тілтұғырлар Тіл жанашырлары

252
өЖет Ой, өтКір тілДіҢ алДаСПаНы
Қазақ  рухы  мен  қаһармандық  келбетін  келістіре  кес-
кіндеген  Махамбеттің  ақындық,  жыраулық,  ерлікке  толы 
мұрасы  өткен  ғасырдың  алғашқы  жартысынан-ақ  талай 
әңгімеге  азық  болып  келе  жатқанмен,  өлең-жырларының 
мазмұн-мәні мен табиғи болмыс-бітімін, өзіндік тіл мақамын 
әлі  де  танып-біле  алмай  жатқандаймыз.  Тағдыр  жазған  аз-
ғана ғұмырында қалдырған шағын мұрасын қадалыңқырап 
қараған  сайын  керемет  рух  тұлпарына  мініп  алып,  жігер 
мен  қайрат  қылышын  қолға  құлшына  ұстап,  намысыңды 
жанисың. Салы суға кете бастаған сананың ауылын шарлап, 
өзіңді-өзің қамшымен тартып жіберіп опасыз ұйқыдан оқыс 
оятқандай  күй  кешіп,  мынау  жарық  дүниеде  ұлтқа  керекті 
нендей тірлікпен айналысып, не бітірдім деп күйзелісті ойға 
шомасың.  Сөйте  отырып,  мынау  өлең-құдіреттен  бойыңда 
өзгеше бір қуат пайда болғанын сезінесің. Оның әрбір өлеңі 
сені  ғана  емес,  кезінде  әрбір  қазақты  арғымаққа  мінгізіп 
ереуілге тартып кетіп жататын десек, қазір бұл жырлар бей-
ғамдықпен  ағайындасыңқырап  бара  жатқан  ұлт  санасын 
осқылап, ұлттық намыс пен халықтық жігерді қайрай түсу-
де.  Өз  еліміз  бен  жерімізге  ие  бола  бастаған  қазіргі  тұста,  
бұл  өлеңдер  адамның  азаматтық  кескінін  шыңдап  қалып-
тастыра түсу үшін өте қажет қуатты құрал деп білемін. 
Махамбеттің  қай  жырын  алсаңыз  да  адамды  бей-жай 
қалдырмайды.  Жыраумен  бірге  жойқын  қуатқа  мініп,  қа-
ныңыз қызып, намысыңыз қозып, «ал» десе ереуіл атқа ер 
салмай-ақ қарғып мініп, аға жөнелуге дайын тұрасыз.
Оқырманды еліктіріп әкетер осындай күш-қуат, қайрат-
жігер қайдан, неден туындап жатады, мұның түп себебі не 
деген  сауалдар  көкейіңде  тұрады.  Бұған  назар  аудармаған 
зерттеуші  аз.  Әркім  әр  қырынан  келіп,  алуан-алуан  пікір 
өрбіткен. Қ. Жұмалиевтен бастап, Махамбет жырлары мен 

253
оның ерлікке жетелейтін тұлғасы жайында қалам тартпаған 
қаламгер кемде-кем.
Биылғы  жылдың  өзінде  қаншама  дүниелер  жарық  көр-
ді.  Атап  айтқанда,  З.  Қабдолов,  С.  Қасқабасов,  И.  Асқар,  
З. Бейсенғали, М. Тәж-Мұрат, Н. Әбутәліпов, Н. Оразалин, 
Р. Сыздық, Ғ. Әнес, Қ. Төлеуішов, Қ. Алпысбаев, С. Хангел-
дин  т.б.  қаламгерлер  жазған  материалдар  махамбеттануға 
қосылған жаңа үлес деп білемін. 
Намыс, қайрат, жігер, алапат күш әрбір өлең, жырынан  
толассыз тасқындап, ақыл арнасынан асып-төгіліп жатады.  
Мұның бәрі еліне, жеріне, халқына деген шексіз сүйіспен-
шілік пен махаббаттан туындайтындай. Осынша ен далада 
еркін өмір сүре алмай қор болған қандастарының күрескер-
лік  қабілетін  шыңдай  түсу  үшін  де  Махамбет  сынды  рух  
сардарын қазаққа құдай берген сияқты.
Ол мынау жарық дүниедегі әділетсіз өмірдің қыспағын-
да Исатай батырмен бірге тізе қосып, атқа қонады. Қолына 
қылышы мен қаламын қатар ұстап, майдан даласында атой 
салады.
Ата-ананы сөктіріп,
Ат басына соқтырып,
Нәлет деуге болмас па,
Осылай жүрген жүріске! – 
деп өзін-өзі қайрап, «қанды көбе киініп» («Мұңайма») қам-
сыз жатқан момын елін еңсе көтеруге шақырады. Өйткені,
Аяғы төмен аққан соң,
Дария болып шалқымас.
Айдан жарық нәрсе жоқ,
Сәулесі түспес жаһанға,
Қараңғы түнек басқан соң.
Алалы жылқы, ақтылы қой,
Аңдыған бөрі жемей ме,
Иесі ұйықтап жатқан соң... – 
дейді  Махаң  («Аймақ  көл»).  Бейқам  жатқан  ел  бәрінен  де  
айырылады.  «Оян,  сақ  бол,  қазақ»  деп  қана  қоймайды,  ел  

254
үшін,  жер  үшін  күрес  қажет  дейді.  Бұл  тап  бүгін,  мына 
біздерге, біздің ұрпақтарымызға айтылып отырғандай.
«Біз жеңнен қол, бір жағадан бас шығарар» күнді аңсап 
арман  етеді.  Әсіресе  Исатай  батырмен  үзеңгі  қағыстырып 
жүрген еркін сәтін аңсайды. Бұл тұста мына бір жолдарды 
қалайша еске алмай өтерсің:
Еңсесі биік боз орда,
Еңкеймей кірер күн қайда?
Қара бұланның терісін,
Етік қылар күн қайда?
Күдеріден бау тағып,
Сауыт киер күн қайда?
Күмбір-күмбір кісінетіп,
Күреңді мінер күн қайда?
Садақ толы сай кез оқ,
Масағынан өткізіп,
Басын қолға жеткізіп,
Созып тартар күн қайда?
Кет-Бұғыдай билерден 
Ақыл сұрар күн қайда?
Махамбет өлеңдеріндегі әрбір сөздің қуатына таңғалмай 
отыра алмаймыз. Қазақтың елеусіз өтіп жататын күнделікті 
тірлігінде  қалыпты  қолданыста  көрініс  беретін  сөздерге  
Махамбет өзгеше сапалық қызмет теліп, жігер беріп, тірілтіп 
әкетеді. Майдан алаңында мың сан қолға ие болғандай рух-
танып,  кісіні  елітіп,  еліктіріп  әкететін  Махамбет  сөздері 
қылыштан бетер қиып түсер алдаспанға айналады.
Оның жырларындағы сөзқолданыстар сізді сан ғасырға 
жетелеп, көне дәуірлер әлемін шарлатады. Қайсыбір қолда-
ныстары тіпті тосын болып көрінуі ықтимал. Соның өзінде 
қазақтың сөз әлеміндегі керемет дүниелерге масаттанып, тіл 
қолданыс арқылы тарихи шерулер жасайсыз. Мұның басты 
себебі,  біздіңше,  Махамбет  өзінің  алдындағы  ғасырларда 
қалыптасқан  ауыз  әдебиетін,  әсіресе  поэтикалық  үлгілерді 
шебер  игеруіне  байланысты  деп  білеміз.  Кез  келген  өле-

255
ңінен  ғажайып  теңеулерді,  астарлы  сөздер  мен  айшықты 
тіркестерді, бейнелі фразаларды, басқа да толып жатқан сөз 
орамдарын табасыз.
Бүгінгі оқырмандар тосырқаңқырап қарауы мүмкін же-
ке  сөздер  мен  тіркестердің  50-дей  түрін  профессор  Рәбиға 
Ғалиқызы Сыздық «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған 
«Махамбеттің  әр  сөзін  түсініп  оқысақ»  мақаласында  сана-
малап тұрып дұрыс баяндап берген.
Бір ғажабы, қазіргі түсінік-пайыммен қарағанда қисын-
сыздау  болып  көрінетін  асыра  мадақтауларға  риясыз  се-
несің,  масаттанасың.  Исатай  тұлғасының  өзі  өзгеше.  Оны 
осылай  өзгеше  етіп  тұратын  теңеулер  мен  тебіреністі  сөз- 
дер,  фразалар.  Махамбет  толғауларында  шешендік  өнерге  
тән  қолданыстың  бәрі  кездеседі.  Теңеу,  эпитет,  метафора, 
аллитерация, ассонанс, айшықтау тәсілдерінің бәрі қапысыз 
түрленіп, рухы биік дүлей күшке айналады.
Ол  Исатайға  бар  сөзін  арнаған.  Оған  теңеу  таппай  ас-
қақтайды. Одан артық адам жоқ. Исатайдың өзі түгілі, оның 
киген  киімі  («Маңдайын  сусар  бөрік  басқан»,  «Айғайласа 
белдігі байланған») де өзгеше. Исатай батырдың қолданған 
қару-жарақтары да басқаша. Жебесіне «сұр тауықтың жүнін 
қойдырған», ал садағы «Сары жебе салдырған, кіресін сары 
алтынға  малдырған,  көзін  тереңнен  ойдырған.  Атқанын 
қардай  боратқан,  Арыстан  еді-ау,  Исатай».  Ол  қаһарланса 
батырлар жырының алыптарындай «адырнасын ала өгіздей 
мөңіретеді»,  «атқан  оғы  Еділ-Жайықтан  тең  өтеді».  Міне,  
батыр  да  шешен  Махамбеттің  жырларындағы  Исатай  бей-
несі! Адамды тебірендірмей, сүйсіндірмей тынбайды.
Махамбет  өлеңдерін  оқи  отырып,  негізі  халық  жырла-
рына жататын Асан қайғы, Доспамбет, Шалкиіз, Марғасқа, 
Бұқар  жырау  салған  үлгілер  өнегесін  сезінеміз.  Исатай  
өлімі халықтың қайғысы ретінде жырланады. Сай-сүйегіңді 
сырқыратар  сөздер  нөпірінен,  есеңкірей  отырып  ес  жия-
сың.  Жігерленесің,  ел  үшін  еңіреген  ерлердің  опат  болуы  
бірлік пен ынтымақтықтың жоқтығынан екенін ойлап опы-
насың. Өмірде бас біріктіре алмау салдарынан ылғи да қай-

256
таланатын  осы  тектес  оқиғалардан  неге  сабақ  алынбайды 
деп бармақ тістейсің. Исатай өліміне бағышталған «Мұнар 
күнді»  ақынмен  бірге  толғап,  оның  әсірелеулеріне  еліге 
түсесіз.  Қандай  сөздер  таңдалған!  Исатай  өлімі  ел  басына 
түскен  орны  толмас  қайғы,  өкініш.  Оның  дүниеден  өтуін 
мұнар  күнге  теңейді.  Сол  қайғыны  елестетер,  қабырғаны 
қақыратарлықтай сөздер нөпірін іздейді, табады.
Алма мойын аруды 
Ат артына салған күн.
Сағағы болат қылыштың
Балдағынан сынған күн.
Қас бәйтерек жығылып,
Оған барлық дұшпанның 
Қуанып көңілі тынған күн.
 Исатай өлген соң, елдің де халі мүшкіл. «Сағағы болат 
қылыштың  балдағынан  сынған  күн»  деп  Махамбет  Иса-
тайды ғана емес, елдің белі бүгілгенін меңзейді. Ел басына 
төнген қасіретті өзекті өртер сөздермен жеткізеді.
Бұл  күнді  ол  қырсық  шалған  күн  еді  деп  те  жырлаған. 
«Тайманның ұлы Исатай» атты өлеңіндегі мына бір сөздер-
ге зер салалық.
Тайманның ұлы Исатай 
Ағайынның басы еді,
Алтын ердің қасы еді.
Исатайды өлтіріп,
Қырсық та шалған біздің күн.
Ерінің қасы кеткен жауынгер қалай шоңқиса, елдің ері-
нің қасындай болған Исатай кеткен соң сол ел де шоңқиып 
қалғанын өкінішпен жырлайды ақын.
Шынында,  Махамбет  сөзқолданысының  табиғаты  мүл-
дем  бөлек  талғам-таразыны  талап  ететін  ерекше  құбылыс. 
Мәселенің  бұл  жағы  әлі  зерттеушілер  тарапынан  жөнді 
ашылмай  жатыр.  Қолданысқа  түскен  әрбір  сөздің  төркінін 
барлай  отырып,  Махамбеттің  биік  парасатын,  оның  ізде-
німпаздығы  мен  эстетикалық  талғам-талайын  аңғаруға  бо-

257
лады.  Көне  сөздер  мен  тосын  тіркестерді  қолдану  уәжін, 
әлеумет  өмірін  таразылап,  сол  кездегі  әлемдік  ой-пікірдің 
қақтығысына  қапысыз  түсерлік  қабілет  қарымын  ашып  
беру бүгінгі ғылыми ізденістерге сұранып тұр.
Сондай  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  қайсыбірін  біз  де 
тілге тиек еткенді жөн көрдік:
Аламан, алаш, азамат, бұлан, емсеу, еңіреу, көдіре, кү-
дері, қарашы, құм (қом) сулар, сайғақ (жаяу), үдерім жер, 
қу толағай, алалау, жетім байтақ, алғаным тентек, аста-
на,  қараша  жебе,  тарпаң,  тарлан,  еріскен  тәрізді  толып 
жатқан тосын ұғым-түсініктер, өгіздей мөңірету, темір қа-
зық  жастану,  қу  толағай  бастану,  халыққа  тентек  ата-
ну,  түлкідейін  түн  қату,  бөрідейін  жол  жату,  құландай 
ащы  дауыстым,  құлжадай  айбар  мүйіздім,  маңыраған 
қойдай шулау, еңіреу, ұлы емшек боз, толарсақтан саз кешу, 
еңселігім  екі  елі,  егіз  қоян  шекелі,  тебінгі  теріс  тағыну, 
терлігі майдай еру, ертеден салса кешке озған, ылдидан сал-
са төске озған, егескен жерде шарт кетер, аз сөйлесіп көп 
тыңдар,  хас  асылдың  баласы,  шамырқансам  шарт  сынар 
болатпын, шортаны қара бақандай, бақасы сары атандай, 
балдырғаны  білектей,  баттауығы  жүректей,  қымыздығы 
күректей, сонасы қоңыр үйректей, ит алған қу, балдағы ал-
тын ақ болат, шаруа ұстаған қара балта, екі тарлан бөрі 
едім,  Еділдің  ен  тоғайы,  Ел  қондырсам  деп  едім,  көшпелі 
дәулет  кімде  жоқ,  бірде  бар  да  бірде  жоқ,  туған  ұлдан 
не  пайда,  қолына  найза  алмаса,  алтын  тақты  хандардың 
хандығынан не пайда, қаріп пенен қасірге туралық ісі бол- 
маса?  Ақырып  теңдік  сұрау,  жабыдан  айғыр  салмау,  қан-
ды  көбік  түкірмей,  мұз  үстіне  от  жағу,  мен  келелі  қара 
бұлтпын, келе жаумай ашылман, ағыны қатты Жайықты 
тіземмен  бұзып  өткенмін,  толарсақтан  қан  кешу,  қылыш 
қиғыр алмас ем, шарға шауып мұқалдым т.т. толып жатқан 
мақал-мәтелге бергісіз сөз үйірлері Махамбетті шынында да 
өзінен бұрынғы ақын-жыраулардан да, өзінен кейінгілерден 
де  оқшауландырып  тұрады.  Осы  санамалап  өткен  мысал 
сөздің әрқайсысына арнайы тоқтап, таратып, талдай түссе, 
қазақ сөзінің құнарына қанығар едік. Бұл мынадай сәт тала-

258
бына сәйкес келе бермейтін болғандықтан, осылайша қыс-
қа  қайыруға  тура  келді.  Мұны  алдағы  арнайы  зерттеулер 
сыбағасына қалдырдық, ниетке жеткізсін делік!
Қазақ  тілінің  осыншама  маржан  сөздерін  ұлы  мақсат 
жолында алмас қылыштай жарқылдатып, өзінің қуатты құ-
ралына,  кесіп  түсер  алдаспанға  айналдыра  білген  және  ел 
рухын асқақтатып өткен ұлы ақынның насихаты бұдан бы-
лай  да  үдей  түскені  абзал.  Яғни  көп  науқанды  шаруаның  
бірі іспетті кілт тоқтамаса екен деймін. 
Қазір  өз  қазағымызға  өз  ана  тілін  бұлдап  өткізе  алмай 
жатқан мына заманда, ұлттық намысын жоғалтқан, ұлттық 
санасын  солғындатқан,  сөйтіп  қазақ  атын  жамылғаны 
болмаса  жаттанып,  өзгеріп  бара  жатқан  жігерсіз,  жетесіз 
қандастарымызға  өлі  денеге  де  жан  бітірер  оның  қаһарлы 
жырлары  аса  керек-ақ.  Қазақ  сөзінің  есіңді  жиғызар  әл-
қуаты,  қамал  бұзар  қаһары,  өңменіңнен  өтер  өткірлігі,  ба-
тырлыққа,  ерлікке,  отансүйгіштікке  жетелер  нөпірі,  бәрі-
бәрі  Махамбет  өлеңінде  тұр.  Махамбет  өлеңдерін  оқып, 
одан рухтана білмеген, ұлттық намысын оятып, ұлт тілінің 
құнарынан сусындай алмаған пендені қазақ қатарына қосу 
қиын.  Өйткені  данышпан  М.  Әуезов  сөзімен  айтқанда: 
«Бүкіл  ХХ  ғасыр  әдебиетінде  қимыл  мен  күрес  жырын  
Махамбеттей  жырлаған  ақын  болған  емес.  Алды  да,  арты  
да – бір өзі».
шал ақыН ЖырларыНыҢ 
тілі меН СтИлі хақыНДа
Әдетте  қазақ  тілін  бай  да  көсем,  шебер  де  шешен  тіл 
деп жатамыз. Ал ол неден көрінеді, мұны қалай дәлелдеуге 
болады дегенді анықтау оңайға түспейді. Кез келген кісінің 
осынау қазақ тілі дейтін көл-көсір дүниені еркін кезіп, тіл 
мұхитында  құлаштай  еркін  жүзіп,  еркін  тыныстауына  бо-
лады. Ал, бірақ оның кеңдігі, тереңдігі, ұшы-қиырсыздығы 
кез  келгеннің  игілігіне  айнала  қоймайтын  іс.  Сондықтан 

259
ғасырлар  бойы  қаттала-қаттала  халық  қазынасына  айна-
лып, толыса, құмарлана, құлпыра түскен тілімізді игеру еш 
уақытта күн тәртібінен түспейтін мәңгілік проблема. 
Бұған әр ұрпақ өзінің айтулы өкілдері арқылы, олардың 
кейінгіге  мирас  еткен  туындылары  арқылы  өз  үнін  қосып, 
өз  сөзін  айтып  кетіп  отырған.  Алайда  кешегі  ХІХ  ғасырға 
дейінгі  сан  ықылым  заман  сағымында  қазақ  поэзиясының 
көкжиегі  тым  бұлдыр  боп  келгені  мәлім.  Тек,  1960-жыл-
дардан  бергі  уақыт  қана  қазақтың  тарихында,  арғы  жерді 
былай қойғанда, кешегі ХV-тен бергі бес ғасыр барысында 
ғажайып тұлғалардың болғанын дәлелдеп берді. 
Сол бір ғажайып сырлы да нұрлы көмбенің көзін ашқан-
да  өзіндік  үнімен,  өзіндік  сөзімен,  өзіндік  тіл  мақамы,  
нақыш бояумен құлпыра көрінген жыр тұлғаларының бірі – 
Шал ақын. Шал ақынның өмірін зерттеп, өлеңдерін жинап, 
рухани дүниеміздің қатарын молайтқан М. Әуезов, Б. Кен-
жебаев, М. Дүйсенбаев сынды тұлғалар, әсіресе М. Мағауин 
сияқты  азаматтар  еңбегіне  тәнті  екенімізді  айтпай  кетуге 
болмас  еді.  Шал  ақынның  көптеген  өлеңдері  М.  Мағауин- 
нің  ізденімпаздығының  нәтижесінде  жұртшылық  қолына 
тиді. 
Шал ақын шығармашылығын қарап отырсаңыз, онда бұ-
рынғы шешендік өнер сайысында шыңдалып, қалыптасқан 
стильдік өрнектер мен тіл қолданыс түрлеріне кенелесіз. 
Мәселен, 
Пасыл да пасыл, пасылман, 
Азса құлпы жасылман,
Жақсыға сырын жасырман,
Жаманға, сірә, бас ұрман.
Мен шапқан жүйрік ат
Бір желіксем басылман, – 
деп келетін, немесе: 
Арғымақ ат кімде жоқ,
Міне алмасаң атша жоқ,

260
Ағайын, туған кімде жоқ,
Сыйласпасаң жатша жоқ.
Немесе: 
Саясы жоқ бәйтерек,
Саздауға біткен талмен тең.
Жақсы ағаңыз бар болса,
Алдында сары балмен тең,
Ағайының көп болса,
Ұлың бір шеру қолмен тең.
Немесе:
Ханнан тақыт таярда
Қараша жұртпен қас болар.
Байдан бақыт таярда
Дәулетіне мас болар.
Немесе:
Пұт болдым деп мақтанба,
Одан да ауыр батпан бар.
Би болдым мақтанба,
Асқар ала тау менен
Аржағында аспан бар. 
Немесе:
Жігіттер, мал мен басым көп демеңіз,
Киім бүтін, тамағым тоқ демеңіз.
Дәуіттің отыз ұлын бір күнде алған – 
Біздерге жала-қаза жоқ демеңіз. 
Осы  үзінділердің  өзінен-ақ,  Шал  ақынның  ақыл  мен 
арынды  қатар  ұстаған,  шеберлікпен  шендескен  шешендік 
үлгісін танисыз. Өзіндік сыры мен өзіндік мақамы Шалды 
бірден ерекшелей түседі. 
Ақын  өзі  өмір  сүрген  дәуірдің  өзекті  мәселелеріне  ба-
рыңқырайды. Ол ел басқару жүйесі, билік айту, отбасы, ерлі-
зайыптылар  болмысы,  адамдардың  мінез-құлқы,  жақсы-

261
жаман қылықтары, жастық, қарттық, кісілік табиғаты, адам- 
гершілік, қайырымдылық, жалпы өмір пәлсапасы мен өмір  
сүру  философиясы  т.т.  Осылардың  бәрін  ол  поэзия  қуаты-
мен  әрлендіре,  нәрлендіре  суреттеп  отырады.  Сондағы 
оның  сүйенері,  тірлік  етері,  тұғырнамасы  –  тіл  қазынасы, 
сөз  мұрасы.  Жоғарыда  айтылған  мәселенің  бәрі  де  қазақ 
сөзін  емін-еркін  өзінің  қолайына  келтіріп  қолдану  арқылы 
реңденіп  жатады.  Ой  мен  сезім  үйлесімі,  сөз  жарасымы  
Шал ақын жырларының айшықты белгілері. 
Кезеңіне  лайықты  білімі  бар,  ескіше  сауаты  едәуір 
Шалдың  өз  дәуірінің  ой-пікірінен,  діни  ұғым-нанымынан 
мол хабары болғанға ұқсайды. Оның сөз саптауларында төк-
пелік  сарын  басым.  Пәлсапалық  ой-толғау  да  баршылық. 
Өлеңдерінің  көбі  мақал-мәтелдерге,  нақыл  сөздерге,  діни 
ұғым арқалаған арабизмдерге, бейнелі сөз тіркестеріне тұ- 
нып  тұр.  Тіл  тарихын  зерттеу  үшін  қажетті  лексикалық 
қабаттар, қазіргі қолданысымызда кездесе бермейтін мысал-
дар көп. Өзінің де көптеген өлең жолдары мен шумақтары 
мақал-мәтелдерге бергісіз нақылдарға айналғанын қаралық:
«Албастыдан дию да қашады».
«Нәпсің бір көкжал бөрідей,
Иманың бағлан қозыдай.
Егер тию салмасаң,
Иманыңды жеп кетер».
«Кімнің жақсы, жаманын
Бір жаратқан хақ білер.
Ағайынның асқанын
Қарындас білмес, жат білер.
Артқы қастың батқанын
Қаптал білмес, ат білер».
«Адамның басы – Алланың добы деген,
Қайда айдаса, сол жаққа домалайды». 
«Мың теңгелік қайғыдан
Бір теңгелік пайда жоқ».

262
Жаңаша қолданыстар:
«Балалы арқар маңырайды,
Баласыз арқар зарлайды».
«Қона берсе, жерің тозар,
Шаба берсең елің азар,
Жасай берсең ерің азар».
«Аяғын көр, асын іш» (деген сөз бар – Ө.А.)
«Шешесін көр, қызын ал» (сол белгісі – Ө.А.)
«Қарсы жүрген адамың,
Басын исе досың қыл.
Жеңілсе дұшпан достық қыл,
Аяққа салып баспаңдар». 
Сол дәуірдің тіл қолданыс мөріндей болып таңбаланып 
қалған «отызда ор қояндай арыстадым», «жұмысты жұмыс-
таймын»,  «тарағырақ»  (Барсаң  түзу  салады  тарағырақ), 
«сабаның  сақар»  (Сабаның  сақар  болсын  дені,  келін),  «іс 
боп бару» (Алдына бір жаманның іс боп бару), «Өнершек» 
(Өнершек жігітлікте жүрме бекер), «шаһбаз», «жаңбырдың 
іріткісіндей»,  «бимағына»,  «берін»,  «дулап  ету»,  «жадына  
алу»,  «ататану»,  «мал  тарту»,  «намысыма  түсейін»,  «пер-
ғауын», «елдету» (Ел елдетер, елдетер) тәрізділер, сондай-
ақ  ақын  арынын  танытар,  «нәпсі  көкжал  бөрідей,  иманың 
бағлан  қозыдай»  немесе  дарияны  сияға  теңеп,  жер  жүзін 
қамсыз  қаламмен  жазып  берер  қағазға  теңеу,  «Жүйрік  ат, 
түзу мылтық, сұлу қатын, мал мен перзент – адамның дәулет 
құсы»,  «басым  бұлбұл,  аяғым  дүлдүл»,  «лақтай,  құрақтай, 
бұлақтай,  құраттай»  сияқты  тамаша  теңеулер  мен  бейнелі 
сөздер легі бар. 
Шал ақынның тілге айрықша мән бергені әрбір өлең шу-
мақтарынан байқалады. Мына бір өлеңіне назар аударамыз: 
Сөйлеп қал, сөйле тілім, арыс келді,
Алдыңа сөйлейтұғын намыс келді.

263
Сөйлеп қал, сөйле тілім, осындайда,
Қысқарып ұзын дүние қарыс келді. 
Сөйлеп қал, сөйле тілім, иең келді, 
Алдыңа сөйлейтұғын жүйең келді.
Сөйлеп қал, қызыл тілім, осындайда
Қысқарып ұзын дүние, сүйем келді. 
Сөйлеп қал, қызыл тілім, бақ барында 
Басыңда сөйлейтұғын жақ барында. 
Сөйлеп қал, қызыл тілім, осындайда
Артымда мирас қалсын жастарыма. 
Қайталай,  тәптіштей,  қазып  айту  тәсілдері  және  сөзде-
рінің  жеке  тұрғандағы  мәнін  философиялық  тағылымға 
ұластырып  жіберу  ақынның  өзіндік  ой  өрбіту  шеберлігін 
көрсетеді.  Қараңыз,  сүйем  сөздері  –  өлшемдік  ұғымдар. 
Міне,  осыларды  өлең  жолдарында  қиюластыру  арқылы  ол 
өмір қысқа, сол қысқа өмірде айтарың, ойың болса, айтып 
қал, ол үшін Құдай берген қазына тіліңді түрлендір, жұмса 
дегенді айтқысы келеді, кейінге насихат етеді. 
Қазақтың  өзіне  тән  табиғи  болмыс-бітімі  осы  тектес  
сөзқолданыстардан  танылады.  Жирен-құрығы  сыпырылған 
қазіргі жастарымыздың бойынан тектіліктің көріне бермей-
тінін осындай асыл мұрамызға мән бермей кеткендігімізден 
болса керек деп шамалаймын. Бұл ретте Шал ақын тәрізді 
тұлғалардың  берері  мол.  Бүгінгі  тіліміздің  байлығына  ма- 
саттансақ,  осынау  дүлдүл  бабаларымызға  қарыздар  екені-
мізді ұмытпайық. 
Біз берілген уақыт мөлшеріне шамалап Шал ақын өлең-
дерінен орын алған кейбір қазақы ұғымдар мен ғасыр жүгін 
арқалап тұрған сөз саптаулардан аздаған мысал алдық. Ал  
тілдік тұрғыдан зерттеуге негіз болар небір үлгілердің бар-
лығын  қысқаша  шолудың  өзінен-ақ  аңғаруға  болады  деп 
білеміз. Жалпы Шал ақынның туындыларын түбегейлі зерт-
теу нысанасына алған мақұл. 

264
төле бИ туралы тОлғаНыС
Қазақ халқы дүниеде қанша ғасыр өмір сүріп келе жат-
са, ақын мен шешендік өнердің егіз екенін соншама ғасыр 
дәлелдеп келе жатқан ғажайып ел. Оның бергі дәуірлердегі 
үлгілерін  ғана  жадында  сақтаған  ата-бабаларымызға  тәнті 
бола  отырып,  одан  арғы  замандардағы  ғажаптардың  ұмыт 
бола  бастағанын  ойлап,  өзегіңді  өкініш  тілгілейді.  Ағаш, 
тері, тастарға өрнектеп жазып кеткен неше алуан сыр-сұхбат, 
жазбалардың  өзіне  енді-енді  ғана  үңіліп,  бабалар  рухы-
мен тілдескендей болып жүрміз. Сол қазыналарға қадалған 
сайын  таңдану  үстіне  таңдана  түсудеміз.  Өкінішке  қарай, 
тереңге тартар бабалар тарихын жазуда адастырмас жол табу 
да оңайға түспей келеді.
Өткен  ғасырлардағы  тарихтан,  тектен,  тілден  бездірген 
замандардың ызғары әлі кете қойған жоқ. Шүкір, тәуелсіз-
діктің таңы атқалы бері елдің рухани еңсесін көтерер шара-
лар  мен  іс-әрекеттердің  түр-түрі  жасалып-ақ  жатыр.  Бірақ 
сан  ғасыр  текшеленіп,  тұңғиыққа  бата  түскен  тарих  жүгін 
еңсеру  бүгінгі  ұрпақ  үшін  жеңіл  болмай  тұр.  Әйтсе  де 
бүгінгі қазақ өзінің тарихи тегін індете тексеріп, түбегейлі 
ізденістер жасауына толық мүмкіндік алып отыр. Бұл шама-
сы тәуелсіз ел болғаннан кейінгі, Алла жіберген шарапаты 
да шығар.
Қазақы болмыстың мәртебесін айрықша биіктеткен ұлы 
тұлғалардың бір шоғырын Төле би, Қаздауысты Қазыбек би, 
Әйтеке  билер  бастайды.  Бұлардың  арғы-бергі  жағындағы 
дүлдүлдер  мен  шешендерді  әлі  түгелдеп  танып  біткеніміз 
жоқ,  бітер  түрі  де  жоқ.  Ал  бұларды  келер  ұрпақтың  білуі 
тиіс. Өйткені бұлар қазақ сөзінің құдіреті мен елдің, жердің, 
өнердің,  рухани  жан-дүниеміздің  тарихын  жүрекпен  жа-
зып қалдырған ерендеріміз. Олар қалдырған аңызға бергісіз 
шежірелерден ана тіліміздің сан алуан қасиетін сезініп оты-
расыз.  Текті  тәрбиенің  ешбір  елде  жоқ  үлгісін  ұғынасыз. 
Яғни бұлар жүріп өткен жол ел өмірінде алтын арқау болып 
көмкерілген, өшпейтін, өлмейтін асыл мұрамыз.

265
Тірі кезінің өзінде есімі елге мәшһүр болып, «Төбе би» 
атанған Төле би бабамыздың биыл 350 жылдығын атап өту 
мүмкіндігі туып отыр. Бүгінге жеткен мәлімет бойынша, ол 
1663 жылы Жамбыл облысы, Шу ауданының, Жайсан жай-
лауында дүниеге келген. Ол 93 жыл өмір сүрген. Зерделеп 
қарасақ,  Алла  бұйыртқан  93  жастың  80  жылын  түгелімен 
қазақ елінің өсіп-өркендеуіне, ел болып бірігуіне жұмсаған 
екен. Ол араласып, шешім таппаған бір де бір мәселе қал-
маған,  ешқандай  сот,  прокурор,  милиция,  т.т.  болмаған  за- 
манның  өзінде  мемлекеттік  істермен  шұғылданған.  Қазақ- 
тың  мемлекет  болуына  қажет  сан  алуан  шаруамен  айна-
лысқан.  Сондағы  оның  сүйенген,  тірек  еткен  ұлы  қаруы  – 
туралықпен  тұздықталған  қазақтың  тілі,  өзінің  аузындағы 
уытты сөзі болды.
Төле бидің ел басқарудағы қызметі мен ол айтып кеткен 
билік  сөздерге  кезінде  ұлы  ғалымымыз  Шоқан  Уәлиханов 
мән берген. Тіпті А. Левшин, Г. Потанин, А. Диваев тәрізді 
Ресей ғалымдары да назарында ұстаған. Қазақстанның Мем- 
лекеттік  архиві  мен  Ғылым  академиясының  қолжазбалар 
қорында  ол  туралы  ел  аузынан  жиналған  мол  материал 
бар.  Бұл  қазынаны  жинаушылардың  арасынан  Н.  Төреқұ-
лов, Б. Адамбаев, Ә. Мәметова, М. Қалдыбаев тәрізді зерт-
теушілердің де қолтаңбасын табуға болады. Бұл байлық жыл 
өткен сайын толыға түсуде. Төле би мұрасы да жинақтала 
бастады. 
Ұлы  билердің  өміріне  үңілген  сайын  бір  сүйсінерлік 
ерекшелікті байқауға болады. Олардың бүкіл өмірі ана тілі-
міздің мәртебесін көтерумен, оны мадақтаумен өткен сияқты. 
Қолда бар мұралардың қай тұсына үңілсеңіз де, қазақ тілінің 
байлығын,  оның  айрықша  құнарын,  әсемдігін,  әдемілігін, 
әсерлілігін, теңдессіз құдіретін сезініп, марқайып отырасыз.
Сонымен бірге жоғарыда есімі ерекше еске алынған үш 
бидің Қазақстанның үш аймағын жайлап отырса да, бірімен-
бірінің тығыз байланыста болғанына таңданасыз және небір 
күрмеуі қиын түйіндерді (жер дауы, жесір дауы, ел дауы, т.т.) 
шешуде  бірінің  сөзіне  бірі  құлақ  түріп  отыратын  туралы-

266
ғына, әділетіне тәнті боласыз. Сондай-ақ адамдық болмыс- 
ты шыңдай түсетін өзара адами қарым-қатынасына да сүй- 
сініп отырасыз. Осының бәрі біздің қазақтық болмысымыз-
дың  мықты  болғанын  көрсетпей  ме?!  Осындай  ойға  қал-
дыратын неше алуан мысалға жүгінуімізге тура келеді.
Бір жолы Төле бидің өзіне аумай тартқан бір ұлы 25 жа-
сында қайтыс болады. Бұл қазаны есітіп, Төле биге көңіл айту 
үшін сонау Арқадан Қаз дауысты Қазыбек өз нөкерлерімен 
Түркістанға  аттанады.  Досының  келе  жатқанын  естіген  
Төле  би  үйдегі  жылау-сықтауды  тоқтатып,  көрші  ауыл-ай-
мақтан келген ағайынның бәрін таратып жібереді. Қасында 
жақын-жуықтары  мен  қатын-қалаш,  қыздары  ғана  қалады. 
Оларға  да  жылауға  тыйым  салады.  «Көптен  көрмеген  Қаз  
дауысты Қазыбек келе жатыр. Өздеріңе берік болыңдар. Сыр 
алдырмаңдар», – дейді. Бөген, Шаян саласына ақ үй тіктіріп, 
Қазығұрт  жайлауында  жатқан  жылқылардан  ту  бие  алды- 
рып  сойдырады.  Екі  жігітін  Қазыбектің  алдынан  жіберіп, 
өзі  күтіп  алады.  Сағынып  келген  досын  ешқандай  жылау-
сықтаусыз керемет күтеді. Қазыбек жағы аң-таң, істің ақы-
рын бағайық деген оймен сыр бермей отыра береді. Ал Төле 
би  болса,  ақын-жырауларына  ән,  жыр  айтқызып,  салтанат 
құрады.  Екі  күннен  соң  қонақтарын  аттандырып  тұрып, 
Төле би:
–  Қадірлесім Қазыбек, бұйымтайың  болса айт,  –  дейді. 
Қазыбек би:  
–  Жүз  көрген  дидар  ғанибет,  ағаға  сәлем  бермек  бізге 
міндет, ешбір қалауым жоқ, – депті. Сонда Төле би тұрып:
– Іздеп келер інің бар болса,
Бақытың барын содан біл.
Аңсап келер ағаң бар болса,
Аруағың барын содан біл.
Аларды біліп бермегеннен без,
Ел-жұрты қашып ермегеннен без.
Үйіне қонақ қонбағаннан без,
Көптің айтқанына болмағаннан без, – дей келіп, атадан 

267
қалған нар кескен қылышты Қазыбектің алдына қойып, иы-
ғына бұлғын ішік жабады. Жолдастарына да зор сый-сияпат 
көрсетеді.
Сөйтіп Қазекеңдер атқа қона бергенде сырттан «ой, ба-
уырымдап» бір қауым ел ат қойып азан-қазан құшақтасып, 
көрісіп, жылап-сықтап болған соң Қазыбек би біраз сөйлей 
келіп, соңынан былай дейді:
– Ау, Төке тұғырдан ұшқан сұңқарыңа,
Тұмұйық жұтқан тұлпарыңа,
Түбір берсін, құдайым!
Сіздей қазақ болар ма,
Ойламайтын уайым.
Қош аман бол, арысым,
Тілектес  болып  тұрайын!  –  деп  Төле  бидің  тектілігіне 
риза болып, аттанып кеткен екен.
Тағы бір мысал:
Өмірдің  ендігі  бір  кезеңінде  Қаздауысты  Қазыбектің 
Әлімжан  деген  баласы  қайтыс  болғанда  Төле  би  бір  топ 
адамдарымен арнайы барып былай деп көңіл айтқан екен:
– О, Қаздауысты Қазыбегім! 
Кім білген бұл ғұмырдың азы-көбін, 
Қылыштың сабы кетіп, қабы қалды,
Бедеудің жаны кетіп, жалы қалды.
Батырдың ары кетіп, малы қалды, 
Халықтың нәрі кетіп, сәні қалды.
Уа, Қазыбегім, нар көтермес жұмыс болды,
Өзі беріп ұлыңды өзі алды,
Бұл пенде бір Аллаға не ғылады, – 
дей келіп, жұртты егілткенде барып Қазыбек басын көтеріп 
былай деген екен:
–  Е,  е,  қадірлі  Төке,  құдайға  да,  халқыма  да  ризамын. 
Әлімжаным туғанда Орта жүздің елі ғана құтты болсын ай-
тып  еді.  Енді  ол  қайтыс  болғанда  үш  жүздің  баласы  келіп 
көңіл  айтып  жатыр.  Бұған  да  шүкіршілік!  –  деп  кеудесін 
көтеріпті.

268
Үш  бидің  бірінен  бірі  өткен  шешендігі  мен  көсемдігін 
айнытпай  танытар  мына  бір  оқиғаның  да  әрдайым  есте 
болғаны жөн сияқты. 
Тарихи  деректерде  әз  Тәуке  хан  осы  атақты  билерді 
«Жеті  жарғыны»  қабылдағаннан  кейін  сынамақшы  болып, 
қайсысы  қандай  жауап  берер  екен  дейді  де,  бәріне  ортақ  
мынандай сауал қояды:
– Дауға билік айтқанда алдымен жасы үлкеннің бастауы, 
жасы кішінің қостауы жөн бе, әлде жасы кіші бастап, жасы 
үлкеннің қоштауы жөн бе?
Сонда Ұлы жүз биі Төле:
– Төбеде тұрған кісі төрт жағын түгел көргенде, төменде 
тұрған  екі  жағын,  беткейде  тұрған  бір  жағын  әрең  көреді. 
Сондықтан  жасы  үлкеннің,  оңы  мен  солын,  алды-артын 
болжаған ағаның алдымен билік айтқаны дұрыс қой, – депті.
Орта жүз биі Қаз дауысты Қазыбек тұрып:
–  Жасы  үлкен  аға  әділ  төреші  бола  алмайды.  Себебі 
артында  қайырылары  жоқ.  Жасы  кіші  інің  де  төреші  бола 
алмайды.  Себебі,  алдында  қайырылары  жоқ.  Сондықтан 
алдында  айбынды  ағасы  бар,  артында  именерлік  інісі  бар, 
алды-артына қарайлап, билігін абайлап жүргізетін ортаншы 
бидің төрелік айтуы орынды ғой, – депті.
Ең соңында Кіші жүз биі, әрі жасы кіші Әйтеке:
– Ағасы келсе, ардақтап атын байлағандай, қонағы кел-
се, құрметтеп жайлағандай, тындырымды інісі болса, қанат-
құйрығы сай болып, көңілі жай болып, ағаның алар тыны-
сы болса, інінің міндеті басқару, ағаның реті бас бағу емес  
пе? – деген екен.
Осы  мәжілісті  басқарып  отырған  Тәуке  хан  билердің 
бәрінің айтқанына сүйсініп, әсіресе Әйтекенің берген жауа-
бына шын ықылас білдіріпті. Міне, осы қысқа ғана үзіктен 
үш  бидің  шешендік  өнерінің  өрісін  танып,  қазақ  сөзінің 
шексіз мүмкіндігін байқауға болады.
Төле би 93 жасында 1756 жылы Оңтүстік Қазақстан об-
лысы, Төле би (бұрынғы Ленгер) ауданының Ақбұрған-Орда 
деген  ауылда  қайтыс  болған.  Денесі  өзі  12  жылдай  биле-

269
ген  Ташкент  қаласындағы  Бабырдың  нағашысы  Жүнісхан 
ескерткішінің қасына қойылған. Сөйтіп ол жатқан жер бүкіл 
қазақтың  ғана  емес,  барша  түркі  жұртшылығының  тәуап 
етер киелі мекеніне айналды. Аруақты құрмет тұтқан елдің 
бүгінгі  өкілдері,  бәріңізді  Алла  аяласын,  жүректеріңізге 
Төле би баба қасиеті саяласын! Әумин!

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: