М. Х. Дулати атындағы Тарму-дің Ғылыми кеңесінің шешімімен баспаға ұсынылған



Pdf көрінісі
бет98/110
Дата18.01.2017
өлшемі15,4 Mb.
#2185
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   110

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

702

703

Ол жоңғарлар қиратқан Тараз қаласының тып-типыл орнына Қарахан маза ры-

ның жа нынан алғаш рет төрт там (үй) салып, Əулиеата атанған қаланың негізін 

ба ласы Байзақпен бірге қалаған. 

Егер  орыс  этнографы  Н.А.  Петровтың  зерттеулерін  негізге  алсақ,  Сарыкемер 

ел   ді мекені XVII ғ. басында, яғни Мəмбет датқа өмір сүрген дəуірде қалыптасып, 

іргесі бекінгені ешқандай дау тудырмаса керек. 

Ойконимнің  «Сарыкемер»  аталу  тарихына  тоқталайық.  Ертеректе  Талас  өңі-

рінде қазіргідей егіншілік кəсібі кеңінен дами қоймағандықтан суға деген сұ раныс 

аз болғандықтан, өзен табиғи арнасынан асып, кез-келген жерде кемерлеп, жеміріп 

жат қан. Əсіресе, «қызғалдақ тасу», «қара құйрық тасу» дейтін Таластың тасулары 

малға да, жанға да өте қауіпті болған. Сондай шақта су деңгейі күрт көтеріліп, се-

кундына мөлшері 100-150 текше метрге дейін жеткен. Мұнша көп тасқын судың 

дүлей күші өзен жағасын опыра кеміріп, биік-биік жарқабақты əп-сəтте «жайпай» 

салатын.  Сол  жарқабақтар  сонау  бір  замандардан  бері  тасқын  судың  күшімен 

біріне-бірі  ұласып,  Сарыкемердің  шығыс  жағын  тұтас  бір  кемерге  айналдырып 

алған. Ендеше «Сарыкемер» деген атау сол сары топырақты кемерге байланысты 

аталуы шындыққа жанасады. Өйткені, қазақта елді мекендерді жер, судың, сай-

саланың атымен атайтын ежелден қалыптасқан дəстүр бар. Сондай-ақ бұған дəлел 

ретінде  «Қазақ  Совет  энциклопедиясында»  Михайловка  (Сарыкемер)  туралы 

мынадай дерек бар: «Михайловка – Свердлов (қазіргі Байзақ ауданы) ауданының 

орталығы, ауыл. Жамбыл (Тараз) қаласының солтүстік-шығысында (16 км) Талас 

өзенінің жағасына орналасқан. Селоның алғашқы аты – «Сарыкемер». Кейіннен 

«Шардара», 1880 жылдан «Михайловка» болды», – делінген [16. 8т. 70 б.]. 

«Михайловка»  атауы  патша  үкіметінің  жарлығы  бойынша  орталық  Ресейден 

кө шіріп əкелген «переселендердің» бірінің фамилиясы болған. Бұл атау жүз алты 

жылдай өмір сүрген. Ал «Сарыкемер» атауы болса, ол «Михайловкадан» кемінде 

100-150 жыл бұрын тарихи қалыптасқан, бəлкім одан да ертеректен келе жатқан 

жергілікті  халықтың  елді  мекені  болғандығы  даусыз  шындық.  Бүгінде  тарихи 

шындық  қайтадан  қалпына  келтірілді.  Əрине,  бұл  ең  алдымен,  Қазақстанның 

тəуелсіз мемлекет, егеменді ел болуы мұрындық болды. 

Талас өзенінің бойына адамдар ертеден орын тепкен. Талас өзені Қырғызстан 

Республикасындағы  Қаракөл  мен  Үшқанай  өзендерінен  бастау  алады.  Талас 

өзенінің суы алқап, егіндерге жайылып, ақыры Мойынқұм шөліне сіңіп жоқ бола-

ды. Бұл өңірге адамдардың ертеден қоныс тепкенінің дəлелі ретінде қазірге дейін 

сақталған елді мекендер: Жайлаутөбе, Қостөбе, Құрманбай төбе жəне т.б. дəлел 

бола алады. 

1872 ж. Кочериндер, Ивановтар, Гончаровтар, Лукашовтар т.б. Сарыкемер ауы-

лына алғаш келіп қоныстанып, өз аттарын жергілікті мекен жайларға бергендер. 

Алғашқы мекен, тұрақтар қазірге дейін сақталмаған. Тұрғын үйлердің жарты-

сын өзен суы шайып кеткен. Сол кезде Талас өзенінің суы кемерінен асып жататын 

еді. Талас өзені тұрғындарға қауіп-қатер төндіргеннен кейін, олар өзен жағасынан 

алшақ қоныстануға мəжбүр болған жəне қайтадан тұрғын үйлер салуды жүзеге 

асырған. Осы екінші рет қоныстанғанның нəтижесінде тұрғызылған кейбір үйлер 

күні бүгінге дейін сақталған. 

Осы орайда орыс тіліндегі атаулардың қазақ жерінде пайда бола бастауы XVIIІ ғ. 

І жартысынан басталып, ХІХ ғ. ІІ жартысының аяғына дейін орыс шаруаларының 

қазақ  жеріне  қоныс  аударып,  тұрақтауымен  тікелей  байланысты  болды.  Бұл 

кезеңдерде қазақ жерін тұтастай отарлаған патшалық Ресей тарапынан мыңдаған 

елді мекен аттары орыс сөздерінен не орыс есімдерінен қойылып отырды. Бұл Кеңес 

дəуірінде кеңірек етек алып, үдей түсті. Қазақ жеріне орыс келімсектерінің ағыла 

келуі салдарынан жүздеген, мыңдаған тарихи ұлттық атаулар жойылып, олар жаңа 

атауларды иеленді. Əсіресе, 1954 ж. тың жəне тыңайған жерлерді игеру саясаты-

на байланысты Ресей, Украин, Белорусия жерлерінен көшіп келген миллиондаған 

славян тектес ұлттар өздері қоныстанып, мекендеген жерлеріне өз аттарына қойып 

отырды. Дəл осы кезеңде қызыл империяның орыстандыру саясаты аса аярлықпен 

жүзеге асырылып, өз жерінде титулды қазақ ұлтының ара салмағы 29%-ға дейін 

төмендеген-ді. Осындай халге жеткен халықтың патриоттық сезімге күш беретін 

топонимикасында шаруасы да болмады. Халықтардың сіңісіп, үлкен ұлттың кіші 

этностарды жұтып қою қаупі төнді. Жоғарыда айтып өткендей қазақ ойконимдері 

құрамында басқа тілден енген ойконимдер ішіндегі ең көлемдісі орыс ойконимдері 

болып табылады. Бұл тілден енген елді мекен атаулары XVII ғ. басынан бастап, 

қазақ  халқымен  қарым-қатынас  жасау  нəтиежесінде  ене  бастады.  Бұл  жайлы 

М. Мырзахметұлының «Түркістанда туған ойлар» [20] кітабынан біраз мəлімет-

тер алуға болады. Онда М. Мырзахметұлы орыс тілінен енген ойконимдерді тарих 

үрдісіне сəйкестендіріп, жіктейді. 

ХІХ ғ. Ресейден орыстар келіп, қазақ жерін қоныстануына байланысты елді ме-

кендер бой көтеріп, жаңа атаулар пайда бола бастағаны туралы жоғарыда айтылды. 

Бұл мəселенің өзіндік астарлы, саяси сыры да жоқ емес еді. 

Ерте орта ғасыр, орта ғасырдан бері келе жатқан атау – Меркі ойконимі. Меркі 

ойконимі туралы біз жұмысымыздың əрбір бөлімінде өзінің дəуір сүрген жылда-

рына сай сипаттама беріп отырғандықтан, бұл бөлімде Меркі ойконимінің жаңа 

дə уірлік тарихи кезеңдері туралы айтамыз. 

ХІХ ғ. 50-жылдардың аяғынан Оңтүстік Қазақстанның жер аумағы Ресей им -

периясының  геосаяси  шеңберіне  қарқынды  түрде  тартыла  бастайды. 1864 ж. 

көктемде орыс əскері Меркі бекінісін ұрыссыз басып алды. Ресейдің бүкіл Оңтүстік 

Қазақстанды жаулап алуына байланысты өлкедегі өзге де елді мекендер сияқты 

Меркі де Ресей империясының əкімшілік-жер жүйесіне кіргізілген. Меркі жаңадан 

құрылған  Сырдария  облысы  Əулиеата  уезінің  құрамында  осы  аттас  болыстың 

орталығы болды. Бұл ХІХ ғ. 80-жылдардың ортасына дейін жергілікті отырықшы 

тұрғындар – дихандар мен қолөнершілер өмір сүрген, 170 үйден тұратын шағын 

елді мекен болған. 

Аграрлық  қоныс  аудару  қозғалысының  күшеюі  нəтижесінде  Оңтүстік 

Қазақстандағы дихандар елді мекенімен жапсарлас 1885 ж.  Ресейдің еуропалық 

бөлігінен келген орыс қоныс аударушыларының Меркі ауылы негіз тепкен. 

Қазіргі Меркі аумағы сақтар мен үйсіндердің көне қонысы ретінде қалыптасып, 

өз тіршілігін ХІІІ ғ. аяқтаған. Онда VІІ-ХІІІ ғғ. ортағасырлық қалашықтың іздері де 

сақталған. ХІХ ғ. соңынан бастап қалашықта археологиялық зерттеулер жүргізіле 



ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

704

705

бастады.  Оларды 1893-94 жж. – В.В.  Бартольд, 1930 ж.  А.Н.  Бернштам, 1964-

1980 жж. Қ. М. Байпақов жүргізген [7. 8. 6]. 

Сайып  келгенде,  қазақ  даласы  алапат  иірімдерді  басынан  кешірді.  Біріншісі, 

жоңғар қалмақтарының ғасырға жуық көрсеткен азапты соғысы халықты жадынан 

адастыру үшін біраз атауларды өзгертуге тырысты. Екіншісі, Ресей империясының 

отарлау саясаты аярлықпен жүргізіліп, қазақ даласын өз меншігіне түбегейлі айнал-

дыруды ойлап, тарихи қалыптасқан ойконимикалық атауларды барынша ауысты-

рыды. Ал жаңа елді мекендердің аттарын Орталық Ресейден келген келімсектердің 

атынан қойып, қазақтарды этнос ретінде тарих сахнасынан біржола ығыстыруды 

түпкі мақсат ретінде қарастырды. Ол тарихи сынақтардан өткен орыстандыру са-

ясаты еді. Осы мақсатты империя өзінің құйтұртқы саясатын күшпенен көбінесе 

адамдар байқай бермейтін нəзік саяси іс-əрекеттермен іс жүзіне асырып отырды. 

Бұл  мəселелердің  оң  шешілуі  еліміздің  егемендігін  алғаннан  кейін  ғана  қайта 

қалпына келтірілуі қолға алына бастады. 

ХХ Ғ. ЖƏНЕ ТƏУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ 

КЕЗЕҢІНДЕГІ ОЙКОНИМДЕР

(1900 жылдан) 

Қазан төңкерісінен кейін Əулиеата уезінде де Түркістан өлкесіндегідей 

1917  ж. Кеңестік  өкімет  орнап,  жаңа  Кеңестік  мемлекеттік  үкімет  орган-

дары құ ры  ла бастайды. 

1924  ж.  Орта  Азияның  ұлттық  межеленіп  бөлінуінің  нəтижесінде  Сырда-

рия  облысы  Əулиеата  уезімен  бірге  Қазақ  Автономиялы  республикасының 

құрамына енеді. Облыс губерния болып, 1928 ж. уезд орталығы Əулиеата бо-

лып, ол өндірістік жəне мəдени орталыққа айнала бастайды. 1926 ж. қала болған 

Əулиеата ауданы болып қайта құрылды. 

1936 ж.  Əулие-Ата қаласы Мирзоян қаласы болып, Əулиеата ауданы – Оңтүстік 

Қазақстан облысының Мирзоян ауданы болып өзгертілді. 1938 ж. бастап қала 

халық ақыны – Жамбылдың есімімен аталды. 1939 ж. Жамбыл облысы құрылды 

[11. 125 б.]. 

1939  ж.  бастап  осы  кезеңге  дейінгі  мерзімде  Жамбыл  облысы  болып  қала 

берді.  Бүкіл  Қазақстан  Республикасының  басынан  сан  қилы  ономастикалық 

өзгерістер өтті. Бұл ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ойконимдер (жер, 

су, елді мекен) жəне тарихи, мəдени ескерткіштер «саясиланған» идеологиялық 

ойконимдермен ауыстырылады. 

Ғалым  М.  Мырзахметұлы  осы  мəселеленің  астарын  жіті  байқап, «Қазақ 

қалай орыстандырылды?» кітабында қазақ топонимдерін үш түрге: халықтық, 

отаршылдық, тоталитарлық деп бөледі. «Халықтық топонимика деп, негізінен, 

қай жер, қай халықты алып қарасақ та, онда қолданылатын жер атауларын сол 

жерді мəңгілікке жайлап келген автохтонды халықтың авторлығымен қойылып 

қалыптасқан елді мекен, жер атауларын ұғынамыз. Бұлар ғасырлар өткен сай-

ын  мүлде  тұрақтанып,  халықтың  тарихи  есін  қорландырар  елеулі  рухани 

байлығына айналып отырады. Отаршылдық топонимдер – халықтық елді мекен, 

жер  атауларының  антиподы  ретінде  пайда  болатын  өмірдегі  саяси-əлеуметтік, 

басқыншылық пен зорлық-зомбылық ықпалымен қалыптасқан түрлі қабаттарына 

(қытай,  парсы,  грек,  араб,  монғол,  қалмақ,  орыс)  назар  аударсақ  немесе  ол 

парақтардың сырына қансақ, əрқилы басқыншылық, жаулап алушылықтан келіп 

туындаған  отаршылдықтың  қанды  іздерін,  зорлық-зомбылықтың  таңбаларын 

байқаймыз», – деп атап көрсетеді. 

Сондай-ақ  бұл  жөнінде  басқа  да  көптеген  ғалымдарымыз  Ə.  Қайдаров, 

Т. Жанұзақ, Е.А. Керімбаев, Қ. Рысбергенова жəне т.б. өз пікірлерін білдіреді. 

Жамбыл  облысындағы  Ленин  (Меркі  ауд.),  Ильич  (Жамбыл  ауд.),  Калинин 

(Т.  Рысқұлов  /б.  Луговой/  ауд.),  Политотдел  (Байзақ  /б.  Свердлов/  ауд.),  Сов-

трактор (Жамбыл ауд.), Большевик (Меркі ауд.), Коммунар (Сарысу ауд.), Крас-

ная  звезда  (Жамбыл  ауд.),  Нововоскресеновка  (Меркі  ауд.),  Краснооктябр-

ский (Меркі ауд.) жəне т.б. ойконимдер нақты сол кездегі саяси болмыстың іс-

əрекетінен  туған  нəтижелер.  Біз  білетін  дəуірдің  идеологиялық  мақсаты – сол 

кездегі ойконимдерге өз салқынын тигізбей қоймады. 

Байқап отырғанымыздай, Қазан төңкерісінен кейін ойконимдерді империялық 

дəс түрде  одан  ары  қарай  өзгерту  жалғастырылып,  тереңдей  түсті.  Былайша 

айтқанда,  большевизм  идеясын  насихаттайтын  жаңа  идеологиялық  ойконим-

дер қаптап қолданысқа ене бастады, оның ішінде Орталық большевиктік (ком-

мунистік) партия қайраткерлерінің құрметіне қойылған ойконимдер кеңінен ет ек 

алды. Бұл процесс 1954 ж. кейін (тың игеру барысында) бірыңғай бұр ма лан ған 

жаңа  ойконимдер  тіпті  көбейді. (Мұны  Қ.  Рысбергенова  өз  еңбектерінде [13] 

толығынан сараптайды). 

Зерттеп отырған тақырыбымызға байланысты бұл процесс Жамбыл облысын-

да да өз жалғасын тапқан. Облыстық архив материалдарына [9; 14.] жүгінсек, 

1920–1936 жж. дейін Қазақстанның əкімшілік-территориялық бөліну көрінісі тө-

мен дегідей: 

Сыр-Дария  облысы 1921 ж.  Түркістан  республикасының  құрамына  кіріп, 

7  уезден  тұрды.  Əулие-Ата (27 болыс),  Қазалы (22 болыс),  Перовский  (Ақ 

мешіт – 23 болыс), Ташкент (29 болыс), Түркістан (17 болыс), Чимкент (Черня-

евский – 21 болыс), Мырзашөл (9 болыс). Сыр-Дария облысының орталығы – 

Ташкент қа ласы болды. 

1924 ж. ЦК РКП(б) қаулысымен ұлттық межелеудің нəтижесінде Орта Азияда 

Совет республикалары құрылды. (1922 ж. ЦИК-тің 2 сессиясында бекітілді). 

Қазақстан  территориясындағы  Сырдария  облысының  құрамына:  Əулие-Ата 

(25 болыс), Ақ мешіт, Казалинск, Түркістан, Чимкент уездері кірді. Сонымен қа-

тар оған Ташкент уезінен 10 болыс, Мырзашөл уезінен 2 болыс, Самарқан об лы-

сынан 6 болыс кірді. 

1924 ж. Сырдария облысы губерния болып өзгертілді. Орта Азия республи-

ка ларын ұлттық межелеудің нəтижесінде Сырдария облысы ҚазАССР-дің құ ра-

мына енді. 1924 ж. Сырдария губерниясының орталығы – Чимкент (Шымкент) 

қа ласы болып бекітілді. 



ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

706

707

1924  ж.  ҚазАССР  құрамына  Ташкент,  Мырзашөл  уездері  жəне  Самарқанд 

облысының бірнеше болыстарының кіруіне байланысты 17 болысы бар Таш Ка-

захский уезі құрылды. 

1928 ж. Сырдария губерниясы жойылып, оның орнына Сырдария мен Қызыл-

Орда округтері құрылды. (1928 ж. ВЦИК бекітті). 

Сырдария округінің құрамына Əулие-Ата уезі (орталығы – Əулие-Ата қаласы) 

кіріп, оның құрамына Аққолтық ауылын – № 3 ауыл деп, Аспара ауылын – с. 

Кузьминка деп, Баутерек ауылын –№ 2 ауыл деп, Аса ауылын –№9 ауыл деп, 

Жуалы ауылын – с. Бурное деп жəне т.б. ұзын саны елуге (50) жуық ойконимдер 

жа ңа саясаттың талабына сай өзгертілген. 

Əрі қарай Əулие-Ата уезіне қарайтын елді мекен атаулары келтірілген. (Толық 

мəліметті дереккөзден қараңыз. Гос. архив Жамбылской области, город Жамбыл 

(Тараз).  Справочник  по  истории  административно-территориального  деления 

Жамбылской области (1939-1994 гг.) /Жамбыл. 1995 жыл. 55 б. /) 

Архив материалдарынан көріп отырғанымыздай, сол кезеңдегі ойконимдердің 

өз геруі  мен  Жамбыл  облысының  əкімшілік-аумақтық  бөлінісінің  бірнеше 

сапырылыс тарды басынан өткізгендігін аңғарамыз. Сонымен бірге зерттеу ба-

ры сында іздестірген материалдарымыздың барлығын тек ғана орыс тілінде кез-

дестірдік. 

Ал кейбір ойконимдеріміз халық жадынан жойылмай, қолданыста болып сақ-

та лып қалған. Мəселен, Аса, Əулие Ата, Қарабастау, Аспара, Алмалы, Жайылған, 

Жетіген, Меркі т.б. 

Сол ежелгі заманнан бері сақталып келе жатқан ойконимдердің бірі – Меркі 

1933 ж.  бері ауданның əкімшілік орталығы. Тараз қаласының шығысында 163 

км жер де, Қырғыз Алатауының баурайында, Алматы–Бішкек–Ташкент автома-

гистраль жолының бойында орналасқан. 

Тəуелсіз  тарихымызды  кескіндесек, 1990 ж.  25 қазанда  Қазақстанның 

Егемен ді гі  туралы  Декларацияның  жариялағандығы  белгілі.  Шын  мəніндегі 

тəуелсіздікті жариялау үшін əлі бір жылдан астам уақыт қажет болды. 25 қазанды 

Республика күні деп айтатын себебіміз, Орталыққа бағынышты Қазақстандағы 

өнім нің 90 пайызын беретін ірі өндіріс орындары мен жер астындағы байлықтар 

хал қымыздың  игілігіне  қайтарылды.  Алайда,  Орталық  басқа  республикалар 

сияқты  Қазақстанды  өздерінің  тегеурінді  уысынан  босата  қоймаған  еді.  Сол 

кезеңде  империялық  психология  аясындағы  Ресейдің  отарларынан  айырылып 

қалуына  жол  бергісі  келмеген  шовинист  саясаткерлері  ішкі  саясатымызға  қол 

сұғып,  Қазақстанды  бөлшектеуге,  тіпті,  азамат  соғысын  тұтандырып  жіберуге 

күш  салғандығы  белгілі.  Бұл  «Бөлшектеп  ал  да,  билей  бер»  деген  құйтұртқы 

империялық саясатының сілемдері еді. 

Бұл кезеңде болашақ тəуелсіздігіміздің тағдырының қыл үстінде тұрған шақ-

та ры аз болмады десек шындықтан алшақтамаймыз. Н. Назарбаев 1991 жылғы 

августа Мəскеудегі ГКЧП-шілдер бастаған мемлекеттік төңкерістің біздің тəу-

ел сіздігіміз үшін аса қауіпті болғанын былай деп еске алады: «ГКЧП-истер сол 

кездегі Одақтың Президенті М. Горбачевті тағынан тайдырып, тарап бара жатқан 

Қызыл империяны қалпына келтіру мақсатымен, егемендігін жариялаған одақтас 

республикаларға  мықты  шеңгелінен  ажыратпау  үшін  қаулыларды  бірінен  соң 

бірін пəрменділікпен таратып жатты. 

Қазақстан тəуелсіздігінің 1991 ж.  16 желтоқсанда жариялануы шын мəнінде 

ұлттың басты мерекесі болғанын ол кезде біраз жұрт жете түсіне де алмай қалды. 

Баз біреулер үшін тəуелсіздік өзінен-өзі оңай келе салған оқиға сияқты көрінді. 

1991 ж.  16-желтоқсан Қазақстан Республикасы үшін Тəуелсіздік күні болып 

есептелінеді.  Бұл  халқымыздың  үш  мың  жылдық  бостандықты  көксеген  кү-

ре сінің жемісі іспеттес еді. Осыдан бастап, бұрынғы ата-бабаларымыздың, яғ-

ни  халықтық  ойконимдердің  қайта  жаңғыру  (ренессанстық)  кезеңі  басталды 

деп  айтсақ  болады.  Өз  ұлтымыздың  материалдық  жəне  рухани  байлығының 

қайта  оралуы,  тарихи,  ұлттық  жəне  мəдени  санамыздың  өзгере  бастауы  ұлт-

тық  ономастикаға  қозғау  салды.  Біз  бұл  мəселе  бойынша  қазақ  зиялы  қа-

уымының бастамалары мен тəуелсіздік саяси идеологияның бағыттары тарихи 

ойконимдерімізді қайта қалпына келтіруге даңғыл жол ашты. Бұл мəселе біздің 

облысымызда өз жалғасын тапты. Соның бірі ежелгі қаламыз – Тараз. Қазақстан 

Республикасы  Президентінің 1997 ж.  8 қаңтардағы  Жарлығымен  облыс 

орталығына қаланың тарихи аты – Тараз қайтарылды. Жекелеген елді мекендер 

мен аудан орталықтары қайта аталды. Жамбыл облысы бойынша бұрынғы тари-

хи, халықтық ойконимдердің қайта қалпына келтірілгені, жалпы саны он аудан 

бойынша – 481 ресми атаудың 60-тан астамы, қалғандарының қалпына келтірілуі 

əлі жалғасуда Бұл жөніндегі толықтай мəліметті 2005 ж. жарық көрген «Жам-

был облысының елді мекен атаулары» [11.] атты қолданбалы оқу құралынан оқи 

аласыздар.  Осы  қайта  жаңғырған  ойконимдеріміздің  этномəдени  сипаты  мен 

кумулятивтік қызметінің мəні өте зор. Мұнда халқымыздың тарихы, сана-сезімі, 

материалдық,  рухани  мəдениеті,  салт-дəстүрі,  өзін  қоршаған  табиғат  бей несі, 

сұлулығы,  халық  тілі  т.б.  толық  ашылмай  жатқан  қадір-қасиеттері  мен  құ пия 

сырлары жатыр. 

Сонымен, қорыта айтсақ, ХХ ғ. басынан бастап, осы Тəуелсіз, Егемен ел бол-

ған дəуірге дейінгі тарихи оқиғаларды, Кеңес өкіметінің ұстанған орта лық тан-

дырылған астыртын саясатының мəнін толық аңғармадық. Біз, бұл мəселені өз 

тəуелсіздігімізге қол жеткізген соң ғана түсініп білдік те, жадымыздан өшіп бара 

жатқан атауларымызды қайта қалпына келтіруді қолға алдық. Жамбыл облысының 

осы  кезеңге  дейінгі  басынан  кешкен  тарихи  оқиғалары  ойконимиядағы  линг-

вистикадан  тыс  экстралингвистикалық  факторлар,  яғни  қоршаған  ортаның 

көрінісі арқылы ғана емес, сонымен қатар халықтық сана, оның түсініктері, ру-

хани байлығы арқылы іске асып отырады. Осы тұрғыдан қарастырғанда, əрбір 

ойконимиялық жүйе əлемдік дамудың тілдік фрагменті түріндегі ойконимиялық 

əлем бейнесі ретінде сол жердің, халықтың болмысын көрсетеді. 


ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ТОПОНИМДЕРІ

З. ҚҰЛАМАНОВА

708

709

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ОЙКОНИМДЕРІНІҢ 

ТАРИХИ-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТҮСІНІГІ

Біздің жыл санауымыздан бүгінге дейін Жамбыл өңіріндегі елді мекен атау ла-

рының астарында тарих көшінің ізі сайрап жатқандығын көруге болады. 

Осындай өзекті мəселені ескере отырып, бұл бөлімде Жамбыл облысы ой ко-

нимдерінің тілдік сипаттарына тоқталамыз. Негізгі қойған мақсат-мін дет теріміз 

– Жамбыл облысы ойконимдерінің лексикалық қабаттарына (көне түркі, араб, 

парсы,  орыс  тілдік  қабат),  ойконимдердің  жасалу  заңдылықтары,  фоно-мор-

фологиялық  құрылымына,  ойконимдердің  семантикалық  классификация сына, 

ойконимдердің  шығу  тегіне  тарихи-лингвистикалық  түсініктеме  беріп,  тал дау 

жасау. 


Ойконимдерді тілдік тұрғыдан зерттеулер сол атаулардың қойылуында, ма ғы-

насында жəне грамматикалық амалдары жағынан қандай заңдылықтары бар еке-

нін жете түсінуге жол ашады. 

Бұл  еңбекте  сөз  етіп  отырған  мəселемізге  сəйкес,  Жамбыл  облысы  ойко-

ним дерінің  лексикалық  қабаттарын,  оны  құратын  сөздердің  лексикалық  жү-

йеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу ерекшелігін, күнделікті қа рым-

қатынастағы көрінісін, сан қилы мəні мен мағынасын зерттеу лек сикологиялық 

бағытта айқындалмақ. 

Қазақ тілінің сөздік құрамы – халқымыздың басынан кешірген бүкіл өмірінің, 

шар уашылығы мен кəсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының 

айнасы, замандар бойы біртіндеп қалыптасқан ұзақ дамуының жемісі. Сон дық-

тан  лексиканы  зерттеу  сөздік  құрамды  тұтас  бір  бүтін  жүйе  деп  қарауды  мін-

деттейді. Яғни, лексикология жекелеген сөздердің тобын емес, тілдің қалып тас-

қан лексикалық жүйесін қарастырады. 

Лексикология мəселелерін жан-жақты түсіну үшін тіл білімінің оған шектес 

бас  қа салаларымен қандай байланысы бар екенін ашып қарастырудың зор мəні 

бар. 

Лексикология тілдегі жалқы есімдерді зерттейтін ономастика ғылымымен де 



өте тығыз байланысты болып келеді. Жалқы есімдер – басқа жалпы есімдерден 

ажырату үшін қолданылатын арнаулы атаулар. Осы жалқы есімдер байырғы төл 

сөздер мен кірме сөздерден тұрады. 

Белгілі аймақтағы ойконимдер белгілі бір тұрғын халықтың немесе бірнеше 

халықтың тілдік негізінде жасалады. Ойконимдердің шығу тарихын зерттеудің 

жалпы есімдермен ортақ жақтары да жəне өзіндік сипаттары да болады. 

Осы ретте, біз, Жамбыл облысы ойконимдерін тарихи-лингвистикалық тұр  -

ғыдан  талдауды  негізге  алдық.  Əлбетте,  бұл  міндетті  орындау  барысында, 

олардың шығу төркіні, тегі – этимологиясына назар аудару басты мəселе бо   лып 

саналады. 

Өйткені, облыс ойконимдері құрамы мен құрылысы жəне шығу тегі жағынан 

алуан түрлі. Олардың құрамында ежелгі заман мен ерте, ортағасырларға тəндері 

бар.  Ежелгі  заманға  тəн  ойконимдердің  мəн-мағынасы,  шығу  төркіні  бүгінде 

жал пыға белгісіз, көбіне түсініксіз. 

Сондықтан олардың мəн-мағынасын тарихи-лингвистикалық тұрғыдан зерде-

лей зерттеудің, мүмкіндігінше, этимологиялық тұрғыдан зерттеудің маңызы аса 

зор. 

Ойконимдердің  мағынасын,  құрылымын,  шығу  төркінін  жəне  қалыптасуын 



зерттеу үшін тілдік бағытта зерттеумен қатар география, тарих, археология, этно-

графия, кей реттерде биология, геология ғылымдарының да деректеріне сүйенудің 

орны бар. Егерде география жəне тарих мамандары топонимика мəселелерімен 

шұғылданса,  онда  олар  ойконимдердің  жасалуындағы  жəне  екінші  бір  тілде 

өзгеріске  түсуіндегі  фонетикалық,  грамматикалық  заңдылықтарды  білуі  шарт, 

өйткені онсыз ойконимдердің көне формасы мен шығу тегі жəне өзге тілдерден 

қалған,  болмаса  енген  ойконимдердің  адаптацияланған  немесе  бұр ма ланған 

тұлғаларын ашу мүмкін емес. Егер бұл айтылғандар еске алынбаса, ой конимдерді 

шығу тегі жағынан зерттеу не «лингвистикалық», немесе тек «географиялық», 

немесе «тарихтық» қана болып қалуы мүмкін. 

Ғалымдар тіл ғылымы тұрғысынан ойконимдердің төркінін зерттеу үшін ал-

дымен  белгілі  аумақтағы  ойконимдерді  синхрондық  бағытта  лексика-се ман-

тикалық  жəне  лексика-грамматикалық  тұрғыдан  зерттеу  жүргізу  қажет  деген 

пікірлер айтады. Мұндай зерттеулер жер аттарының қойылуында, ма ғы на сында 

жəне грамматикалық амалдары жағынан қандай заңдылықтары бар еке нін жете 

түсінуге жəне этимологиялық зерттеулерге жол ашады. 

Ойконимдердің  шығу  төркінін  анықтау  барысында  кейбір  ғалымдар  халық 

эти мо логиясына  да  назар  аудармай  тұрмайды.  Оны  көбінесе  халық  шы ғар-

ма шылығы  негізінде  жорамалдап  қиыстыру  бар.  Кейбір  болжам  жасағандар 

ғылыми этимологияға терең бой ұрмай, ауыз əдебиеті нұсқасына жақын халық 

аңыздарына сүйенеді. 

Этимология түйсік пен қиялдан шыққан əңгіме бойынша ашылмайды. Себебі, 

ойконимдердің шыққан тегін ажыратпас бұрын ең əуелгі қабаттар дəуірін, фор-

мал – жұрнақтарын терең зерттеп барып, этимология жайында түбегейлі пікір 

айтуға болады. 

Тіл-тілдегі  мағынасы  құпия,  сырға  толып,  күңгірттеніп,  көмескіленген,  бү-

гін гі тілдер тұрғысынан шешімдерін таппаған сөздердің түбірлері мен мəн-ма-

ғыналарын анықтау жайлы этимологиялық еңбектер жазған шетел ғалым да ры: 

В. Пизани, Х. Шустер, М. Фасмер, А.А. Белецкий; орыс ғалымдары: Н.М. Шан-

ский, В.А. Топоров, Л.А. Булаховский болса, түркітанушы ғалымдар: В.Г. Егоров, 

Н. Вамбери, Э.В. Севортян, Г. Клоусон, С.Е. Малов, ал Қазақстанда А. Ысқақов, 

Ə. Қайдар, Ғ. Мұсабаев, Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев, М. Томанов, Е. Жанпейіс-

ов, Н. Қарашева, Ə. Нұрмағамбетов, К. Хұсайын, Ə. Құрышжанов, Ж. Манкеева, 

Ғ. Əнесов сынды ғалымдар қалам тартты. 

Ономастикалық этимология туралы жазба зерттеулер В.В. Радлов, А. Самой-

лович, А.Н. Кононов, В. Абаев, А. Əбдірахманов, Т. Жанұзақ, Қ. Рысберген ең-

бектерінде де көрініс тапты. 

Этимология  тарихы  тіл  білімі  саласымен  тығыз  байланысты.  Салыстырма-

лы – тарихи  əдістің  пайда  болуы  жəне  үндіеуропа  тілдерінің  салыстырмалы 

грамматикасының жасалуы да этимологиялық зерттеулерге негізделген. 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   110




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет