Ол қазақ тіліНе ғашық еДі

109
да  талмай  еңбек  етіп,  елінің  білік-білімінің  өсе  түскенін 
танытарлық мол іс тындырар қабілет екінің бірінде бола бер-
месе керек. Жаңа мен ескінің жанталаса жағаласып жатқан 
аласапыран заманға бозбалалығы тап болған Мәкең сияқты 
адамның  сол  бір  кезеңде  болашағын  әйгілеп  алуының  өзі  
бір ерлік еді. Бұл, бір жағынан, тағдыр ісі болса, екінші жа-
ғынан, еңбек күші, үшіншіден, ол тәрбие алған ортасы мен 
мектеп тағылымы болатын. 
Сонымен, биыл 100 жасқа толып отырған әйгілі педа- 
гог,  мәшһүр  ғұлама  Қазақ  Республикасы  Ғылым  акаде-
миясының корреспондент мүшесі, Республика ғылымына 
еңбегі  сіңген  қайраткер,  филология  ғылымының  докто- 
ры,  атақты  профессор-ұстаз  Мәулен  Балақайұлы  Бала-
қаевтың өмірі мен шығармашылығына ой жүгіртіп, оның 
сыпайы  да  сынық,  мәдениет  төгіліп  тұратын  жарқын 
бейнесін  еске  алалық.  Содан  егде  тартқан  өзіміз  де,  ана 
тіліміздің  болашақ  тірегіне  айналар  жастарымыз  да  бір 
сәт  ұстаз  алдындағы  міндет-парызымызды  осылайша  да 
өтегендей болайық. 
Аңғара  қараған  жанға  Мәкең  тұрғыластары  өмірінде 
ұқсастықтарымен  қатар,  әрқайсысының  ізденімпаздық,  ең-
бексүйгіштік,  алғырлық  сипатына  орай  өзіндік  ерекшелік 
болмыс-бітімі  де  танылады.  М.  Балақаев  өмірінен  де  біз 
осындай бір өзіндік жол мен дара тағылым ізін байқаймыз. 
Ең  алдымен,  көзге  түсетін  нәрсе  –  оның  бала  кезден 
шыңдалған  еңбекқорлығы.  Оның  өткен  өмір  жолын,  сол  
жолда  жасаған  қыруар  мол  жұмыстарын  саралағанда  мы-
надай  тағылым  аларлық  жайды  аңғарасыз.  Тауқымет  пен 
тақсіреті  қатар  жүріп  отырған  Мәкеңнің  саналы  өмірінің 
әрбір сәті мағынаға, мәнге және мұңға толы болған. 
Ол 3 жасында әкеден, 10 жасында шешеден қалып, ба- 
лалар үйінің қамқорлығында болғанын ғылымға жаңа кел-
ген  жастар  біле  бермейді,  ал  ересектер  біледі.  Айтылса, 
тәрбиелік мәні бар деген ниетпен айтылатын қайсыбір мәлі-
меттер  мыналар.  Мәкеңнің  ғалым,  ұстаз,  қайраткер  азамат 
болып  қалыптасуына  зор  әсері  болған  үш  түрлі  оқу  орны 

110
болды.  Олар:  Шымкент  педтехникумы  (1925-29),  ҚазПИ 
(1931-33)  және  Ленинград  университетінің  аспирантурасы 
(1934-37).  Және  ол  екі  ұстаздық  үлгіні  көрді.  Оның  бірі  – 
Қ.  Жұбанов  болса,  екіншісі  –  С.Е.  Малов,  Н.К.  Дмитриев 
тәрізді  асқан  білімдарлар  еді.  Үшіншіден,  ол  Т.  Тәжібаев,  
О. Ағыбаев, Ш. Нұрмағамбетов, М. Қаратаев, Х. Есенжанов, 
Б. Шалабаев тәрізді талантты жастармен бірге оқыды, дос- 
таса  білді.  Осының  бәрі  жинақтала  келе  білімге  сусыған 
зейінді жастың зердесін ерте ашқан. 
Ол  осылайша  білімге  тереңдеген  сайын  тіл  мен  әде-
биетке деген ықыласы арта түседі. Жасынан өлең шығарып, 
ән  айтуға  бейім  баланың  бағытын  ұстаздар  әу  бастан-ақ 
дұрыс  бағдарлайды.  Ол  аспирантурада  жүрген  кезінің 
өзінде-ақ, қазақ тіл білімі Мәкеңнің өмірлік кәсібіне айна-
лып, мәңгілік несібесін осы саладан жинайды. 
Содан  бергі  жердегі  өмірде  Мәкең  кандидат,  доктор, 
профессор,  академия  мүшесі  деген  атақтарға  ие  болады. 
Осының  бәрінде  қаншама  тер  төгілгенін,  әрине,  есептеп 
шығару  қиын.  Тынымсыз  еңбек,  тындырымды  іс  ақыры 
оны ұлағатты ұстаз, ірі ғалым, тіл тағдырына араласар ай-
тулы  азамат  дәрежесіне  көтерді.  Өткен  жылдар  осыны  ай-
тады,  жылдар  қойнауында  тұнған  сырлар  осыны  шертеді.  
М.  Балақайұлының  өмірі  мен  шығармашылық  жолын  біз 
осы жүйемен саралағанды жөн көрдік. 
1.  Сөйтіп,  ол,  ең  алдымен,  ұстаз.  Аспирант  кезінен 
басталған оның ұстаздық өнерін біздіңше үш түрлі ыңғайда 
сөз  еткен  дұрыс  сияқты.  Біріншіден,  М.  Балақаев  25  жыл 
бойы Қазақ университетінде үзбей сабақ бере жүріп, 5000-
нан астам оқытушылар мен мұғалімдерді тәрбиелеген екен. 
Олардың  көбі  бұл  күнде  өз  түлектерін  ұстаздық  дәрежеге 
жеткізіп  жүрген  жандар.  Сол  ұстаздық  өнер  бүгінде  оның  
немере,  шөберелеріне  ұласып  жатыр.  Екіншіден,  ол  уни-
верситет пен Қазақстан Республикасы ҒА Тіл білімі инсти-
тутында көп жылдар бойы қатар қызмет істей жүріп, әлде- 
неше  ғылым  кадрларын  дайындады.  40-тан  асқан  ғылым 
кандидаттары мен докторлары Мәкеңнің бұл саладағы же- 

111
місті еңбегін нақты танытса керек. Үшіншіден, оның асқан  
тәрбиеші  екені  өз  алдына  бөлек  бір  хикая.  Ол  мейлі  мұ-
ғалім,  мейлі  ғалым  болсын,  қай-қайсынан  да,  ең  алдымен, 
адамгершілік  рухын  жеткізіп,  адалдық  пен  әділет  жолын 
танытып,  мәдениет  пен  әдеп  дәнін  сеуіп  отырған.  Мәкең 
алдынан  дәріс  алған  адамның  мұны  сезбей  өткені  жоқ. 
Шәкірттерінің  адал  болатыны  ұстаздың  осындай  тұрақты 
мінезі мен тиянақты ісіне байланысты болса керек. Ол ай-
татынын  әзіл-қалжың  араластыра,  күліп  отырып-ақ  астар- 
лап  жеткізуге  шебер  еді.  Лекция  оқығанда  да  пәннің  сту-
денттерді жалықтырар бөліктерін қарапайым қазақ сөзімен 
түсіндіруі  көпке  дейін  есте  сақталатын.  Мұның  бәрі  ұстаз 
Мәкең басындағы біз таныған қасиеттер, көп адамның ен-
шісіне  тие  бермейтін  қасиеттер.  Әсіресе,  жастар  жадында 
болатын ерекшеліктер. 
2. мәулен балақайұлы балақаев – үлкен ғалым. Ол 
алғашқы  ізденістерінен-ақ,  ғылыми  зерттеу  жұмыстарына 
қабілеті  зор  талантты  жас  екенін  бірден  танытады.  Оған 
дәлел  ретінде  белгілі  тіл  маманы  Әділ  Ермековтың  мына 
бір жазып қалдырған естелігінен бір үзікті еске алған жөн 
сияқты. 
«Әлі  есімде,  1935  жылдың  көктемінде  Ленинградтан 
демалысқа  келгенімде  Мәулен  «Қазақ  тіліндегі  көмекші 
сөздер» деген тақырыпта Алматыдағы Қазақ педагогикалық 
институтында  баяндама  жасады.  Осы  бас  қосуды  Құдай-
берген  Жұбанов  басқарды.  Баяндама  жөнінде  студенттер 
пікірін тыңдап болған соң, Құдайберген аға қорытынды жа-
сап,  жас  ғалымның  тырнақалды  зерттеуінің  нәтижелі  еке-
нін,  Мәуленді  қазақ  тіл  білімінің  көрнекті  ғалымы  болады 
деген үміті зор екенін айтқан еді. Ақыры солай болды да». 
Осылайша басталған ғалым сапары, оны мынадай жол-
дардан  өткізді.  Ол  1941  жылы  дәл  осы  тақырып  бойын-
ша кандидаттық диссертация, ал 1950 жылы «Жай сөйлем 
синтаксисі»  туралы  докторлық  диссертация  қорғады. 
Кейінірек  бұл  еңбек  өз  алдына  жеке  кітап  болып  жұрт 
қолына тиді. 

112
Содан бергі жерде М. Балақаев тынымсыз еңбектенеді.  
20-ға таяу кітап, жүздеген ғылыми және ғылыми көпшілік-
қолды  мақаланы  еңбекқорлықтың  асқан  үлгісі  ретінде 
айтуға  лайық.  Және  бір  ғажабы,  оның  еңбектері  уақыт  та-
лабына  сай  оқырман  жұртшылықтың  тілек-мүддесіне  жа- 
уап ретінде жазылып отырған. Қай еңбегін алсаңыз да осын-
дай дер кезінділік сыпатын байқамай тұра алмайсыз. 
Жалпы,  тарихтың  қоңыр  тартқан  беттеріне  көз  салсақ, 
М.  Балақайұлының  еңбек  жолы  30-жылдардан  басталған 
екен.  Бұл  жылдардың  мәдениет  тарихындағы  рөлі  орасан 
зор болғаны мәлім. Жаппай сауат ашу, ол үшін жазуды жөнге 
салу, оқу бағдарламалары, әдістемелер мен оқу құралдарын 
жасау тәрізді сан түрлі шаруаға М. Балақайұлы білек түре 
араласады.  Сонымен  бірге  грамматика,  орфография,  тер-
минология  мәселелерімен  шұғылданады.  Бертінірек  оның 
қаламы тіл мәдениеті, стилистика, көркем әдебиет тілі және  
әдеби  тіл  салаларында  қызмет  ете  бастайды.  Мұның  нә-
тижелерін бірнеше еңбек ретінде көріп, оқып, көбіміз білім 
толтырған болатынбыз. 
Мәкең  қаламынан  туған  еңбектер  арасынан  жай  сөй-
лем синтаксисі, сөз тіркесі және тіл мәдениеті туралы жұ-
мыстарын айрықша атау қажет. Неге десеңіз, бұл саладағы 
еңбектер  арқылы  ол  қазақ  тіл  білімі  проблемаларын  бүкіл 
түркологиялық деңгейге көтерді. Қазақ тілінің тұңғыш ғы- 
лыми  грамматикасы  болып  саналатын  «Қазіргі  қазақ  тілі-
нің» (1954) үлкен бір тарауын «Жай сөйлем синтаксисі» де-
ген атпен Мәкең жазған болатын. Осы еңбекті және «Қазақ 
тілінің  сөз  тіркестерінің  түрлерін»  (1957)  кезінде  жалпы 
жұртшылық,  тіпті  отандық  және  шетелдік  ғалымдар  аса 
жоғары  бағалаған  еді.  Осының  өзі  де  ғалымның  ғылыми-
теориялық  өресінің  қаншалықты  дәрежеге  көтерілгенін 
байқататын. 
Осы  еңбегінде  М.  Балақайұлы  өзінің  атақты  ұстазы  
Н.К.  Дмитриев  пен  замандасы  Н.А.  Баскаковтың  аталмыш  
мәселе туралы қалыптасқан пікірлеріне дәлелді дау айтып, 
таласқа  түседі.  Ол  кезде  ғылымда  мұндай  батылдық  жиі  

113
кездесе  бермейтіні  мәлім.  М.  Балақайұлының  дәлелдеме-
лерінен кейін синтаксис оқулықтарында «Жай сөйлем син- 
таксисі»  мен  «Құрмалас  сөйлем  синтаксисінен»  басқа 
үшінші  бір  сала  –  «Сөз  тіркесі»  беріліп  отыратын  болды. 
Бұл еңбекті кезінде атақты түрколог А.К. Боровков (Боров-
ков  А.К.  Изучение  тюркских  языков  в  СССР  //  «Вопросы 
языкознания»,  1961,  №5)  жоғары  бағалаған.  Сөйтіп  бүкіл 
түркология  ілімінде  М.  Балақайұлының  ашқан  жаңалығы 
жаңа  сала  болып  қалыптасты.  Ол  қазақ  тіл  біліміне  тағы 
бір  өзекті  саланың  уығын  шаншып,  шаңырағын  көтерген. 
Және  көңіл  аударарлығы  сол,  Мәкең  тіл  білімінің  керекті 
мәселелерін  дер  кезінде  байқап,  орыс  оқымыстыларымен 
қатарласа қарастырып отыратыны. Мәселен, қазіргі «Қазақ 
тілінің  мәдениеті»  дейтін  пән  Мәкеңнің  тікелей  өзі  ашып, 
өзі  қалыптастырған  сала.  Осының  өзімен  де  ол  қазақ  тіл 
біліміне шоқтығы биік тұлға болып қала берер еді. 
Міне,  осы  жоғарыдағы  іспеттес  іргелі  еңбектер  М.  Ба-
лақайұлын көрнекті  түркологтар  қатарына  қосты.  Ол  қа-
зақ  тілі  синтаксисін,  оның  ішінде  сөз  тіркесін  аса  бір 
зеректікпен жазып, теориялық түйіндеулер жасады. Мәкең 
бұл проблемаларды өзі ғана зерттеумен тынбай, шәкірттер 
баулып, ғылыми жұмысқа соларды тартты. Оның жетек-
шілігімен жазылған 10 монографиялық жұмыстың негізгі 
объектісі  осы  сөз  тіркесінің  әрқилы  мәселелері.  Мұның 
бәрінде Мәкең үлгісі, Мәкең қаламының табы бар. Қазақ 
тіл  білімінде  өзіндік  мектебі  бар  бір  де  болса  бірегейі  ре-
тінде  Мәулен  Балақайұлының  аталатыны  осыған  байла- 
нысты деп білеміз. 
Ғалымның  қазақ  әдеби  тіл  мәселелері  жөніндегі  ғылы-
ми  ой-пікірлерін  өз  алдына  бір  бөлек  әңгіме  етуге  тура 
келеді.  Ол  қазақ  тілінің  қандай  мәселесіне  барсын,  әдеби 
тіл  мәселесін  жадынан  шығарған  емес.  Үнемі  ой  үстінде, 
қайсыбір пікірін қайта қарап, тереңдете қадағалап жүретін. 
Сөйтіп жылдар бойы толқытып келген ойларын жинақтап,  
ол  1984  жылы  «Қазақ  әдеби  тілі  және  оның  нормалары»  
деген  кітап  жазып,  бастырды.  Бұл  еңбек  сапасының  қай 

114
деңгейде  болғанын  Ш.  Уәлиханов  сыйлығынан  артық  дә-
лелдеуге  болмас.  Бұл  тұста,  атап  айтар  бір  жайт  мынау, 
зерттеуші  ретінде  Мәкеңнің  адалдығы  мен  зерделілігіне 
тәнті  болып  отырасыз.  Бұрынды-соңды  әдеби  тіл  туралы 
айтып-жазылып  жүрген  пікірлердің  бәрін  саралай  келе, 
қайсыбір  тұстарымен  әдемі  де  мәдени  қақтығысқа  бара-
ды. Сөйтіп әдеби тіл дегеніміз не және оның ауқымына не 
кіреді  деген  мәселелерді  тұңғыш  рет  нақты  ашып  айтады. 
Бұл  еңбек  өзінің  осындай  қағидалық  үлгілерімен  көптеген  
зерттеулерге жол ашты. 
Ал «Қазақ әдеби тілі» (1987) атты 20 баспа табақ көлем-
ді  еңбегі  ғалымның  бірнеше  жылдар  бойы  көкейге  түйген 
ойларының бір түйінді қорытындысы іспетті. Қазақ тіл бі- 
лімінің  келелі  мәселелерін  құрастыруды  мақсат  тұтқан 
ізденушінің қай-қайсысы да мұны аттап өте алмасы хақ. 
3.  м.  балақайұлы  –  қазақ  жазуы  мен  емлесін  қа-
лыптастыруға да көп үлес қосқан ағартушы қайраткер. 
Оның  1948  жылы  жарияланған  «Орфографиялық  сөздігі» 
кейінгі  жылдарда  түзілген  үлкен  емле  сөздіктеріне  негіз 
болды. Және кезінде жазуымызда етек алған көптеген ала-
құлалықты  реттеуге  едәуір  септігі  тигені  мәлім.  Ал  1952 
жылы  жарық  көрген  «Қазақ  орфографиясы  мен  графика 
мәселелері»  деген  кітапшасы  осы  саладағы  ғылыми  ой-пі-
кірлерге жетекші қызмет атқарды. Сондай-ақ, ол 1963 жыл- 
ғы және 1988 жылғы «Қазақ тілінің орфографиялық сөзді-
гінің»  басы-қасында  болып,  тіл  мәдениетінің  дамуына  зор 
үлес қосқан оқу ағарту ісінің озық маманы. 
М.  Балақайұлы  редакторлық  жұмыспен  де  үздіксіз  ай-
налысып отырған. Ол кісінің редакциясымен 30-дан аса ең-
бек басылып шыққан. 
Ол  соғыс  жылдарынан  бергі  жердегі  қазақ  лингвисти- 
касы  проблемаларына  байланысты  көтерілген  барлық 
қоғамдық және ұйымдастыру мәселелерінің бәріне тікелей 
араласып, соның қалың ортасында болып отырды. М. Бала-
қайұлы бүкілодақтық және халықаралық мәжілістерге (Бол-
гария)  қатысып,  іргелі  ойлар  мен  салиқалы  пікір  өрбіткен 
әлемдік деңгейдегі ғұлама. 

115
1938 жылы 1,2,3 және 9 сыныптар үшін жазылған қазақ 
тілінің  оқулықтары  Мәкеңді  осы  саланың  айтулы  маманы 
ретінде әйгіледі. Соңғы үшеуі 20 рет басылыпты. Ал жоғары 
оқу орындары студенттеріне арналып «Қазақ тілінің стили-
стикасы» (1966), «Қазіргі қазақ тілі грамматикасы» (автор-
лас,  1966),  «Қазақ  әдеби  тілінің  тарихы»  деп  аталатын  ав-
торлармен бірлесе жазған оқу құралдары күні бүгінде бас- 
шылыққа  алынып  келеді.  М.  Балақайұлының  қазақ  лек-
сикографиясы  саласында  сіңірген  еңбегі  де  алуан-алуан.  
«Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі»,  «Қазақша-орысша  сөз-
дік»,  «Орысша-қазақша  сөздіктердің»  бәрі  де  Мәкеңнің 
қатысуымен, басшылығымен түзілген. 
Сөйтіп,  біз  бүкіл  өзінің  шығармашылық  ісі  мен  өмірін 
қазақ  тіл  біліміне,  қазақ  мәдениетіне  бағыштаған  әйгілі 
ұстаз,  атақты  ғалым,  тамаша  азамат  М.  Балақайұлының 
100 жылдығын атай келе, тіл білімінің, қазақ ғылымының, 
қазақ  мәдениетінің  кеңестік  дәуірде  қаншалықты  дамып,  
қаншалықты  қанат  жайғанын  нақты  елестете  аламыз.  Біз  
Мәкеңнің  100  жылдығы  арқылы  қазақ  Тіл  білімі  инсти-
тутының  тарихын  сүзіп  шығып,  оның  жетістігі  мен  кеміс-
тігін ойша таразылағандай боламыз. Байқап отырсақ, біздің  
көбімізге  кейде  мәселені  Мәкеңше  түсініп,  Мәкеңше 
еңбектену жағы жетіспей жататын тәрізді. Оның мейлінше 
қарапайым  да  кішіпейіл  мінезі,  ғылыми  және  қоғамдық 
мәселелерге келгенде таймас принципшілдігі, жора-жолдас, 
аға-іні,  ғалым  шәкірттер  арасындағы  бірқалыпты  байыпты 
да тұрақты қасиеті кімге де болса үлгі. Ол сөз бен ісін қатар 
ұстай  білетін  күрескер  адал  жан,  ғылым  болашағын  терең 
ойлайтын тәлімгер, басқа да тілдер мамандарын дайындауға 
зор  үлес  қосқан  отаншыл,  қайраткерлік  дәрежеге  көтеріл- 
ген үлкен ғұлама еді. 
4. Кейінгілер үлгі тұтар тағы бір қырын айтпай кетсек, 
Мәулен Балақайұлы болмысының бір жағы олқы түсіп жа-
тар  еді.  Ол  оның  қаламгерлік  қабілетінен  байланысты. 
Бұл  өнерді  ол  Шымкент  педтехникумында  (1925-29)  оқып 
жүргенде  әйгілі  жазушы,  қазақ  сөзінің  зергері  Ж.  Айма-
уытовтан  мирас  еткен.  Сол  ұстазына  еліктеп,  кезінде  өлең 

116
жазған,  талай  әңгімелерін  Ж.  Аймауытов  мақұлдап,  га-
зет,  журналдарға  жіберіп  отырған.  Мәселен,  «Күнсұлу», 
«Кездесе  кетті»,  «Қаратайдың  апасы»  тәрізді  туындылары 
жарық та көрген. Азғана шымшыма мысқылы бар жеңіл де 
түсінікті  тілмен  жазылған  бұл  дүниелер  Мәкеңді  көркем 
әдебиет ауылына да емексітетін және жақсы жазушы болуы 
да мүмкін екен-ау деген ойға қалдыратын. Сонау бір жастық 
шақта әйгіленіп, бастау алған Мәкең қаламының қарымын 
біз  80-жылдары  да  байқап  отыратынбыз.  Өмірінің  соңғы 
жылдары  ол  өз  заманы  мен  замандастары  туралы  «Зерде 
баспалдақтары»  («Жалын»,  1992)  деген  атпен  мөлдірете  
жазып  тағы  бір  үлгі  тастап  кетті.  Бас-аяғы  жып-жинақы  
осы  бір  шығарманың  беттерін  ашқан  сайын,  қасымызда 
болмыс-бітімі бөлек, мінезі ғажап, аса бір ізгі жанның сы-
пайы  да  сұлу  өмір  сүргенін  және  зиялылық  кескініне  дақ 
түсірмей,  өмірден  өз  ізін  қалдырып  өте  шыққан  ғалымды 
ілтипатпен еске аласың. 
Қысқасы,  Мәкең  туралы  айтылар  сөздің  бәрін  ай-
тып  жеткізу  мүмкін  емес.  Тек,  халық  игілігі  үшін,  ғылым 
болашағы  үшін  сіңірген  зор  еңбектерін  айрықша  бағалай 
отырып,  сүйікті  ұстазға  деген  ілтипатымды  бірер  шумақ 
өлеңмен түйіндегенді жөн көрдім. Аяулы тәлімгердің аруа-
ғына тағзым етемін! 
ұСтазыма
Ұстазым менің ізгі армандармен ұласқан,
Өзіңнен оқып, өзіңмен талай қырды асқам.
Ғылым мен өнер, өнеге жайлы сырласқан,
Кейде біз, тіпті, кейін емес едік құрдастан.
Бітер ме, сірә, өзіңіз жайлы жыр-дастан,
Тереңде жатқан тебіреніске толы сырды ашсам.
Арайлы көзбен қарасаң маған ұстазым,
Мейірін төгіп тұрғандай еді-ау нұрлы аспан.

117
Әдептен озбай, әдепсіздікті көргенмен,
Жымиып қана қараушы ең сөзді бөлгенге.
Әділеттің ақ жолымен жүріп ақырын,
Табылдың талай тарландар шығар өрлерден.
 
 Биікте тұру, шығудан мүлде күрделі,
Екенін біліп, еңбекпен алдың жүлдені.
Кемел шақты өзінше баптап тұта алмай,
Айтушы ең ұстаз талайлардың жүргенін.
аДалДық ПеН ӘДілеттіҢ ЖаршыСы
(Мемлекет және ғылым қайраткері Н. Оңдасынов) 
Бір жолы «Қазақ әдебиеті» газетінен (3 ақпан, 1975 ж.)  
«Кеңесіп  пішкен  тон  келте  болмайды»  деген  мақаланы 
оқыдым. Авторы Н. Оңдасынов, Мәскеу қаласында тұратын 
зейнеткер  екен.  Мені  қызықтырғаны  –  мамандығы  басқа 
адамның  қазақ  тіліне  деген  ықылас-пейілі  ғана  емес,  тү-
сінік-түйсігі.  Қараңыз,  автор  бұл  мақаласын:  «Адамға  ауа 
қандай үздіксіз керек болса, қалған өмірінде тіл де сондай 
қызмет атқарады», – деген сөйлеммен бастаған екен. Тілдің 
адам  баласының  және  қоғам  өміріндегі  орнын  дәл  бұлай 
дөп басып айтқан жанға қызығушылық туды да, мақаланы 
түгел қарап шықтым. Осы мақаладағы тілдік толғаулар жө-
нінде  сәл  кейінірек  тоқталармын.  Айтайын  дегенім,  әлгі 
мақаламен  танысқаннан  бастап  бұл  кісінің  жазғандарын 
үнемі қадағалап жүретін болдым. Әрі оның өмірдеректеріне 
үңіле  бастадым.  Бақсақ,  Нұртас  Дәндібайұлы  Оңдасынов 
Қазақстан тарихында өз еңбегіне лайықты орнын әлі толық 
ала  қоймаған,  бірақ  естияр  елдің  жадында  мықтап  қалған 
аса ірі тұлғаның бірі екен. Мұны көзі қарақты ел енді ғана 
сезінуде. Еліміздің ең қиын да күрделі кезеңінде Қазақ ССР 
Үкіметінің  Төрағасы  қызметін  он  үш  жыл  бойы  атқару  
(1938-51) қаншалықты күрделі болғанын кеңестік кезең та-
рихынан хабары барлар жақсы білсе керек.

118
Бұл  кісіге  қазақ  қауымы  90-жылдардың  басынан  бері 
қарай ғана назар аудара бастаған сыңайлы. Адам дүниеден 
өткеннен  кейін  опынатын  ежелгі  салғырттығымыз  болар.  
1994  жылы  Түркістан  жұртшылығы  Қазақстанға  өлшеусіз 
зор еңбек сіңірген біртуар перзент, ұлы тұлға Нұртас Дән-
дібайұлы Оңдасыновтың 90 жылдығын атап өтті. Ел сонда 
халық  үшін  қалтқысыз  қызмет  етудің  ерен  үлгісін  көрсет-
кен  Нұрекеңнің  болмыс-бітімін,  қайраткерлік  тұрпатын,  
биік адамгершілік сипатын тереңірек танып, тәнті болған еді.
Онымен  қызметтес  болып,  тағылым-тәрбиесін  көрген, 
үлгі-өнегесін  алған  небір  асыл  азаматтардың  ағынан  жа-
рылып,  ақтарыла  айтқан  естеліктерін  тыңдап,  біз  де  тәнті 
болғанбыз, жазғандарын оқып, айызымыз қанған. Онда со-
нымен бірге Н. Оңдасыновтың 100 жылдығын бүкілхалық-
тық  деңгейде  атап  өту  қамы  да  қарастырылған  болатын. 
Содан бері ә дегенше он жыл да өте шығыпты. Міне, енді  
сол 100 жылдық меженің есігін қағып тұрмыз.
Арғы-бергі тарих тербелісінде адамдық жолдан ауытқы-
май  қайраткер  азаматтың  кесек  кескінін  танытып  өткен 
Н.  Оңдасынов  туралы  шежіренің  оқылмаған  тұстары  әлі 
қаншама?!.
Мен  бұл  кісінің  өмір  жолын  бұрын-соңды  ақтармалап 
көрген жан емес едім. Қазіргі ел ісін атқарып жүрмін дейтін 
азаматтарымыздың  көбінің  құлқы  бұзылған  мына  заманда 
Н.  Оңдасынов  сынды  тұлғаның  өмір  жолы  адамдық  бол- 
мыс  дегеннің  не  екенін  айна-қатесіз  танытатын  асқан  үлгі 
тәрізді көрінеді. Сондықтан бұл кісінің өткен өмірдерегімен 
таныса  келе,  оның  әлденеше  қасиетін  даралап  көрсеткенді 
мақұл көрдім.
Ең  алдымен,  оның  өмірде  ұстанған  темірқазықтай 
принципі  қазақтың  мынадай  сөздеріне  дөп  келетін  тәрізді: 
ешкімнің ала жібін аттамау, сүттен ақ, судан таза болу; 
қара қылды қақ жару; малым – жанымның садағасы, 
жаным – арымның садағасы. Түйіні – адалдық пен әділ-
дік,  ар  мен  ұят.  Алда  Нұрекеңнің  осы  қағидаттарға  сай 
қасиетін  таратып  сөз  етуге  тырысамыз.  Осы  қағидаттарды 

119
қатып  ұстауды  ол  қайдан  үйренді  дегенде,  ең  әуелі  оның 
таза еңбекпен шұғылданған, көп балалы шаруаның отбасы 
ойға  оралады.  Содан  соң  тағдыр  оны  оқу  іздетіп  Ташкент 
шаһарына  алып  барады.  Ғани  Мұратбаев  сынды  тұлғаға 
кездестіреді. Одан бергі жердегі кітапқұмарлық, еңбек ада-
мына  етене  жақындық  және  сол  кездегі  елім  деп  еңіреп 
туған аса ірі тұлғалардан алған тағылым-тәрбие Нұрекеңді 
адамдықтың арналы жолына алып шыққан сыңайлы. Ауыл 
молдасынан  сауатын  ашып  алған  Нұртасқа  кітапқұмарлық 
қасиет ертеден пайда болады. Ол бала кезінен «Алпамыс», 
«Қыз  Жібек»,  «Көрұғлы»,  «Айман-Шолпан»,  «Ләйлі-Мәж-
нүн», «Зарқұм» тәрізді қисса-дастандар мен батырлар жыр-
лары,  т.б.  фольклорлық  туындыларға  құмартып,  оларды  
ауыл  адамдарына  оқып  берумен  машықтанған.  Бұл  1920 
жылдың тамызына дейінгі сәт.
Ал  1921  жылдан  ол  Ғ.  Мұратбаев  бастаған  жалынды  
жастар  қатарында  жаңа  дәуірдің  жарқын  істеріне  араласа-
ды.  Жастарды  қауымдық  жұмысқа  ұйымдастырумен  шұ- 
ғылданады. Содан соң Ташкенттегі Қазақ орман шаруашы-
лығы техникумында оқып, оны 1930 жылы бітіреді де, 1930-
34  жылдары  сол  қаладағы  Орта  Азиялық  су  инженерлері 
институтында оқиды. Оны тамамдап, орман мен су шаруа-
шылығы саласында (1934-38) басшы қызметте болады.
Н. Оңдасыновты үлкен азамат, ірі қоғам және мемлекет  
қайраткері  қатарына  көтерген  кезең  1938-62  жылдар  үле-
сіне тиеді. Тазалық пен пәктікті пір тұтқан Оңдасынов бұл 
қиын  да  күрделі  кезеңде  Қазақстан  көлеміндегі  барлық 
ірі  істердің  бастамашысына  айналады.  Дәл  осы  жылдары 
оның  ең  алдымен  адамдық  болмысы  айқын  аңғарылады. 
Біртіндеп қайраткерлік қабілеті шыңдала түседі. Ел басқа-
рудағы  бұрынғы-соңғы  тәсілдерін  игеріп,  әсіресе  адам-
дармен  жұмыс  істеудің  қилы-қилы  жолдарынан  өтеді. 
Шыңдалады, ширығады, шымыр да ширақ, көреген де кө-
сем басшы деңгейіне көтеріледі. Бұған оның жүріп өткен  
өмір жолының әрбір сәті айқын дәлел. Қараңыз: қазақтың 
кең-байтақ  даласынан  табылып  жатқан  жердің  асты  мен 

120
үстіндегі  байлығын  игерер  маман  жетіспей  жатқанда, 
осы мұқтаждық өтеуін толтырудың тиімді жолын тауып, 
батыл  әрекеттерге  баруының  өзі  неге  тұрады?!  Жалпы 
халық  шаруашылығының  қай  саласында  да  Оңдасынов 
салған  жолдың  сайрап  жатқанын  санамалап  айтып  беру 
бір мақала ауқымына сыя қоймайды. Соның ел жадында  
мәңгі  қалған  басты-бастыларын  ғана  еске  алып  кетуге  
болар. Мұны бізден де бұрын айтқандар бар, әрине. Де-
сек  те  мұндай  тұлғалар  атқарған  істерді қайталап айтып,  
құймақұлақ  ұрпақтың  санасына  сіңдіре  беру  парыз.  Тағы-
лымдық мәні ерекше мұндай іріліктің жөні басқа.
Атағы  әлемге  мәлім  қазіргі  «Кармет-Испат»  металлур- 
гия  комбинатының  іргесі  қаланып,  алғашқы  қазығы  қай 
жерге  қағылуы  керектігіне  дейін  жол  нұсқап  отырған  Оң-
дасыновтар екенін сол игілікке ие болып келе жатқан мына 
біздердің  көбіміз  біле  бермейміз.  Қазақстанның  өндірістік 
қуатын арттырған Қазақ металлургия зауытына керекті ма-
мандарды дайындау мен Самарқан аталып келген ауылдың 
Теміртау  аталуына  дейін  Нұрекең  араласқан  іс  екенін  кім 
біледі?  Міне,  сол  Теміртау  қаласында  темір  тұлпарды 
ауыздықтап  мінген  Н.Ә.  Назарбаев  сияқты  Елбасы  тәрбие 
алғаны бір бөлекше хикая емес пе?!
Қазақстанның  экономикалық  әл-ауқатын  арттыруда  те-
міржол  қатынасы  мен  автокөлік  жолдарының,  сондай-ақ 
өзен,  көл,  су  ресурстарын  игерудің  маңызы  мейлінше  зор 
екенін ертеден түсінген Нұрекең бұл мәселені де тікелей өз 
қамқорлығына алады. Бұл ретте Арқа мен Оңтүстік өңірін 
жалғастырған  Мойынты-Шу  теміржол  құрылысының  ма-
ңызы бөлекше. Аталмыш құрылыс кезінде соғыстан кейінгі 
бірінші бесжылдық жоспарға енбей қалған болатын. Нұре-
кең  Берияға  дейін  барып  жүріп,  мұны  бүкілхалықтық  ша-
раға айналдырып жібереді. Яғни құны 300 миллион сомнан 
кем түспейтін жұмысқа 10 миллион сом ғана жұмсай оты-
рып, оны жалпыхалықтық деп жариялап, құрылысқа тікелей 
өзі басшылық жасайды.
Оның басшы адамдарда сирегірек кездесетін бір қасиетін 
куәгерлер  айрықша  әңгімелейді.  Ол  –  халыққа  жақын, 

121
көргені  көп  жандардан  ақыл-кеңес  сұраудан  ұялмайтын. 
Сол құрылыс кезінде су тапшылығына байланысты жер-
гілікті  жердің  мал  баққан  адамдарынан  қазбалап  сұрай 
отырып, теміржол бойының әр тұсынан жүзге таяу құдық 
қаздыру  мәселесінің  күрмеуін  тез  шешті.  Сондай-ақ  ке-
шегі  мал  баққан  қазаққа  қайла-күрек,  сүймен  ұстатып, 
жаңа  мамандық  игеруіне  мүмкіндік  береді.  Еңбеккүн 
жаздырып  қана  күн  кешкен  колхозшылар  енді  атқарған 
жұмысының құнын ақша ретінде қолына ұстап, отбасына  
нақты көмек көрсететін жағдайға жетеді. Жергілікті жер-
дің  мүмкіндігіне  лайықты  құрылыс  материалдарын  пай-
далануда да Нұрекең көрегендік жасап отырған.
Оңтүстік Қазақстан облысында Түркістан, Төрткөл, Сай-
рам,  Ихан  аймағы  Қызылордаға  дейін  су  жетіспей  қаңсып 
кеуіп  жататын  өлке  болатын.  Міне,  осы  өлкені  суландыру 
мақсатымен  Арыс–Түркістан  каналын  қаздыру  мәселесін  
де  қолға  алады.  Әуелі  Ж.  Шаяхметовты  көндіріп,  екеуі  
СССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты Т. Ниязовты алға салып,  
оған Қазақстан үкіметі атынан дайындалған хатты ұстатып, 
Сталинге  кіргізеді.  Сөйтіп  бұл  мәселе  де  шешім  табады.  
Қазір бұл аймақ бау-бақша мен түрлі дақылдар өсіріп отыр-
ған  сулы  да  нулы  өлкеге  айналды.  Міне,  осылай  ол  үнемі 
халыққа, елге керекті, республика болашағы үшін мәні бө-
лек шаруаның бәрінің басы-қасында болды.
Оның Қазақстан ғылымына сіңірген еңбегінің өзі ұшан-
теңіз. Мәселен, орталықтан алыс жердегі Жезқазғанда жүр-
ген  Қ.  Сәтбаевтың  жазған  бір  ойлы  мақаласын  газеттен  
оқып, Н. Оңдасынов оны дереу Мәскеуге шақыртады. Өйт-
кені  ол  кезде  Жезқазғаннан  Алматыға  жетуден  гөрі,  Мәс- 
кеуге  жету  әлдеқайда  оңайырақ  болатын.  Ұлы  ғалым  
Қ. Сәтбаевтың болашағын алдын ала көрегендікпен болжа-
ған Нұрекең оған үлкен сенім артып, Қазақ ССР-ның өз Ака-
демиясын  құруды  тапсырады.  Табыстап  ғана  қоймай,  өзі 
Қ.  Сәтбаевты  қасына  алып,  СССР  Ғылым  академиясының 
президенті, әйгілі академик В. Комаровқа бірге барып, ака- 
демияның Қазақстанда филиалын ашу қажеттігі туралы мә-

122
селе қояды. Қ. Сәтбаевты академик ету туралы өтініш жа-
сайды. Сөйтіп бүкіл Шығыс республикаларының ішінде ол 
тұңғыш  рет  одақтық  академияның  корреспондент  мүшесі 
болып  сайланып,  Қазақ  ССР  Ғылым  академиясының  пре-
зиденті болады. Бұл елге мәлім ақиқатқа, көбінесе, өзінен- 
өзі қалыптасқан, әрі солай болуға тиісті нәрсе сияқты деп,  
ден қоя бермейміз. Шынында, Қазақстан ғылымының жан-
жақты дамып, кадрлардың өсіп-жетілуіне академик Қ. Сәт- 
баевтың қаншалықты рөл атқарғаны, әрине, баршаға мәлім.  
Сонымен бірге ел болашағы үшін өлшеусіз зор қызмет ат-
қарған  ұлы  ғұламаны  жас  кезінде  танып,  оған  ғылымның  
алтын кілтін ұстатқандай болған Н. Оңдасынов сынды тұл- 
ғаны  қалай  ұмытарсыз!?  Егер  сол  кезде  Ғылым  акаде-
миясының басына Қанекеңдей ғұлама келмесе, ол Одақта-
ғы айтулы ғылым ордасының біріне айнала алар ма еді де-
ген де ой келеді. Нұрекеңнің осы еңбегінің өзі бір азаматтың  
басына жететін мәртебе емес пе?!
Алматы  қаласында  60  жылдан  астам  қазақ  қыздарын 
түрлі  мамандық  бойынша  үзбей  оқытып  тәрбиелеп  келе 
жатқан болмысы бөлек бір оқу ордасы бар. Ол – Қазақтың 
мемлекеттік  Қыздар  педагогтік  институты.  Бұл  институт-
тың да іргетасы соғыстың қақап тұрған шағында 1944 жы-
лы  қаланған.  Сондай  қиыншылық  заманда  қазақ  қызының 
қамын  ойлап,  іске  қосылған  мұндай  керемет  оқу  орны  ол 
кезде  де,  қазір  де  ешбір  елде  болған  емес  (Қырғызстанда 
болды).  Міне,  мұның  да  басы-қасында  Ж.  Шаяхметов  пен 
Н. Оңдасыновтың болғанын біреу білсе, біреу білмейді. Бұл  
институттың  қамқорлығын  көріп  қанаттанған,  сөйтіп  рес-
публикамыздың  жер-жерінде  елу-алпыс  жыл  бойы  еңбек 
етіп,  еліміздің  рухани,  мәдени,  экономикалық  өрлеуіне  өз 
үлесін  қосып  келе  жатқандар,  өздерінің  осылай  білімділер 
қатарына қосылуына зор мүмкіндік жасаған Н. Оңдасынов 
сияқты тұлғаның рухына үнемі тағзым ете жүргендері ма-
құл ма дейміз. Білетіндері солай етіп жүрген де болар.
Сондай-ақ  қазіргі  Абай  атындағы  Опера  және  балет 
театрының іргесі де сол кезде көтерілген. Бұл – айтуға ғана 

123
жеңіл  жұмыстар.  Орталықтың  рұқсатынсыз  аттап  қадам 
баса  алмайтын  сол  заманда  ұлтқа  керекті  ұлы  тірліктерді 
іске  асыру  мүлде  оңай  болмаған.  Өз  ұстанымыңды  дәлел-
деп, Одақтың сатылаған мекемелерінің сүзгісінен қаншама 
арпалыс, талас-тартыс арқылы өткізудің өзі ерлікке бергісіз 
жұмыс  болатын.  Осыдан-ақ  Оңдасыновтар  атқарған  жұ-
мыстардың  орасан  зор  мәнін  парықтауға  болар.  Осының 
бәрінің басы-қасында болған Нұрекең ел басқаруды тағдыр 
сыйы деп қабылдаған. Мұндай сый алған адам өз мүддесі-
нен  гөрі  ел  мүддесін  көбірек  ойлауы  керек  деп  түсінген. 
Және ол осы ұстанымынан өмір бойы тайқымай өткен жан.
Н. Оңдасынов ғылыммен қатар өнер мен мәдениетке де 
мейлінше  жақын  болған  адам.  Оның  әрбір  іс-әрекеті  осы 
принципті дәлелдейді де отырады. Ол қай саланың да түйін-
ді  мәселелеріне  көбірек  көңіл  бөліп  отырған.  Әрбір  істің 
ақырына дейін өзі қадағалап, соңғы нүктесі қойылғанша өзі 
де тыным таппай, жұртқа да тыным таптырмаған.
Қазір  Қазақстанның  батыс  аймағы  мұнай-газ  өндірудің 
мол қорына айналғаны мәлім. Әсіресе Атырау мен Маңғыс-
тау  өңірінде  оның  өшпес  ізі  қалған.  Маңғыстаудағы  ұлу 
тастың құрылыс үшін таптырмайтын материал екенін ол ел 
аралап жүріп, бірден таныған. Мұндағы мұнай-газдың тау-
сылмас  қоры  бар  екенін,  оның  ел  экономикасын  көтеруге 
қосар  үлесі  аса  зор  екенін  біліп,  оны  зерттеп  түсінуге  көп  
күш жұмсайды. Маман адамдарды жұмылдырады. Ол жүр-
ген,  болған  жерінің  бәрінің  өзіндік  қасиет-белгілерін  зерт- 
теп, соған лайықты ат қоюмен де айналысқан. Қазіргі Маң-
ғыстау  облысының  орталығы  –  Ақтау  аты  осылай  қойыл-
ған. Оны қойған Н. Оңдасынов.
Бұл  аймақтың  мұнайын  ел  игілігіне  айналдыруда  да  
Н. Оңдасынов рөлі орасан зор екенін кезінде бірге қызметтес 
болған, тәрбиесін көрген Ғ. Сағымбай, С. Құбашев, С. Мұ-
қашев  тәрізді  мемлекет  қайраткерлері  егіліп  еске  алады.  
Н. Хрущевтің дөрекілігіне С. Құбашев куә болған екен. Ал-
матыға  Хрущев  келетін  болады  да,  Д.  Қонаев  осыған  бай-
ланысты  «Екі-үш  мәселені  дайындаңдар»  деп  тапсырма 

124
береді.  Н.  Оңдасынов  облыстан  дайындалған  3  мәселенің 
екеуін:  Маңғыстаудан  ашылған  үлкен  мұнай  кені  және 
құрылысқа жарамды тастың қорына қаржы бөлу мәселесін 
айтып  бола  бергенде,  үшінші  мәселені  айтқызбай,  сөзді 
бөліп:  «Бірінші,  –  дейді  Хрущев,  –  Сібірде  мұнай  теңізі 
өнім  беруде,  бар  мүмкіндік  Сібірге  жұмсалады.  Екінші, 
тас деген немене, сен Оңдасынов өзгермеген екенсің, жаңа 
жағдайды түсінбейсің, темірбетонды пайдаланатын заманға 
көзқарасың дұрыс емес, әрбір совхоз өзінде кірпіш заводын 
салу  керек,  тастың  қажеті  жоқ»,  –  деп  көп  сөйлеп  барып 
тоқтайды. Сонда да Нұрекең айтқан бетінен қайтпай: «Ни-
кита Сергеевич, бізге екінші теміржол торабы керек», – деп 
сөзін бітіреді.
Хрущев  одан  сайын  ренжіп,  Нұрекеңе  тигізіп,  кекесін 
анекдотын  айтып,  лағып  кетеді.  Бұл  басқосуға  қатысқан 
бірде-бір адам аузын ашпайды. Ауызбірлік көрсете алмаған 
ел  қашанда  ұтылыс  тауып  отыратыны  белгілі.  Сөйтіп 
Нұрекеңнің  қызметтен  жасы  жетпей  ерте  кетуіне  бейпіл-
ауыз Хрущев екеуінің арасындағы осы қақтығыс себеп бол-
ған. Алайда Н. Оңдасынов ұсыныстарының өте дұрыс еке-
нін кейін өмір ағысының өзі дәлелдеді.
Жайықтың  жағасы  мен  Атырау  көшелерінде  жайқал- 
ған  ағаштардың  біразы  «Біз  Оңдасынов  отырған  көшет-
терден  жетілгенбіз»  деп  сыбдырлайтын  сияқты.  Бұл  оның 
«Жайықтың жағасында ағашсыз, көгалсыз отыру ұят» деген 
бір ауыз сөзінің нәтижесі. Осы тектес «Оңдасынов айтты» 
деген  есті  сөздің  біразы  әлі  ел  құлағында.  Облыста  драма 
театры,  Д.  Нұрпейісова  атындағы  ұлт-аспаптар  оркестрі, 
сондай-ақ  педагогикалық  институт  шаңырағы  Нұрекең  ке-
зінде  көтерілген  екен.  Сонда  Нұрекең  аузымен  айтылған: 
«Құрманғазының  ұрпақтарысыз,  театр,  оркестрсіз  отыру 
ыңғайсыз  емес  пе?»,  –  деген  бір  ауыз  сөзі  елдің  намысын 
қайрап, жігерін жани түскен.
Ол  өнер  адамдарына  ерекше  құрметпен  қарап,  оларға 
барынша  қамқорлық  жасауды  ұмытпаған.  Жалпы  ғылым, 
мәдениеттің  қай  саласында  да  Оңдасынов  алақанының  

125
табы тимеген қайраткерлер сирек. Ол адамтану мен қазақ-
танудың  өзгеше  шебері  іспетті.  Жоғарыда  әңгіме  болған 
Қ.И. Сәтбаев, Т. Тәжібаев, К. Тәжиев, Д.А. Қонаев, І. Ома-
ровтардың,  т.б.  ерен  қабілетін  танып,  жолын  ашқанының  
өзі асқан өнеге емес пе?! Сол сияқты қазіргі халық мүсін-
шісі  Х.  Наурызбаевты  халық  арасынан  ауылдан  тауып,  
үлкен  арнаға  салуы  –  осының  айғағы.  Сөйтіп  оған  үкімет 
тарапынан арнайы қаржы бөлдіреді. Ол Мәскеу сурет учи-
лищесін,  Харьковтегі  институтты  бітіріп,  үлкен  маманға, 
халықтық  тұлғаға  айналды.  Сондай-ақ  консерватория  біті- 
ріп,  Алматыда  үйсіз-күйсіз  жүрген  ерлі-зайыпты  С.  Құса-
йыновтарды  Атырауға  шақырып  алып,  халықты  музыка 
кәусарына  кенелткені  қандай  ғажап!  Олар  өздеріне  жасал-
ған жағдайды айтып, әлі тауыса алмайды. 
Н. Оңдасынов туралы аңыз да, ақиқат та ел арасына көп 
тараған. Оны «қорқақ еді, өзіндік ой-пікірі жоқ, кез келген 
шешімге  қол  қоя  салатын,  деңгейі  мүлде  төмен  адам  еді»  
деп  қауесет  таратып,  нақақ  әңгіме  қоздырған  өсек  сөздің 
шырмауында  қалған  іші  тар  адамдар  да  болды.  Олардың 
қайсыбірі  әлі  сол  ауанынан  арыла  алмай  жүрген  болса,  
Д. Қонаев, Ғ. Сағымбай, С. Құбашев, С. Мұқашев, Қ. Едіге-
нов, А. Қисанов естеліктерін қарағаны жөн болар. Осыған 
орай Ғ. Сағымбай жазған мына үзікті еске ала кетелік:
«Нұрекеңдей үкімет басшысы болған емес, талабы күш-
ті,  ісіне  тиянақты,  айтқан  сөзінен,  қабылдаған  шешімінен 
танбайтын адам еді. Біз оны «төраға» демей, «хозяин» дей-
тін едік. Алдындағы хатшысынан бүгін хозяин көңілді ме, 
ашулы емес пе деп сұрап алатынбыз», – дейді. 
Ғ.  Сағымбай  бір  барғанымда  Димекең  аузынан  естіген 
деп мынаны жалғастыра жазады: «Сен 20 минут өтпей, Сая-
си  Бюро  мүшесінің  қабылдауына  келесің,  ал  біз  Нұрекең- 
нің  қабылдауына  2-3  күн  дайындалып,  түрлі  анықтама-
ларды жинастырып баратын едік».
Мына бір деректі де еске ала кеткіміз келіп отыр. 1960 
жылы өткен Қазақстанның 40 жылдығына Н. Хрущев келем 
дейді де, келмей қалады. Ол келесі жылдың 24 маусымын-

126
да келеді. Сонда Димекең «От Сталина до Гарбочева» деген 
кітабында  былай  еске  алған  екен:  «Хрушев  был  в  плохом 
настроении и рано ушел с приема», – деп жазады да, оның 
себебін ашып айтпаған. Ал оның себебі былай болған екен. 
Қолында  арағы  бар  Хрущев  Оңдасыновтың  қасына  келеді 
де:  «Мақта  өсіретін  үш  ауданды  Өзбекстанға  беруге  үнемі 
қарсы  болушы  едің,  ертең  Қазақ  ССР  Жоғарғы  Кеңесінің 
қаулысы алынады», – деп кекетеді. Сонда Нұрекең тайсал-
май:  «Мен  қазір  Қазақстанды  басқарсам,  әлі  де  қарсы  бо-
лар едім», – депті. Неткен жүректілік?! Ол бұл кезде Аты-
рау  облысын  басқаратын.  Мұны  оның  қасындағылар  да 
естіп  тұрды  ғой.  Бірауыздылық  танытып,  мәселенің  жөнін 
түсіндірелік деудің орнына әлгілер, яғни бюро мүшелерінің: 
«Кешірім  сұрап  ертең  сессияда  аудандарды  беру  туралы 
ұсыныс жаса», – дегеніне көнбей қояды. Міне, Оңдасыновты 
қорқақ,  қауқарсыз  адам  деп  атандырғысы  келіп  жүрген- 
дерге бұдан артық қандай жауап болмақ.
Ел басқарудың әр алуан үлгісін көрсетіп, өнеге қалдыр- 
ған  Нұртас  Оңдасыновтың  қайраткерлік,  ұйымдастырғыш-
тық, көрегендік істері туралы әңгіме жалғаса бермек.
Ендігі бір сөз оның ғұламалығы, тіл маманы, қаламгер- 
лігі жайында. Үлкен қызметте болған жандардың көбі жұ-
мыстан босаған сәтінде айналысатын кәсіп таппай, сенделіп 
кететіні  жайында  мысал  көп.  Ал  Н.  Оңдасыновтың  олар-
дан  үлкен  бір  айырмашылығы  –  лауазымның  тұтқынында 
қалмай,  соның  өзін  халық  игілігі  үшін  жұмсай  білуінде. 
Жұрт  қамын  ойлаған  адам  зейнеткерлікке  шыққанда  да  ел  
кәдесіне  жарарлық  өзіне  міндет  жүктей  біледі  екен.  Сол 
бірен-сарандар  қатарына  Нұрекең  жатады.  Ол  үкімет 
басқарып жүрген кездің өзінде-ақ тіл мәселесін көзден таса 
етпеген. Осы тұста Өзбекәлі Жәнібеков келтірген мына бір 
деректі еске ала отырған абзал:
«Біздер  Қазақстанда  тұратындықтан,  ең  алдымен,  ме-
нен бастап, осы елдің түпқазығы болған жергілікті ұлтының 
тілін  үйренейік»,  –  деген  екен  Л.  Мирзоян  сабаз.  Сол  кез-
ден  бастап  бізде  қоныс  тепкен  ұлыстардың  қазақ  тіліне 

127
жетік  өкілдерінің  жалақысына  он  пайыз  мөлшерінде  үс-
теме  қосылатын  тәртіп  енгізген  екен.  Соғыс  лаңына  бай- 
ланысты Н. Оңдасынов бұған 1944 жылы тыйым салынға-
нын  өкінішпен  еске  алады.  Бірақ:  «Уақытша  шара  болып 
табылсын  және  соғыс  аяқталысымен  қайта  қалпына  кел-
тірілетін  болсын»,  –  деген  қаулы  аяқсыз  қалады.  Бәлкім, 
соның өкініші ме, Нұрекең зейнеткерлікке шыққан сәтінен 
ана тілінің сан алуан мәселелерін қаузап, керемет ойлар тас-
тайды.
Мәселен,  «Тағы  да  тіл  мәдениеті  жайында»  (1976), 
«Байырғы  сөздерден  қорықпайық»  (1977),  «Сөз  ала-құла-
лығы  сауаттылыққа  зиян»  (1979)  тәрізді  тіліміздің  қазіргі 
жайы  туралы  келелі  пікір  өрбіткен  мақалалары  әлі  күнге 
маңызын жоймаған. Қазақ тілінің қаншама сөздерінің қол-
даныс  өрісін  анықтап,  оларды  жүйелеп,  сауатты  қолдану 
жөнінде  нақты  ұсынып  отырды.  Ол  ел  басқарып  отырған 
кезінің  өзінде  қайсыбір  сөздердің  қолданысын  қадағала- 
ған.  Мысалы,  бір  кезде  власть,  правительство  сөздерін 
өкімет (власть), екіншісін үкімет (правительство) деп жік-
теп,  тұрақтандырып  алдық.  Сондай-ақ  техническая  куль-
тура  сөзін  орыс  тілінің  ыңғайымен  техникалық  мәдениет 
деп  сөзбе-сөз  аударып  жүрген  болатынбыз.  Осының  түп-
негізін  байқаған  Нұрекеңнің  «техникалық  дақыл»  деген 
ұсынысы қабылданып, тілімізге сіңіп кетті.
Қазақ  тілінің  әліпбиіндегі  қазіргі  «ұ»  әрпінің  қалам-
герлерді талай сарсаңға салғаны бар. Бұрын «у»-дың үстіне 
кішкене  қайықша  қойылып  жазылатын.  Ол  қайықшасы 
құрғыр  баспаханадағы  қарбалас  жұмыс  кезінде  ұшып  кете 
беретін. Содан бір жолы «улы Сталин» болып кетіп, елуінші 
жылдары талай редактордың тағдыры кері шешіліп жатты. 
Міне, «ү»-нің беліне кішкене таяқша қойып, «ұ» деп ұсын- 
ған  да  Нұрекең  болатын.  Осыдан-ақ  оның  тілге  деген  зер-
десін анық байқауға болады.
Ал оның ең азапты жұмысы – сөздікпен айналысуы, шы-
нында, нағыз ерлік еді. Мен тұңғыш рет ол кісіні сөздікпен 
айналысып  жүрген  жылдары  көрдім.  Жасы  біразға  келсе 

128
де,  сымбатынан  айырылмаған  бурыл  шашты  қараторы  кісі 
екен.  Өте  ізетті  де  мәдениетті.  Сөйлеу  мәнері  де  ерекше, 
үлкен-кішінің  бәріне  «сіз»,  «пәленшеке»  деп  адамды  өзіне 
тарта  сөйлейді  екен.  Мұнысынан  ешқандай  жасандылық 
байқалмайды.  Өзінің  табиғатына  тән  жарасымды  мінез  
екені байқалып тұратын.
Тіл  білімі  институтына  оның  «өзіме  ұстаз  іздеп  жүр- 
мін» деп аса бір үлкен қарапайымдылықпен келуі біздерге 
қатты  әсер  етіп  еді.  Ол  тілші  ғалымдардың  алдына  Мәс-
кеудегі  Ленин  кітапханасында  жылдар  бойы  сарыла  ерін-
бей-жалықпай  істеген  арабша-қазақша  сөздігін  осылайша 
әкеліп  алқаға  тастаған  еді.  Бұған  «мемлекет  қызметінде 
жүрген адамның тілде не шаруасы бар, әшейін ермек шар-
уасы да» деп, қырын қарағандар да болды. Еңбекпен таны- 
са  келе,  таңғалғандар  да  болды.  Сөздік  академик  Ә.  Қай-
дардың  алғы  сөзімен  басылып,  жұртшылық  қолына  тиді. 
Сонда ғана ел Н. Оңдасынов айналысып жүрген бұл шаруа 
еріккеннің  ермегі  емес,  халқымыздың  қажет  етіп  отырған 
сұранысына нақты жауап екенін түсінді.
«Арабша-қазақша  түсіндірме  сөздік»  кейін  екі  том  бо- 
лып  шықты.  Мұны  және  «Парсыша-қазақша»  сөздікті  
мұқият  қараған  адам  бұрынғы  лексикографиялық  жұмыс-
тарға  қойылар  талаптың  шегенін  бұзып,  айрықша  құры-
лыммен түзілгенін байқайды. Онда қазақ тілінің арғы-бергі 
қалыптасу  тарихында  бірі  мүлде  көмескі,  екіншісі  тіпті  
сирек қолданылатын араб текті сөздер сан алуан дереккөз-
дерден  жинақталған.  Сөйтіп  тілімізде  шашырай  қолданы- 
лып  келе  жатқан  сөздер  легі  сұрыпталып,  бір  жүйеге  кел-
тіріліп,  тұтас  бір  лексикографиялық  туындыға  айналған. 
Соның нәтижесінде бұл еңбек қазір кейінгі ұрпақ мұқтаж-
дығын  өтейтін  аса  маңызды  мәдени  әрі  тілдік  мұралар 
қатарына қосылды.
Н.Д. Оңдасынов аса ірі мемлекет және қоғам қайраткері 
ғана  емес,  сонымен  бірге  ол  ғылым  мен  мәдениет  қайрат-
кері, тіл табиғатын терең түсінген ғұлама, керемет лексико-
граф. Ендеше рухы биік, зейіні зерек, ерен тұлғаға тағзым 
ете жүру бүгінгі тірілерге парыз деп білеміз. 

129

жүктеу/скачать 1,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: