Өмірзақ айтбайұлы

92
әбден миымды жеп біткен, мезі қылған. Ал мынаның жөні 
басқа.  Тілмен  айтып  жеткізе  алмас  жақын  да  жайлы  үн 
тұла бойымды мақпалдай сипап, мәпелеген, не деген тәтті 
әуен  дерсің?!  Жүйке-жүйемді  балбыратып,  еніп  барады, 
емірентіп барады. Япырау, бұл не қылған ырғақ, қайда жа-
тырмын?  Әлгі  әуен  қайдан  шығып  тұр,  неменеге  сонша 
егілемін деймін. Бұл бір ғажайып сәт еді. Әуен бір де то-
ластар емес. Бірінен соң бірі, бірінен соң бірі кетіп жатыр. 
Тыңдаған  үстіне  тыңдай  түскім  келеді.  Тоқтап  қалмаса 
екен,  үзіліп  кетпесе  екен  деп  үздігіп  жатырмын.  Аздап 
есімді жия бастадым, қайда, қандай жағдайда жатқаным 
есіме  түскендей  болды.  Анкарада  екенмін  деймін.  Тағы 
да шала-жансар кейіпке түсіп, «Мұнда неғып жатырмын, 
қазақ музыкасы қайдан жүр, бұл қалай?» – деп аң-таң бола-
мын. Алыста жүріп, сағынып барып тыңдаған музыканың 
қадірі  қандай  десеңізші!  Өз  музыкамызды  мен  өмірімде 
мұншалықты  түсініп,  мұншалықты  еміреніп  тыңдаған 
емеспін.  Осындай  аласапыран  ойдың  үстінде  музыкаға 
елтіп жатқанда бетіме ып-ыстық бір нәрсе тырс-тырс тама 
бастады. Құлағым әуенде, көзімді жайлап ашып қарасам, 
бас жағымда бір ғажайып келісті келіншек отыр. Өңім бе, 
түсім бе білмеймін. Мөлдіреген көзін маған қадап егіледі. 
Дәл осы кезде тағы да приступ басталды. Есімнен танбай-
ын, берілмейін деп жан қинауға түсіп жатырмын. Есімнен 
тансам,  әлгі  әуендер  мен  мына  келіншектен  адасып  қа-
латындаймын. Тоқтап қалмаса екен, отыра тұрса екен де- 
ген  екіұдай  сезім  жетегіндемін.  Сөйтіп  жатқанда  прис-
туп тоқтап, жаным жайлана бастады. Анықтап айналама 
қарасам,  әлгі  келіншек  осы  өткен  жазда  бізге  Алматыға 
келіп  кеткен  атақты  Америка  ғалымы,  әйгілі  түрколог 
Ильза  Циртаутес  ханым  екен.  Ол  да  осы  Еуропада  өтіп 
жатқан  дүниежүзілік  конгреске  баяндамамен  келіпті. 
Менің ауырып, конгреске қатыса алмай жатқанымды біліп 
жеткен екен. 
Ал  әлгі  әндер,  күйлер  соның  қолындағы  кішкентай 
магнитофон-қобдишадан  шығып  жатыр.  Мұны  ол  жазда 

93
Қазақстанға  барған  сапарында  жазып  алған  екен.  Соны 
шетелде ауруханада жатқан маған әкеп тыңдатуы өзгеше 
бір ізгіліктің, мәдениеттіліктің белгісі еді. Оны сөзбен ай-
тып жеткізу қиын. Менің де көзімнен еріктен тыс ыршып 
түскен тамшыны байқамай қалдым. Енді ғана аңғардым, 
біздің  музыканы  мен  ғана  емес,  есік  алдында  ентелеп 
тұрғандар да құмарта құлақ түріп тыңдап тұр екен. 
«Е!.. Жігіттер, біздің бастан осындай да бір сәттер өткен 
еді. Еліңнің, жеріңнің, Отаныңның, әнің мен өнеріңнің қа-
дірін адам сыртта жүргенде айқынырақ сезінеді екен және 
кейде әннің дәруі дәрігердің емінен де күшті-ау деймін», – 
деп толғанып барып, әңгімесін тоқтатты. 
майдақоңыр
 
Қай-қайдағысын еске алған, ақылды жанның аялы көз-
дері жасқа толып тұрды. Ішкі жан дүние дариясын толқы-
тып  алған  Секең  енді  бір  мезет  қаз  дауысын  қоңырлата 
ыңылдады. Бұл кісінің жас шағындағы үні қандай болғанын 
қайдам,  осындай  шабыты  келген  шағында  жанға  жайлы 
қоңыр  дауысына  таңданбай  отыра  алмайтынбыз.  Сөзсіз, 
мәтінсіз  ыңылдап  кетті:  «Оһо  –  һоу-у  ...  Май-да-а  қо-о-о-
ңыр, е-е-ей-ей!» – деп барып тоқтады да: 
–  Айналайын,  Өмірзақжан,  егер  мүмкін  болса  осыны, 
осыған бір салшы. О, шіркін, сендер білсеңдер ғой! – деді.  
Тағы  бір  сырдың  шеті  ашылғалы  тұрғанына  елеңдеп,  Се-
кеңнің сағыныш арқалаған лебізін қайтармай, қолға домбы-
ра алдым. 
Домбыраны  қазіргі  күйіме  сәйкестендіре  бұрадым  да, 
әнді жайлап шерте бастадым. Сонда Секең: 
–  Әуелі,  осылайша  бір,  толық  шертіп  алшы,  –  деді  өзі  
қапысыз  тыңдаудың  қамын  жасап,  жайғасты  да,  мына  дү-
ниеден  аулақтап,  алыс  бір  күндердің  елесіне  ергендей  қы-
бырсыз, үнсіз күйге көшті. Әннің соңғы қайырмасын жұмсақ 
қана сипап барып тоқтадым да:

94
Жігіттің падишасы Әмір Темір
Бозбала әнге салсаң қайғың кемір, – 
деп  Ақан  серінің  аруақты  әнінің  ырғағына  еніп,  белгісіз 
бір сезімнің арбауына түстім. Денем дуылдап, арғымақпен 
ағызып келе жатқандай аңырай беріппін. Бір мезгілде Секеңе 
қарап  ем,  ол  көзін  жұмып  алып,  аржағынан  келе  жатқан 
ағыл-тегіл сезім нөпірін тас бекіткендей түрі бар екен. Бет-
аузы мың құбылып, бүлініп отыр. 
Жігітке өлең де өнер, өнер де өнер. 
Жүйрік ат өрге салсаң өршеленер, – 
деген  тұста  Секең  мол  денесін  ауыр  қозғап  барып,  жеңіл 
тұрып кетті. Келесі: 
Бозбала жастығыңда ойна да күл, 
Шамшырақ, мың күн жанған бір күн сөнер! – 
деген жолдар шырқалғанда ол арылы-бері адымдап, аспан-
дап,  әлдеқайда  алысқа  көз  тастап  тұрғандай  болды.  Сонау 
тұңғиықтан  оянып,  лек-легімен  бері  ағылып  келе  бастаған 
ойлар мен сезімдер шеруін жасырғысы, жасырғысы емес-ау, 
көрсеткісі келмегендей, кей тұста: 
«О-ди-дау-дара-дай-дым-ой-и!» – 
деп қосылып кетіп отырды. 
Жүйрік ат, жақсы қатын – ер қайрағы, 
Жігіттің болып өстім сүр бойдағы, – 
деген  кезде  ол  тіпті  құлпырып,  түлей  түсті.  Арқасында 
тұрған шақсасын ала бергенде: 
Қағаз шай, ащы насыбай – ер арқасы, 
Күйіне түсіреді қай-қайдағы, – 
деген  жолдар  құбыла  жөнелді.  Ән  де,  өлең  де  Секеңнің 
қазіргі  күйіне  дөп  түсіп  жатқандай  еді.  Ән  мен  тыңдаушы 
тұтаса келіп, сирек болатын қазіргі сәттің өзгеше бір мүсінін, 
сәулетін сомдағандай кез еді, бұл. Осы бір ғана әннің тұсында 
Ісмет  Кеңесбайұлының  қай  қиянды  шарлап,  қай  жерлерді 

95
кезіп  келгенін  кім  білсін?!.  Әйтеуір,  Ақан  әнінің  құдіреті 
осы  бір  адамның  бойында  жасырынып  жатқан,  кез  келген 
сәтте көріне  бермейтін,  бөлекше бір сырды ақтаратын.  Ән 
біткен.  Ол  біразға  дейін  өз  ойымен  өзі  болып,  қазіргі  қал- 
пын  бұзғысы  келмей,  біраз  үнсіз  отырып  қалды.  Әлден 
уақытта  барып  «мен,  қазір»  дегендей,  ишара  жасады  да, 
бөлмеден шығып кетті. Ерніндегі насыбайын тастап, аузын 
шайып, тазаланып келді. 
– Мен бұл әнді толғанбай тыңдай алмаймын, жігіттер, – 
деді Сәкең әңгімені өзі жалғап. – Өйткені бұл ән, мені көрген 
түстей өтіп кеткен тәтті кезеңдеріме жетелеп, қай-қайдағы-
ны есіме салады. Болмысы бөлек тұлғалар оралады көз ал-
дыма.  Әсіресе,  марқұм  Мұхаңмен  (М.  Әуезовпен)  болған, 
осы әнге байланысты бір сәт есімнен кетпейді. 
Бұрын осындай бір әңгіменің болғанын әлдебіреулерден 
шала-пұла естігеніміз бар. Бірден бірге сатылап жеткен ес- 
телікте  мән  қала  ма,  тәйірі!  Нағыз  куәгердің  өз  аузынан 
еститін болғанымызға қуанып, құмарлана құлақ түрдік. Се-
кеңді  осыншама  толқытып,  шабытты  әсерге  бөлеген  Ақан 
әніне, «Майдақоңырға» ризалығымызды айтып, үнсіз отыр-
мыз.
–  1958  жылдың  жаз  айы.  Қазақ  зиялыларының  бір  топ 
өкілі  Алматыдан  пойызға  отырып,  Мәскеуге  тартып  бара-
мыз.  Арамызда  Мұхаң,  Сәбең,  Ғабең,  Құрекең,  Қанекең, 
Ғабдол  Сланов  т.б.  және  мен.  Бір  вагондамыз.  Купеміз 
басқа-басқа.  Қайран,  дүние-ай,  Мұхаң  жүрген  жер  әңгіме-
дүкенсіз, думансыз болушы ма еді, тәйірі! Ол да бір қайта 
оралмас алтын дәурен екен-ау! Ия, Мұхаңның, әсіресе, әнге 
деген  ықыласын  өз  эпопеясындағы  Абайдың,  Біржанның 
төңірегіндегі  әнші-жыршы  шәкірттерден  білесіздер  ғой. 
Ән араласқан тұста Мұхаң төгіліп бір жөнелмеуші ме еді! 
Мұхаң бұл жолы да былай шыға өз купесіне біразымызды 
жинап алды да, небір қызық әңгімелерге кенелтіп отырған. 
Бір мезетте ол: 
 – Ісмеке (ол кісі мені осылай атайтын да, Секе демейтін 
еді),  –  деді  төтеннен.  –  Сен  мына  Ғабдолдың  ән  салатынын 
білемісің? 

96
 – Жоқ, Мұха. Ондай өнер болса,біз тыңдауға дайынбыз. 
  Жоғары  орында  жатқан  домбыраны  алды  да,  Мұхаң 
Ғабдолға  ұстатты.  Кімдікі  екені  есімде  жоқ,  бір  білетінім, 
Мұхаң  жүрген  жерде  домбыра  болатын.  Ғабдол  домбыра-
ны  біраз  күйлеп  отырды  да,  өзін-өзі  тұңғиық  бір  қалыпқа 
салып алды, өзгеше бір қоңыр үнмен жанымызды ә деген-
нен балбыратып, шырқады дейсіз. Аң-таңбыз. Тұрғанымыз 
тұрған, отырғанымыз отырған күйімізше арбалған адамдай 
қыбыр-күбірсіз  қатып,  тыңдап  қалғанбыз.  Менің  бұл  әнді 
бірінші  рет  тыңдауым  еді.  Өзіме-өзім  ие  бола  алмай,  әрең 
шыдап  отырып  Мұхаңа  көзім  түсіп  кетіп  еді,  не  істерімді 
білмей  аңырдым  да  қалдым.  Ол  ағыл-тегіл  жылап  отыр. 
Мұхаңның жылағанын ешқашан көрген емеспін, тіпті жы-
лай  біледі  деген  ой  миыма  кіріп  те  шықпайтын.  Өзінің 
кейіпкерлері тәрізді «қанын ішіне тартып, сұрланып» оты-
ра беретін мықтының өзі деп ойлайтынмын. Сөйтсем, олай 
емес екен. Ол мұнысын ешкімнен жасырған да, қымсынған 
да  жоқ.  Тіпті  оны  ойлап  та  отырмаған  сияқты.  Дәл  қазір, 
ол бар асылын бір әннің жолына құрбан етіп жіберер түрі 
бар. «Шіркін-ай, Майдақоңыр!» деп барып тоқтағанда ғана 
Мұхаң Ғабдол Сылановқа қарап тұрды да, қалтасынан ора-
малын алып, көзін сүртті. 
–  Пәлі,  ән  деп  осыны  айтад  тә.  Әннің  төресі  ғой,  бұл. 
Осындай сәттерді маңдайымызға жазған тағдырымызға шү- 
кіршілік  етелік.  Бұл  қазақтың  кеудесінен  қандай-қандай 
әуендер  шығады  десеңші!  Мұндай  өнерді  құлақпен  емес, 
жүрекпен  тыңдаған  абзал!  –  деп  бір  кетті  дейсіз  ағылып. 
Бүкіл  қазақ  өнері,  оның  арғы-бергі  тарихы,  асылдары  мен 
алпауыттары, сал мен серілер әулеті жайында ұзақ әңгімеге 
тереңдеп, көпке дейін әсерленіп отырды. 
– Әттең, сол тарихи сәттер осы күнгі техника тіліне түс- 
се ғой, келешек үшін таптырмайтын қазына қалған болар еді. 
Әттең, дүние-ай! – деп барып Секең бүгінгі әңгімені тамса-
на аяқтаған еді. Бұл күнгі кешке біз де іштей ризашылығы-
мызды  айтып,  осындай  сәттерді  сыйлаған  тағдырымызға 
шүкіршілік жасап, үйді-үйімізге аяңдадық. 

97
«бізге енді сөз қалған жоқ»
Ісмет  аға  өмірде  қандай  алып  денелі  жан  болса,  ол 
ғылымда да сондай алып еді. Қандай да бір іш пыстыра-
тын,  ұйқы  шақыратын  жиналыстардың  өзін  жандырып 
жіберетін.  Тып-тынық  жатқан  суды  лезде  алай-дүлейін 
шығарып  кететін  жайын  болушы  еді  ғой.  Кеңесбаевтың 
да  жүрген  жерін  күлкіге,  думанға  бөлеп  жүретін  жақсы 
қасиеттерін  осы  жайынға  теңеуге  болады.  Ол  жұмысты 
да дәл осылай жапырып істейтін. Оның соншалықты бі-
лімділігін, ізденімпаздығын, еңбекқорлығын өзіміз талай  
көріп жүрдік. Ал оның ғылымдағы абыройының аса жо-
ғары  екенін  КСРО  ғалымдарының  бір  үлкен  жиынын-
да  байқап  едік.  Сонда  тек  кеңес  өкіметінің  ғана  емес, 
көптеген  шетел  ғалымдарын  аузына  қаратқан  Виногра-
дов секілді ғұламалар Кеңесбаевтан озып, алдын орап сөз 
сөйлемейтін. Бәрі-бәрі Кеңесбаевтың аузына қараған-ды. 
Ол  ғылыммен  қатар  ұлт  жанашыры,  жас  ғалымдардың 
қамқоршысы болатын. Осының бір дәлелі ретінде Кеңес-
баев  басқаратын  Ғылыми  кеңесте  өткен  бір  жиын  туралы 
еске ала кеткенді жөн көрдім. 
Ғылыми кеңес жүріп жатыр. Төраға – Ісмет Кеңесбаев. 
Мүшелері: Мәулен Балақаев, Мүсілім Базарбаев, Ахмет 
Жұбанов және Ғабит Мүсірепов, т.б. Жұрт орындарына 
жайғасып бола бергенде Ғабең – Ғабит Мүсірепов кірді. 
Аяқты  қарш-қарш  басқан  күйі  төрге  озып  бара  жатып 
жан-жағына  амандықтың  ишараты  ретінде  басын  сәл 
иді де, үйреншікті орнына, Секеңнің сол жақ қанатына 
барып  аяқты  айқастыра  отыра  кетті.  Басындағы  жады 
телпегін үстелге қойды. Ол кісінің Азия, Африка елде-
рін аралап жаңа келген кезі. Киген киімі кіршіксіз, тап-
таза.
Кеңес тізгінін қолға алған Ісмет аға: «Бүгінгі диссерта- 
ция  қорғағалы  отырған  азамат  мына  Оңтүстік  Қаратау 
өңірінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген бір  
топ  ақын-жыраулар  туралы  ізденістерін  баяндамақ.  Ол  бір 

98
зерттелмей  жатқан  біртұтас  дүние  еді.  Соны  біршама 
жүйеге түсіріп, зерттеп, зерделеп келіп отыр екен. Бүгінгі 
бас қосуымызда соны талқыласақ», – деп жан-жағына бір  
қарады-дағы,  «Ал,  Әсілхан,  саған  20  минут  уақыт  бері-
леді», – деді. 
Бұдан бұрын да дәл осы кеңесте бірнеше мәрте тауы 
шағылған  Әсілхан  Оспанұлы  біраз  қобалжып  тұрды  да,  
тістеніңкіреп  сөйлеп  жұмысының  жайын  баяндап  кет-
ті...  Атқарған  жұмыстары  жайлы  бірсыпыра  айтып  бол-
ды. Сонсоң Ісмет аға: «Баяндамашыға қандай сұрау бар,  
жұмысының  кемшіліктері  мен  жетістіктеріне  байланыс-
ты пікір білдірушілер болса, айтыңыздар», – деді. Бұған 
дейін  де  талай  тартысқа  түскен  бұл  тақырып  жөнінде 
ешкімнің  батылы  барып,  пікір  айта  алмай,  арада  біраз 
кідіріс пайда болды. 
Осы уақытта ешкімнен рұқсат та сұрамай, қол да кө- 
термей,  орнынан  да  тұрмастан,  аяқты  айқастырған  күйі 
Ғабең: «Осы мен түсінбеймін, жолдастар! Ескілікті аңсай-
тын, бұрынғы өткен хандар мен сұлтандарды дәріптейтін 
ақын-жырауларды  зерттеу  қандай  қажеттіліктен  туып 
отыр? Мен түсінбеймін, жолдастар!», – деп түйді сөзінің 
соңын. 
«Иә,  Ғабе!  Талқылауды  бастап  бергеніңізге  рахмет! 
Міне, пікірін осылай ашық айтатын азаматтар керек бізге. 
«Обсуждение»  басталды»,  –  деді  І.  Кеңесбаев.  Осыдан 
кейін-ақ  бір  серпін  пайда  болып,  Мүсілім  Базарбаев  сөз 
алды. Дәл осы тақырып бойынша бұрын болған кеңестер-
ге қатысып жүрген М. Базарбаев үлкен дайындықпен кел-
ген екен. Жұмысты тас-талқан етіп сынады. Ең ақырында: 
«Секе,  бұл  жігіт  қалай  өзі?  Өткен  кеңесте  де  жұмысына 
аз сын айтылған жоқ еді. Ішінде біраз алып тастап, қайта 
жазып шығатын жерлері бар. Бұл оның бірін де істемеген. 
Сонда бұл азамат кеңесті сыйламай отыр ма, әлде кеңес 
мүшелері – басы сіз болып мына біздерді менсінбей отыр 
ма?», – деп ентігін әзер басқандай болып тоқтады. 
«Ой, бәрекелді, Мүсілімжан! Үлкен дайындықпен кел- 
ген  екенсің,  көрініп  тұр.  Бізде  дайындықсыз  келіп  те 

99
сөйлей салатындар бар», – деп Ғ. Мүсіреповті сөзбен бір 
қағытып өтті. 
Әсілханның  жұмысын  қолдап  сөйлейміз  бе  дегендер 
Мүсірепов  пен  Базарбаевтан  кейін  «дарияның  қасынан 
құдық қазбайық» деген сыңайда біраз тосылып қалған-ды. 
Дегенмен  бұл  жолы  оның  диссертантқа  жәрдем  қолын 
созғалы  отырғаны  байқалды.  Көпшіліктен  қайта-қайта 
ұсыныс,  пікір  сұраған  Ісмет  аға  енді  шындап  сасайын 
деді.  Осыны  сезді  ме,  әлде  ойын  жинақтап  болғаны  сол 
ма, Ахаң – Ахмет Жұбанов жайлап қолын көтерді. Көктен 
күткені жерден табылғандай Ісмет аға жайнап сала берді. 
Оның да барлық атақ-даңқын тегіс түгендеген Кеңесбаев: 
«Ақа, пожалыста!» – деді. Бұл сөзді Секең осылай қазақша 
мақаммен айтты. 
Жайшылықта  да  жылдам  сөйлемейтін  Ахаң  бұрын-
ғысынан да баяу даусымен: «Осы біздің ғылымға қанша-
лықты  қатысы  бар  екенімізді  білмеймін.  Әйтсе  де  «Бір 
ағашқа  екі  ішекті  байлап,  содан  күнкөрісімізді  ажыра-
тып жүрген жанбыз ғой», – деп бір тоқтады. «Біздікі ән 
болған  соң,  сол  әннің  өзі  тіл  арқылы  шығатын  болған 
соң, біздің де тілге қатысымыз болғаны ғой», – деп тағы 
бір  түйді.  «Мен  бұл  жігітке,  біріншіден,  рахмет  айтқан 
болар едім. Қазір біз Қазақстанның төрт бұрышын зерт-
теп  болуға  айналдық.  Ал,  оңтүстіктегі  Қаратау  өңірін 
мекен  еткен  ақын-жыраулардың  өмірі  тұтас  бір  тарих, 
шығармашылықтары бүтін бір әдебиет екен. Бұл жігітке 
соны  қолға  алып  зерттеп  жүргеніне  рахмет,  –  деп  алды 
да: – Әй, шырағым, сенің маңдайыңның ырысы бар жігіт 
екенсің. Мұны қазір қозғап отырғаныңа шүкір. Егер бұл 
тақырыпты  осыдан  20-30  жыл  бұрын  қозғар  болсаң, 
әрқайсы  әлденеше  салмағы  бар  сөзбен  соққылағанда  
12 мүшеңнің қайда қалғанын білмес едің», – деді. «Осы 
ғылыми  кеңесте  жыл  сайын  әдебиеті  бар,  тілі  бар  5-6 
кандидаттық,  3-4  докторлық  диссертация  қорғалады.  Біз 
солардың барлығынан жаңалық талап етеміз де жатамыз. 
Ол дұрыс та, сөйтсек мына Америка деген құрлықтың өзін 

100
ертеде Колумб деген саяхатшы ашып қойған екен», – деді 
де орнына отырды. Жаңалық атаулының шегі бар дегендей 
ишара жасап, сөзін тоқтатты. 
Ісмет ағаның да күткені осы екен, Ахаңа рахметті жау-
дырып, жұмысты әрі қарай өзі талқылап алып кетті. Оның 
қажеттілігін тәптіштеп тұрып түсіндіргенде жиналған жұрт 
ұйып  тыңдамауға  шарасыз  еді.  Ісмет  аға  сөзін  аяқтай  бер-
генде, бағанадан бері үнсіз отырған Ғабең: «Енді бізге сөз 
қалған  жоқ»,  –  деп  орнынан  тұрды  да,  қарш-қарш  басып 
есікті бетке алды. 
Әсілхан  Оспанұлына  Оңтүстік  Қазақстан  облысының 
Қаратау өңірінде ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүрген 
ақын-жыраулардың  өмірі  мен  шығармашылығын  зерттеуді 
М. Әуезов өзі тапсырып және өзі жетекші болуды ұйғарған 
екен. Бірақ зерттеу аяқталмай тұрып, Мұхаң дүниеден оза-
ды  да,  бұл  жұмыс  ғылыми  кеңестің  әр  жиынында  сынға 
ұшырап,  теперіш  көріп  жүреді  екен.  Соны  сезген  ұлт  жа-
нашырлары Ахмет Жұбанов, Ісмет Кеңесбаевтар ақылдаса 
келе осы кеңесте қорғатып жіберуге келіседі. Ойға алған игі 
шаруа сәтін салып, Ә. Оспанұлы кандидаттық диссертация-
сын қорғап шығады. 
Қазақ ұлтының жоғын жоқтайтын ақын-жырауларды ес-
кінің сарқыншағы деп қабылдайтын заманда мұндай қадам- 
ға бару, әрине, көзсіз батырлық еді. Бұл жерде І. Кеңесбаев-
тың  жас  ғалымға  қамқор  пейілімен  қатар  ұлт  құндылық-
тарын  сақтап  қалу  мақсатында  басын  бәйгеге  тігіп  отыр-
ғанын да көруге болады. 
 
Кеңес империясы 
Кеңесбаев қолымен от көсеуге тырысты 
Қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму жолында, оны бір 
жүйеге  түсіруде  еңбек  еткен  ғалымдар  соншалықты  көп 
те  емес.  Санаулы  ғана.  Солардың  бірі  әрі  бірегейі  Ісмет 
Кеңесбаев. Жалпы, Ісмет Кеңесбаев тағдыры күрделі тұлға. 

101
Ел  ішінде,  тіпті  зиялы  қауым  арасында  да  «Кеңесбаевтың 
тіл біліміне сіңірген еңбегі қаншалықты мол болса, тигізген 
зияны да соншалықты» дейтін әңгімелер аракідік болса да 
айтылып  қалады.  Әрине,  оған  себеп  Кеңесбаев  пікіріндегі 
қарама-қайшылықтар.  Өзі  бүкіл  саналы  ғұмырын  арнап 
қызмет  еткен  ана  тіліне  орыс  тілін  мақтау  арқылы  қарсы 
шыққандай болды. Бұл мәселелер Кеңесбаевтың бар еңбегін 
«күйсінге» шығара жаздады. 
Еңбек  демекші,  Ісмет  Кеңесбаев  ғылымға  қандай  үлес  
қосқан еді? «Қазақ фразеологизмдерінің сөздігі» Кеңесбаев-
тың  есімімен  тығыз  байланысты.  Сөздікті  түзе  отырып, 
жалпы редакциясын да басқарды, сөйтіп ғылыми институт 
атқаратын  үлкен  шаруаны  бір-ақ  өзі  тындырды.  Аталған 
сөздік  қазақ  тіл  біліміне қосылған  өлшеусіз  зор  дүние  еді. 
Бұдан  бөлек  ғалымның  тіл  білімі  мәселелеріне  арналған 
бірқатар еңбектері жарық көрді. 
Ал, 1989 жылы «Красная звезда» атты әскери басылым-
ға  шыққан  аты  шулы  мақаласынан  кейін  Кеңесбаевты 
білетін  жұрт  оны  кәрілік  жеңген  екен  десті.  Әйтпесе  ана 
тіліне  қарсы  шығатындай  не  қара  басты  деп  таңғалысты. 
Сан саққа жүгіртті. Ғалымның дүниеден озғанына 10 жыл-
дан аса уақыт өтсе де, осы мәселе күні бүгінге дейін басы 
ашық күйінде қалып келген-ді. 
Меніңше,  Ісмет  аға  осындай  асығыс  пікірдің  құрбаны 
болды,  олай  дейтінім,  мен  осы  мәселенің  түп-төркінін  екі 
нәрседен  іздеймін.  Біріншіден,  Кеңесбаевтың  мақаласында 
орыс  тілінің  Қазақстандағы  жай-күйі  ғана  сөз  болады. 
Онда  қазақ  тілі,  оған  қарсы  мағынада  бір  ауыз  сөз  жоқ. 
Екіншіден, Желтоқсан көтерілісінен кейін Қазақстанға қыр 
көрсету жан-жақты жүзеге асырылып жатты. Осы сәтте КГБ 
Кеңесбаевтың қолымен от көседі. Олардың ойлағаны болды. 
Біз  мәселенің  төркінін  әріден  іздеудің  орнына  Кеңесбаев-
тың өзінен іздедік. Сөйтіп қателестік. 
Әлгі  мақаладан  кейін  ұстаз  аға  І.  Кеңесбаевқа  көбіміз 
ренжіп жүрдік. Арада біраз жыл өткенде «Ісмет аға нашар 
халде екен» деген хабарды естіп, Ә.Т. Қайдар, К.Ш. Хұса-
йын үшеуміз Кеңесбаевтың көңілін сұрауға бардық. 

102
«Ат  арыса  –  тулақ,  ер  арыса  –  әруақ»  демекші,  кешегі 
алыптың  құр  сүлдері  ғана  қалған.  Салалы  саусақтары  да 
әдеттегіден  ұзарып,  тым  жұмсарып,  қолының  терісіндегі 
әжімдер де қалыңдай түскен. Бірқыдыру уақыт отырған соң 
қайтуға жиналдық. Әрқайсымызбен қол алысып қоштасып 
жатып, Ісмет аға: «Тілдеріңе абай болыңдар, Тілге...», – деді. 
Және осы сөзді тағы бірнеше рет қайталады. Ұлы тұлғаның 
қазақ тілін келесі ұрпаққа аманат еткендей болған осы бір 
сәті есімнен кетпейді. Қайран, дүние-ай!..
ұСтаз
(Әйгілі тілші Мәулен Балақаев)
(1907-1995)
Соғыстан  бұрынғы  және  соғыстан  кейінгі  аласапы-
ран  жылдарда  мектеп  көрген  қазақ  баласы  түгел  Мәулен 
Балақайұлы  деген  есімді  көңіліне  тоқып,  көкейіне  жаттап 
өскен.  Олай  болатыны  бұл  адамның  бүкіл  саналы  өмірі 
қасиетті қазақ тіліне қызмет етудің асқан үлгісі іспетті бол-
ды. Ол жарық дүниеде 88 жыл өмір сүрді. Егер оның тілге 
ынтықтығын мектепке барған күнінен есептесек (шынында, 
солай есептеу керек те), соның 80 жылы қазақ тілінің қыры 
мен сырына үздіксіз үңілумен өткен екен. 
Денсаулықтың  арқасында  80,  90-ды  қайырып  жатқан 
жандар аз ба, өмірде. Әңгіме, құдайдың кісі талайына өлшеп 
берген осынау өзгеше сыйын кімнің қандай жолдарға түсіп, 
қалай өткізуде ғой. Осы ретте Мәкең өміріне саналы көзбен 
үңілер  болсақ,  небір  ғажайып  сәттерді,  шырғалаңы  мен 
сыр  толғары  көп  кезеңдерді  көз  алдымызға  келтіргендей 
боларыңыз хақ. 
Қатал  тағдыр  оны  әу  бастан  аямай-ақ  қақпақылдаған.  
3  жасында  әкеден,  10  жасында  шешеден  айырылған.  Қа-
зақтың  ежелгі  шаһары  Түркістан  маңындағы  шағын  ауыл 
Шағада 1907 жылы дүниеге келген Мәуленді бала кезінен-
ақ  осындай  тағдыр  күтіп  тұрды.  Осы  бір  шерге  толы 

103
ауыр  жылдарын  Мәкең  1992  жылы  «Жалын»  баспасынан 
жарық  көрген  «Зерде  баспалдақтары»  деген  өмірбаяндық 
әңгімелерінде:  «Анам  қайтыс  болған  соң,  біздер  Шағаның 
шақа  балапанындай  шиқылдап,  көз  жасымыз  көл  болып, 
«соры  қайнаған  жетімдер»  аталып,  далиған  суық  үйде  бір 
жатып, бір тұрып жүре бердік. Қайғылы көңілсіз өмір енді 
басталды», – деп жазады. Ел ағасыз, тон жағасыз болмайты-
ны рас. Ол балалық шағын Бесарық стансысында тұратын 
нағашыларының қолында тынымсыз еңбекпен өткізеді. Ма- 
мыт нағашы «... мені аямай жүріп, еңбекке баулудың бекем  
жібі  шиыршықтана  берді,  шиыршықтана  берді.  Сол  үшін  
қазір нағашыларыма рахмет айтамын». Осылай шиыршық-
тана түскен өмір жібі оны біртіндеп ширықтырып, білім жо-
лына алып шығады. Жастайынан қолына алған істі аяғына 
жеткізбей  тынбайтын  қасиет  Мәкеңмен  өле-өлгенше  бірге 
болғанын  біз  өз  көзімізбен  көріп,  таңданатынбыз.  Ақтық 
демі біткенше қолынан қаламы түспеген жанның бірі болса 
бірегейі Мәкең еді. 
1918-20  жылдарғы  жаңа  заман  шарпуы  Бесарыққа  да 
жетіп, панасыз балалар үшін интернат ашылады да, Мәкең 
соған  жайғасады.  Бірақ  ол  көп  ұзамай  жабылып  қалады 
да,  ол  нағашының  қолбаласы  ретінде  сиыр  бағып  жүре 
береді. Әйтсе де ауыл ақсақалы Сапабектің оқу жөнінде 
айтқаны құлағынан кетпей, ақыры оны 1925 жылы Шым-
кент қаласына жетелейді. Мұнда ол педтехникумда (1925-
29)  оқиды.  Бала  шәкірттің  оқуға  деген  ынтасы  өзгеше 
болатын.  Ж.  Аймауытов  сияқты  ұстаздың  алдын  көру 
оның сөз өнеріне деген құштарлығын үдете түседі. Оған 
еліктеп  бірнеше  әңгіме  жазады.  Ұстаздан  қолдау  тапқан 
«Күнсұлу», «Кездесе кетті», «Қаратайдың апасы» тәрізді 
бірнеше  әңгімелері  Ж.  Аймауытовқа  ұнаған.  Кезінде 
жарияланған.  Егер  жазушылық  жолды  таңдаған  болса, 
Мәкеңнің белгілі қаламгерлер қатарына қосылары кәдік еді 
деп шамалауға болады. 
Алайда  «жазушы  болсам  қайтеді»  деп  қаншама  ойла-
ғанмен,  өмір  жолы  оны  басқа  арнаға,  тіл  арнасына  салып 

104
жіберді.  Бұған  негізгі  себепші  болған  қазақтың  тұңғыш 
лингвист профессоры Құдайберген Жұбанов болатын. 
М.  Балақайұлы  техникумды  бітіре  салысымен  ағарту 
жұмысымен  айналысады.  Мектептерде,  Шу  аудандық  оқу 
бөлімінде  қызмет  ете  жүріп,  аштық  жайлаған  елдің  сиқын 
көріп  жаны  күйзеледі.  Қазақтың  малынан  айырып,  сансы-
ратып  тастаған  Голащекин  саясатының  зардабына  іштей 
наразылық  айтып  қынжылады.  Сол  бір  қаһарлы  жылдар-
да қамыға жүріп, қайраттанған жас маман өз білгенін елге 
бергісі келеді. Адам түсініп болмайтын алапат қырғынның 
себеп-салдарына үңіліп, өзінің білімі әлі жеткіліксіз екенін 
сезеді  де,  1931  жылы  қызметтен  босанып,  ҚазПИ-ге  келіп 
оқуға  түседі.  Осы  институттағы  төрт  жыл  оның  білікті  де 
білімді азамат болып қалыптасуына айрықша әсер етті. 
Ол  кезде  институтта  С.  Сейфуллин,  Қ.  Жұбанов  сын-
ды  ұстаздар  дәріс  беретін.  Негізінен  шәкірттің  болашағын 
айқындап алу көп жағдайда ұстазға байланысты болады емес 
пе?  Басқаны  қайдам,  өзінің  айтуына  қарағанда,  Мәкеңнің 
қазақ  тіл  білімі  мамандығын  таңдауы  Қ.  Жұбановқа  тіке-
лей  байланысты.  Кезінде  одан  дәріс  алған  шәкірттері  мен  
замандастарының  айтуына  қарағанда,  Құдекеңнің  өнегесі 
өзгеше  болғанға  ұқсайды.  Әсіресе,  оның  білімге  сусаған 
жастардың  тілге  бейімділері  мен  зейінділерін  тани  білетін 
көрегендігі  кім-кімді  де  таңғалдырмай  қоймаған.  Басқаны 
қоя  тұрып,  Мәкеңнің  болашағы  үлкен  ғалым,  зерек  тілші 
болғанын  тап  басып  тану  ғажап  емес  пе?!  Сөйтіп  ол 
ұстаздың өзін жақсы көре отырып, пәніне құштарлығы ар-
тады.  Ұстаз  бен  шәкірт  арасында  осылайша  өзгеше  бір 
сыйластық пен сенім пайда болды. Ә дегеннен орнаған осы 
сыйластық мәңгілікке қалғандай. Мәкеңнен үміттің зорлы- 
ғы  соншама,  Қ.  Жұбанов  оны  институт  бітірісімен  Ленин-
градқа аспирантураға (1934-37) жіберді. 
ҚазПИ-де алған білімді тереңдете, беркіте түсу үшін бұл 
аспирантураның рөлі мейлінше зор болғаны мәлім. Әлемге 
белгілі,  айтулы  ғұламалар  С.Е.  Малов,  Н.К.  Дмитриев, 
А.К.  Боровковтар  М.  Балақаевтың  ғалым-лингвист  ретінде 
шыңдалуына айрықша ықпал етті. 

105
Осыншама  мол  білім  жинақтаған  жас  маманның  ендігі 
еңбек жолы айқара ашық емес-тін. Оған өте қиын да күрделі 
кезеңде  қызметке  кірісуге  тура  келді.  Қолынан  іс  келетін 
елдің  ардақты  азаматтары  бірінен  соң  бірі  «халық  жауы» 
атанып,  асылып,  атылып  жатты.  Өмірді  күдік  пен  күңгірт  
ойлар жайлады. Айналаңның бәрінен сенімсіздікпен қарай- 
тын  қаралы  күндер  жетіп,  естияр  азаматтың  еңсесін  кө-
тертпей жатқан 1937 жылы арың мен жаныңды сақтап, еліне 
септігі тиер еңбек жасау тіпті де қиын болатын. Анау да жау, 
мынау да жау деп бірін-бірі жарыса көрсетіп жатқан сұрқия 
заманда  М.  Балақаевтың  мойнына  үлкен  жүк  артылды.  
1937 жыл қорғалатын кандидаттық жұмыстың 1941 жылға 
дейін созылуында осындай өзіндік сыр бар болатын. 
«Байтал  түгіл  бас  қайғы»  боп  тұрған  заманда  жеке 
бастың мүддесі жайына қалды да, ел мұқтажын өтеудің сан-
сапалақ  тапсырмаларына  Мәкең  белшесінен  батады.  Жап-
пай репрессиядан сыпырылып кеткен атақты мамандардың 
орнын жоқтатпай оқулықтар жазу, студенттерге дәріс оқуға 
тура келгендіктен, қорғау мәселесі кейінге қалған болатын. 
37-нің  әлегі  оны  да  аман  қалдырмады.  Партия  қатарынан 
шығарылып,  «Құдайбергеннің  құйыршығы»,  «жапонның 
шпионы» деген айдар тағылып, газеттерде бұрқыратып сы-
нап  жазып  жатқанмен,  тумысынан  адалдық  пен  еңбек  жо-
лын  таңдаған  Мәкең  итжеккенге  айдалмай  аман  қалғаны 
қазақ тіл білімі үшін үлкен олжа болды. 
М. Балақайұлының өмірдің қай сәтіндегі қалпын алсаңыз 
да  бір  орнықтылықты,  принципшілдікті,  әділеттілік  пен 
адамгершілікті  байқап  отырасыз.  Оның  ұстаздық  өнегесі 
мен  ғұламаға  тән  парасаттылығы  өзгеше  бір  дастанға  ла-
йық.  Әсіресе  ол  кісінің  еңбекқорлығы  ұстаздық  өнер  мен 
зерттеушілік қабілетінен айқын танылады. 
1917 жыл мен 1932 жылғы ашаршылықты, 1937 жылғы 
апат пен 1941-45 жылдардағы жойқын соғысты, 1951 жылғы 
дүрбелеңді  бастан  кешірген,  солардан  аман  өткен  ғұлама-
ның  қалдырған  мол  мұрасы  қазақ  халқының,  тәуелсіз  елі-
міздің, қазақ лингвистикасының игілігі болып есептеледі. 

106
Оның  қай  еңбегі  де  үнемі  зәру  мәселені  қамтып  отыр- 
ған. 1941 жылы «Қазақ тіліндегі көмекші сөздер» деген та- 
қырып  бойынша  кандидаттық,  1950  жылы  «Жай  сөйлем 
синтаксисі»  атты  тақырып  бойынша  докторлық  диссерта-
ция қорғады. Содан бергі жерде 20-дан астам кітап, жүздеген 
ғылыми  және  ғылыми  көпшілікқолды  мақалалар  жазған. 
Мұның  бар-лығы  кезіндегі  нақты  сұранысқа  сай  орында-
лып отырған. 
Ел  сауатын  ашудан  бастаған  оның  еңбек  жолы  қазақ 
тіл білімінің сан саласын шарлайды. Грамматика, орфогра-
фия, жазу, терминология, сөз тіркесі, тіл мәдениеті, стили-
стика, көркем әдебиет тілі, әдеби тіл мәселелері т.т. Мәкең 
айналысқан  салалар.  Бұл  салаларға  барған  адам  оның  ең-
бектерін аттап өте алмайды. Әсіресе, қазақ тілінің тұңғыш 
ғылыми  грамматикасы  болып  есептелетін  «Қазіргі  қазақ 
тілінің»  (1954)  жазылып,  жарық  көруінде  М.  Балақаевтың 
үлесі  мол.  «Жай  сөйлем  синтаксисі»  мен  «Қазақ  тіліндегі 
сөз  тіркестерінің  түрлері»  (1957)  деген  еңбектері  отандық 
және  әлемдік  деңгейде  жоғары  бағаланған.  Бұл  қадірлі 
ұстаз  еңбектерінің  ғылыми-теориялық  өресінің  қаншалық- 
ты жоғары екенін танытса керек. 
Осы  кейінгі  аталған  еңбегінде  ол  өзінің  ұстазы  
Н.К.  Дмитриев  және  Н.А.  Баскаковтармен  пікірталасына  
барып,  ой  жарыстырады.  Бұл  да  көп  зерттеуші  бойы-
нан  көріне  бермейтін  батылдық  болатын.  Олар  Мәкең  дә-
лелдеріне  құлақ  түрді.  Ол  қазақ  тілі  синтаксисін,  оның 
ішінде,  сөз  тіркесін  бүге-шігесіне  дейін  зерттеп,  оны  өз 
алдына  бөлек  қарастыруды  талап  ететін  тіл  саласы  екенін 
дәлелдеп, теориялық тұжырымдама жасайды. Бұл өзі кейін 
Мәкең қалыптастырған мектепке негіз болды. Мәкең идея-
сын тәптіштей түсетін талай зерттеулер жасалды.
М. Балақайұлы әдеби тіл проблемасын үнемі қадағалау-
мен  болды.  Оның  нәтижесі  1984  жылы  «Қазақ  әдеби  тілі 
және оның нормалары» деген атпен кітап болып жұртшылық 
қолына  тиді.  Мұнда  ол  бұрын-соңды  айтылып,  жазылып  
жүрген пікірлерді сарапқа салып, мәдениетті ғылыми пікір-

107
таластың  үлгісін  көрсетеді.  Әдеби  тіл  дегенімізге  нақты 
анықтама беруге тырысады. Оның шегі мен шеңберін көр-
сетеді.  Сонымен  бірге  қазақ  тілінде  норма  мәселесінің  қа-
лыптасу  жайын  қарастырып,  өзіндік  ұстанымын  береді. 
Қысқасы,  бұл  кітап,  әлі  күнге  ешбір  зерттеушіні  бей-жай 
қалдырмай, пікірталасына жетектеп келеді. 
1987 жылы жарық көрген «Қазақ әдеби тілі» атты көлемі 
20  б.т.-тан  асатын  еңбегі  осындай  тұшымды  ойлар  мен 
толғаныстар нәтижесін танытатын өте құнды дүние. 
Жоғарыда  атүсті  айтылған  жазу  мен  емле  мәселесі  де 
Мәкең  назарынан  тыс  қалмаған  өзекті  салалар  болатын.  
Оның  1948  жылы  «Орфографиялық  сөздігі»,  1952  жылы 
жарық  көрген  «Қазақ  орфографиясы  мен  графикасы  мәсе-
лелері»  деген  еңбектері  осы  сала  бойынша  өрбітілген  ой-
пікірлерге мұрындық болғаны мәлім. 
М.  Балақайұлының  редакциясымен  басылып  шыққан  
30-дан  астам  монографиялық,  оның  жетекшілігімен  қор-
ғалған  44  диссертациялық  жұмысты  есепке  алсақ,  сондай-
ақ түрлі ғылыми кеңестер мен республикалық, халықаралық 
конференция, жиындарда жасалған баяндамалар мен хабар-
ламалар оның ғылыми өмірдегі орны бөлек өзгеше тұлғасын 
әйгілей түседі. Басқаны былай қойғанда, 1938 жылдан бергі 
көбі  20-дан  қайта  басылған  1,  2,  3  және  9  кластар  үшін 
жазылған оқулықтарының өзімен де Мәкең тарих жадында 
болар еді. 
Ол ақырын жүріп, анық басу арқасында талай дәрежелі 
қызмет атқарып, атақ, абыройға ие болған адам. Шет тілдер 
институтының  ректоры,  ҚазМУ-дің  кафедра  меңгерушісі, 
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бөлім 
меңгерушісі, Ғылым академиясының корреспондент мүше-
сі,  профессор  т.т.  Мәкеңнің  терең  білімі  мен  ақыл-параса- 
тын,  биік  мәдениетінің  өздері  іздеп  тапқан  орынды 
дәрежелері.  Қандай  мадақ  сөз  естісе  де,  сұлу  да  сыпайы 
қалпынан  өзгермейтін,  болмашыға  асып-тасып,  күйіп-піс-
пейтін, әрбір ортаны әдемі қалжың араластыра жадыратып 
отыратын тамаша ұстаз өмірі мен шығармашылық өнерінің 

108
біз қадір тұтқан кейбір тұстары, міне, осындай. Тәйірі, өмірі 
өнегеден  тұратын  ғұлама  жайлы  сөз  бір  әңгімемен  бітер 
дейсіз бе? Біздің ғалым болып қалыптасуымызға әсері мол 
болған ұстаз аруағына бас иіп, тағзым етудің бір түрі әзірге 
осы-дағы! 

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: