыс жердегі жайылым», ноғай тілінде «əр түрлі жайылымға айдайтын қой табы-

ны». Қырым татарлары мен ноғай тілінде бұл сөздің «орыстың кіші деревнясы» 

деген мағынаны да білдіреді. Осымен қатар В.В. Радлов көптеген түркі тілдерінде 

от сөзінің бір мағынасы «шөп, өсімдік» екенін көрсеткен [28]. «Шөп», «өсімдік» 

мағынасындағы бұл сөз қазақ, қырғыз түрік, азербайжан, алтай, ұйғыр тілдерінде 

«от» түрінде, өзбек тілінде «ут» формасында кездеседі. Отар атауының түбірі от 

екендігін азербайжан тіліндегі отлаг – «пастбище», «выгон», түрік тілінде отлақ – 

«пастбище», «выгон», сөздері дəлелдейді. Өйткені, бұл сөздер түбірге -лаг / -лақ 

аффикстерін қосу арқылы жасалған. 

Ал, сөздің этимологиясына келсек, бұл В.В. Радлов айтқандай от+ар жолымен 

емес, біздіңше, от + а + р жолымен жасалған тəрізді. Өйткені, от деген зат есімнен 

кейін  етістікті  есімге  айналдыратын  -ар  жұрнағы  жалғанбайды.  Мəселен,  осы 

жұрнақ  арқылы  жасалған  Қазақстандағы  басқа  топонимдерді  салыстырыңыз: 

Қайнар / қайна+р /, Атшабар / ат+ша+ба+р/ жəне т.б. 

Сол  себептен  от  сөзіне  өте  ертедегі  а/о  жұрнағы  қосылып,  оны  етістікке 

айналдырған. Қазақ тіліндегі ота /шөбін жұл/, қырғыз тілінде ото /шөбін жұл/ 

өзбекше утамақ /арам шөбін жұлу/, алтай тілінде ото /жайылымда бағу/ от сөзінің 

етістікке айналған түрлері. Міне, осы етістікке айналған ота сөзіне етістікті зат 

есімге айналдыратын -р жұрнағы қосылып «отар» сөзі жасалған. Белгілі совет 

түркологы Э.В. Севортян түркі тілдеріндегі есімшенің -р. -ар, -ер, -ыр, -ир, -ур, 

-ұр жұрнағы тарихи жағынан есім жасайтын осы формалас жұрнақпен тығыз 

байланысты  екенін,  есімше  жұрнақтары  есім  жасайтын  жұрнақтан  дамып 

шыққандығын  айтады.  Түркі  тілдерінде  бұл  жұрнақ  арқылы  көптеген  сөздер 

жасалған [32. 360 б.]. Бұл арада бір ескерте кететін нəрсе, отар сөзі жоғарыдай жол-

мен қалыптасқаннан кейін барып, дайын күйінде сол жерге атау болып қойылған. 

Енді бір-екі сөз қалыпты отар сөзінің қолданылу, таралу аясы жайында. Бұл сөз 

біздіңше, түркі тілдерінен моңғол, бурят-моңғол жəне орыс тілдеріне ауысқан. 

Моңғол тілінде отор – отар деп берілгенімен, қай мағынада екені айтылмаған 

[36. 182 б.].  Ал  бурят-моңғол  тілінде  атар  сөзіне: «пустошь,  целина,  непахан-

ная  земля;  пастбище c хорошей  травой»  деп  түсінік  берілген.  Моңғол,  бурят-

моңғол тілдерінде от /шөп/ сөзі жоқ. Соңғы сөздікте атар лаха сөзіне «пастись 

на хорошем пастбище» деген түсінік берілген /сонда/. Мұнда түркі тілдеріндегі 

-ла жұрнағына сай келетін моңғолдың -лах жұрнағы отар сөзінің жоқ екендігін 

дəлелдейді. 

Мұнда, біз көріп отырғанымыздай, кейбір «жалаң тұлғалы» деп жүрген ой-

ко  нимдеріміздің түп – төркінін зерттей, талдай түссек, олардың тарихи туынды 

еке ні анықталады. 

Жамбыл  облысының  көптеген  ойконимдері – Жамбыл,  Абай,  Байзақ, 

Т.Рысқұлов, Ұ. Сыздықбаев, Биназар, Əбжапар Жылқышиев, Түктібай, Тұрым-

құл, Тəттібай Дүйсебайұлы, Жауғаш батыр, Жетібай, Сəмбет, Төрекелді, Шахан, 

Мəдімар, Сеңкібай, Жақаш, Маркс, Ленин, Гродиков, Калинин, Тельман, Киров, 

Байтелі, Ильич т.б. сияқты атаулар кісі аттарына байланысты қойылған. 

Ал ономастикада трансонимизация тəсілі кең көрініс табады. «Трансонимиза-

ция дегеніміз барлық разрядтағы жаңа жалқы есімдердің ең кең тараған жасалу 

жолдарының бірі, сол арқылы белгілі атаудың өзге ономастикалық топқа өтуі, 

ауысуы» [34. 46с.]. 

Трансонимизация үздіксіз процесс, оның барысында кейбір атаулардың өзге 

объект атауы болып ауысуы табиғи жолмен де, жасанды жолмен де бола береді. 

Мысалы, Шу – өзен аты жəне елді мекен аты. Бұл табиғи онимдену нəтижесі 

болса, Жамбыл – ұлы қазақ ақынының есімі жəне қала аты – жасанды номинация 

нəтижесі, өйткені ол билік үкімімен қойылып отыр. Сөйтіп, бір атау екінші бір 

ономастикалық кеңістікке көшіп, өзге топтағы объект атауы қызметін атқарады. 

Мұндай  мысалдарды  зерттеп  отырған  аймақтың  ономастикалық  кеңістігінен 

көптеп кездестіруге болады. 

Антропонимдердің (кісі аттарының) ешбір қосымшасыз топонимдерге айна-

луын  трансонимизация  деп  айтады.  Бұл  тəсіл  арқылы  қалыптасқан  ойконим-

дер облыс территориясында көптеп кездеседі. Трансонимизация тəсілі арқылы 

жасалған  ойконимдерді  ономастика  (топонимика)  ғылымында  антроойко-

нимдер  деп  атайды.  Бұл  тəсіл  арқылы  қазақ  тілінде,  көбінесе  микротопоним-

дер  пайда  болады.  Сондай-ақ  антропонимдер  күрделі  топонимдердің  сыңары 

ретінде де келе беретінін ескере беретін болсақ, трансонимизация тəсілін қазақ 

топонимиясындағы  өнімді  тəсіл  деп  айтуымызға  болады.  Кісі  аттарының  ой-

конимдерге, ойконимдердің кісі аттарына ауысу процесі – ертеден келе жатқан 

лингвистикалық жəне тарихи-этнографиялық құбылыс болып табылады. 

Ал  практикалық  ономастикада  макроойконимдерді  кісі  аттарымен  атау 

құпталмайды.  Ол  жайлы  ең  алғаш  пікір  айтқан  ғалымдар – Ə.  Қайдар  мен 

Т.  Жанұзақ  былай  деген: «Əсіресе,  бұл  кісі  есімдеріне  байланысты  қатал 

сақталуы керек. Өйткені, біздің елдегі соншама етек жайған кісі есімдері есебінен 

географиялық  атау  жасау,  мемориал-жəдігер  қалдыру  дəстүрі  басқа  бірде-бір 

мəдениетті елде кездеспейді екен» [18]. 

Осындай ойды ары қарай сабақтаған ғалым М. Мырзахметұлы былай дейді: 

«Біздің  ата-баба  дəстүрі  бойынша  ешуақытта  макротопонимдер  адам  атына 

қойылған емес, бірақ микротопонимдерде кісі аттарының қойылатыны болатын» 

[25. 108 б.]. Əйтседе тілімізде ойконимдерді қазіргі кезде жаппай кісі аттарына 

қою дəстүрге айналған. Бұл туралы баспасөз беттерінде жазылып та жүр. 

Ойконимдердің  бір  кластан  екінші  бір  топонимдік  класқа  ауысып,  жаңа 

объектінің  атауы  ретінде  жұмсалуы  транстопонимизация  тəсілі  деп  аталады. 

Бұл тəсіл арқылы жасалған ойконимдер басқа облыстардағыдай Жамбыл облы-

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

748

749

сында да кездесіп отырады. Мысалы: Талас – 1) өзен атауы, гидроним; 2) аудан 

атауы,  ойконим;  Сарысу – 1) өзен  атауы,  гидроним; 2) аудан  орталығы,  ойко-

ним; Билікөл – 1) көл атауы, гидроним; 2) ауыл атауы, ойконим; Ақкөл – 1) көл 

атауы, гидроним; 2) ауылдық округ, ауыл (Талас ауд.), ойконим; Қаракемер – 1) 

өзен атауы, гидроним; 2) ауылдық округ, ауыл, аудан атауы, ойконим; Хантау – 1) 

тау атауы, ороним; 2) кенттік округ, ойконим; Дулат – 1) ру атауы, этноним; 2) 

ауылдық округ, ойконим; Танта – 1) ру атауы, этноним; 2) ауылдық округ, ойко-

ним; Мұндай мысалдарды көптеп тізбелей беруге болады. 

Аймақтағы біріккен тұлғалы ойконимдер

Сөзжасамның аналитикалық тəсілінде екі (я онан да көп) сөз бір-бірімен тіркесіп 

жаңа лексикалық мағыналы сөз ойконимдер жасайды. Тіл білімі құрылымында 

аналитикалық тəсіл арқылы жасалған сөз – күрделі сөз деп аталады. 

Қазақ тілінде аналитикалық тəсіл жиі қолданылатын өнімді тəсіл, ойконим дер-

дің ішінде сөзқосым жəне тіркестіру тəсілдері арқылы жасалған ойконимдерді 

Жамбыл облысында өте көп кездестіреміз. Жалпы ономастикалық атаулардың 

көбі осы тəсілдер арқылы жасалған. Сондай-ақ жалпы түркі топонимдерінің де ні 

екі құрамды болып келетіні анықталған нəрсе. 

Сөзқосым тəсілінде сөз бен сөзді байланыстыратын ешқандай морфема жоқ, 

яғ ни сөзқосым тəсілі арқылы жасалған ойконимдердің құрамындағы сыңарлар 

бір-бірімен еш дəнекерсіз мағына, дыбыстық құрам жағынан жымдасып келеді. 

Сонымен екі толық мағыналы сөздің бірігуі арқылы біріккен тұлғалы ойконим-

дер жасалады. 

Олар  жалаң  тұлғалы  ойконимдерден  құрамының  күрделілігі,  беретін  ма ғы-

насының  жан-жақтылығы  сыңарларының  семантикалық  сипаты  арқылы  ерек-

ше ленеді. О баста жеке-жеке сөздерден қалыптасса да біріккен жалаң тұлғалы 

ой конимдер  ғасырлар  бойы  бөлінбейтін,  біртұтас  лексикалық  мағынасы  бар 

сөз дерге  айналған.  Мысалы,  Жамбыл  облысында  кездесетін:  Аққұм,  Маятас, 

Мамай  қайыңды,  Ақыртөбе,  Алатау,  Айша  бибі,  Түймекент,  Түркістан,  Үлкен 

Сұлутөр,  Шайқорық,  Ұланбел,  Аймантөбе,  Ботамойнақ,  Далақайнар,  Ақтөбе, 

Тастөбе, Жүндітөбе, Аққайнар, Кəріқорған т.б. Байқап отырсақ, Жамбыл облы-

сы ойконимдерінің көпшілігі бір сыңары халықтық географиялық апеллятивтер-

ден жасалған. Оларды сөз тудыратын жұрнаққа жақындатып, соларға ұқсатып 

(ойконимикалық) топонимикалық форманттар деп атауы да осы актив қызметіне 

байланысты  болса  керек.  Сондай-ақ  оларды  халықтық  географиялық  термин-

дер  немесе  детерминативтер  деп  те  атайды.  Жамбыл  облысы  ойконимдерінде 

детерминативтердің 

қатысуымен 

жасалған 

төмендегі 

ойконимдердің 

сөзжасамдық үлгісін келтіреміз. 

Жалқы есім+детерминатив Айман+төбе, Жанат+көл т.б. 

Зат есім+детерминатив Мойын+құм, Бек +төбе, Сауда+кент т.б. 

Сын есім+детерминатив Қəрі+қорған, Ақ+көл, Қара+кемер т.б. 

Сан есім+детерминатив Үш+арал, Мың+бұлақ, т.б. 

Етістік+детерминатив Тескен+тоған т.б. 

Детерминатив+детерминатив  Сор+төбе,  Құм+арық  Құм+шағал  т.б.  құры-

лымдар  кездеседі.  Біріккен  тұлғалы  ойконимдер  құрамында  кездесетін  детер-

минативтер  көбінесе  постпозицияда  келеді.  Детерминатив  сөздер  тек  біріккен 

тұлғалы  ойконимдер  құрамында  ғана  кездеспейді,  сондай-ақ  күрделі  тіркесті 

ойконимдерде  де  қолданылады.  Мысалы,  І  бөлімше  ауылы  (Меркі  ауд.),  Аң 

шаруашылығы ауылы (Шу ауд.) т.б. 

Енді Жамбыл облысындағы біріккен тұлғалы ойконимдердің компоненттерінің 

морфологиялық үрдісте жасалу заңдылықтарына келсек, оларды бірнеше түрге 

топтауға болады. 

1. Зат есім+зат есім

2. Күрделі зат есім+сан есім

3. Зат есім+етістік

4. Сан есім+зат есім

5. Сандық ұғым сан есім+зат есім 

6. Сын есім+зат есім

7. Туынды сын есім+ зат есім

8. Жалқы есім+жалпы есім

9. Етістік +зат есім 

1. Зат есім+зат есім тұлғасынан жасалған ойконимдер моделі:

Қазақдиқан (Меркі ауд.) – қазақ (зат есім) + диқан (зат есім), Арал+қышлақ 

(Меркі ауд.) – арал (зат есім) + қышлақ (зат есім), Құмөзек (Мойынқұм ауд.) – құм 

(зат есім) + өзек (зат есім), Тасөткел (Шу ауд.) – тас (зат есім) + өткел (зат есім), 

Қақпатас (Қордай ауд.) – қақпа (зат есім) + тас (зат есім), Қызтоған (Жуалы ауда-

ны) – қыз (зат есім) + тоған (зат есім) т.б. 

2. Зат есім /күрделі/ + сан есім. Күнбатыс-1 (Қордай ауд.) – күн + батыс (зат 

есім) + 1 (сын есім), Күнбатыс-2;

3. Зат есім + етістік 

Кейбір  Жамбыл  облысы  ойконимдері  зат  есім  мен  етістіктің  бірігу  моделі 

арқылы да жасалады. Бірақ етістік құрамында қосымша морфема болады. Себебі 

сол атауға қатысты болған əрекетті, оқиғаны білдіре отыра қандай да бір оним, 

көбінесе ойконим жасалды. Мысалы: Сұмқайтты (Т. Рысқұлов ауд.) – сұм (зат 

есім) + қайт  (етістік) + ты  (жедел  өткен  шақ  жұрнағы),  Қалмаққырылған  (Т. 

Рысқұлов ауд.) – қалмақ (зат есім) + қыр + ыл + ған (түбір морфема + етіс жұрнағы 

+ есімше), Буратышқан (Қордай ауд.) – бура (зат есім) + тыш + қан (түбір морфе-

ма /ет. / + есімше) т.б. 

4. Сан есім + зат есім. 

Тоғызтарау (Жуалы ауданы) – тоғыз (сан есім) + тарау (зат есім), Жетітөбе (Жу-

алы ауд.) – жеті (сан есім) + төбе (зат есім), Үшарал (Талас, Сарысу ауд.) – үш (сан 

есім) + арал (зат есім), Бесағаш (Жамбыл ауд.) – бес (сын есім) + ағаш (зат есім), 

Мыңқазан (Меркі ауд.) – мың (сан есім) + қазан (зат есім) т.б. 

5. Сандық мағыналы сөз + зат есім. 

Ономаст ғалымдар Т. Жанұзақов, Е. Қойшыбаевтың зерттеулеріне зер салсақ, 

жалпы есімдердің жəне идиомалық тіркестердің құрамында кейбір сан есімдер 

өзінің бастапқы мағынасынан ауытқып, басқа мағынаға ие болатынын көреміз. 

Ал кейбір елді мекендерді атау барысында сол жерде қатар тұрған географиялық 

объектілердің  ерекше  белгілеріне,  нақтылып  айтсақ,  санына  қарай  «қос» 

сөзі  қолданылып, «екі»  деген  сандық  мағынаны  білдіреді.  Жамбыл  облысы 

жүктеу/скачать 15,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: