«Педагогические инновации как условие повышения качества образования»
жүктеу/скачать 4,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| часть растения).
В контексте научной речи вневременное значение приобретает и прошедшее время глагола (Произведено n опытов, в каждом из которых x принял определенное значение). Отвлеченность и обобщенность научной речи проявляется в особенностях употребления категории вида глагола: наиболее употребительными являются формы несовершенного вида, являясь более отвлеченно-обобщенными. Немногие глаголы совершенного вида используются в устойчивых оборотах в форме будущего времени, которое синонимично настоящему вневременному (- Рассмотрим… -Уравнение примет вид.) Многие глаголы несовершенного вида лишены парных глаголов совершенного вида (-Металлы легко режутся. ) Формы лица глагола и личные местоимения в научном стиле также употребляются в соответствии с передачей отвлеченно-обобщающих значений. Практически не используются формы 2-го лица и местоимения ты, вы, так как они являются наиболее конкретными, мал процент форм 1- го лица единственного числа. Наиболее частотны в научной речи отвлеченные по значению формы 3-го лица и местоимения он, она, оно. Местоимение мы, кроме употребления в значении так называемого авторского мы, вместе с формой глагола часто выражает значение разной степени отвлеченности и обобщенности в значении «мы совокупности» (я и аудитория) (- Мы приходим к результату. - Мы можем заключить). В силу обобщенности содержания научной речи в ней часто встречаются обобщенно-личные предложения, особенно в текстах по прикладным наукам Стремление к точности приводит к преобладанию в научной речи осложненных и сложных предложений, т.к. связи между объектами подчеркнуты в них яснее благодаря своему выражению в пределах одной фразы. Поэтому в научных текстах широко применяются причастия и деепричастия В письменных научных текстах широко представлены сложные предложения, в частности сложноподчиненные предложения с придаточными разных типов: - изъяснительные: - присоединительные- временные - условные- следственные- определительные- целевые образа действия, меры и степени – места - причины - уступки. Для предложений письменной научной речи характерна увеличенная длина предложений. Она тем больше, чем абстрактнее предмет исследования, признаки которого в силу их неконкретности (незримости) недостаточно просто обозначить, а требуется подробно характеризовать. Установкой на максимальную эксплицитность изложения обусловлено частое употребление вставных конструкций, вводящих дополнительную информацию разного типа. Многие текстуальные особенности научной речи связаны с необходимостью передачи сложного мыслительного содержания в условиях ограничений, вносимых принципом линейности членораздельной речи. Общие текстуальные особенности находят продолжение и в синтаксисе отдельного высказывания-предложения. Синтаксические структуры в научной прозе сложнее и насыщеннее лексическим материалом, чем в художественной. В целом предложение научного текста содержит примерно в полтора раза больше слов, чем предложение художественного текста. Очевидна тенденция к употреблению сложных построений: разных типов сложных предложений, сочиненных конструкций разного рода, конструкций с обобщающими и соотносительными словами, обособленных оборотов, составных подчинительных союзов. На уровне простого предложения распространены пассивные, обобщённо-личные, неопределённо-личные и безличные предложения. Как в простых, так и в сложных конструкциях используется преимущественно прямой порядок синтаксических компонентов. Интересна также аналитическая тенденция к замене глагольного сказуемого составной конструкцией «неполнозначный глагол + опорное отглагольное существительное» типа представляет собой описание вместо описывает, сказуемых разного типа. 250 Всеми этими стилеобразующими признаками обусловлены особые требования к средствам выражения, используемым в письменной научной речи. Например, обобщенность и отвлеченность реализуются, в частности, использованием в научных текстах разного рода таблиц и схем. Благодаря специальным терминам и знакам, стандартным величинам и международным, условным обозначениям достигается возможность в краткой и экономной форме давать развернутые определения и характеристики научных фактов, понятий, процессов, явлений. Научный стиль речи реализуется в крупных и малых жанрах научной речи. К первым относятся монография (индивидуальная и коллективная), диссертация, энциклопедия, словарь, справочник, учебник, учебное пособие; ко вторым – статья в периодическом или непериодическом издании, реферат, аннотация, тезисы, обзор, рецензия, хроника и др. Жанры научной речи классифицируются по разным основаниям. В частности, по степени обобщения и креативности в познавательной деятельности выделяются первичные и вторичные жанры. В первичных излагается новое научное знание в процессе его формирования, во вторичных – знание, полученное в результате переработки первичных научных текстов. С учетом частных коммуникативных функций – в рамках общей функции научного стиля – различаются: собственно научные (академические) жанры, такие как монография, статья, диссертация, тезисы, доклад, сообщение, выступление, научно-технический отчет и др.; информационно-реферативные – реферат, обзор, аннотация, резюме; справочно-энциклопедические – энциклопедия, словарь, справочник; научно-оценочные – рецензия, отзыв, экспертное заключение, полемическое выступление; научно- учебные – учебник, учебное пособие, курс лекций; научно-методические (инструктивные) – методическое пособие, программа, инструкция; научно-деловые – патент, авторское свидетельство, описание изобретения, стандарт, технические условия, спецификация, рекламация В зависимости от композиции жанры научной речи подразделяются на жанры со свободной, или «мягкой», структурой – статьи, монографии, рецензии, тезисы и др. и жанры с жестко фиксированной структурой – патенты, авторские заявки, стандарты и др. Тексты всех жанров научной речи подчиняются структурно-языковым (лексическим, морфологическим, синтаксическим) и научно-стилевым нормам литературного языка, а также требованиям конкретного жанра. Монография обычно посвящена много аспектному рассмотрению и решению актуальной проблемы. Монография включает формулировку проблемы, задачи, идеи, гипотезы или основного тезиса научной концепции; содержит доказательство гипотезы с использованием разнообразных средств аргументации; предполагает определение и дифференциацию понятий с установлением между ними логико-семантических отношений и т.д. Монография характеризуется сложной, разветвленной композиционно-содержательной структурой, которая определяется динамикой коммуникативно-познавательной деятельности ученого и реализует стремление автора к целостности, аргументированности и ясности изложения. Структурная целостность монографии обеспечивается не только тематическим единством ее содержания, но и периферийными текстами, такими как аннотация, предисловие, заключение, библиографический список,оглавление и др.,которые в краткой и обобщенной форме представляют важнейшие компоненты полученного знания. По сравнению с монографией статья обладает менее разветвленной смысловой структурой, более простой композицией и меньшим объемом. В качестве жанровых разновидностей выделяются: 1) проблемно-постановочная статья; 2) статья – краткое сообщение о результатах научно- исследовательских и опытно-конструкторских работ; 3) собственно научная (научно-техническая) статья, в которой достаточно подробно излагаются основные результаты исследования; 4) историко- научная обзорная статья; 5) дискуссионная/ полемическая статья; 6) научно-популярная статья; 7) рекламная статья. Тезисы – краткое изложение содержания научного исследования в виде основных, сжато сформулированных положений. Тезисы предполагают определенную и строго нормативную компо- зиционно-смысловую структуру, состоящую из: 1) преамбулы, содержащей ввод в проблематику, обоснование ее актуальности, представление предмета исследования; 2) основного тезисного изложения (3-6 тезисов, составляющих предметно-логическое единство); 251 3) заключительного тезиса – итога изложенного. Строго логическое членение тезисного содержания подчеркивается рубрикацией. Выделение первой и третьей структурной части под отдельной рубрикой или в отдельный абзац не обязательно – они могут примыкать к последующей или предыдущей части. По стилю изложения различают два типа тезисов: глагольные (с преобладанием глагольных сказуемых) и именные (с преобладанием имен существительных). На практике тезисы часто имеют вид мини-статьи. К тезисам больше, чем ко многим другим жанрам научной речи, применимы строгие требования стилистической чистоты и однородности речевой манеры. Здесь в принципе недопустимы эмоционально-экспрессивные метафоры, перифразы, инверсии, эллипсисы, восклицания и иные иностилевые включения, смещения способов речевого оформления, неточности и небрежности в оформлении. Общей нормой стиля тезисов является высокая предметно-логическая плотность содержания при коммуникативной доступности. В культурно-речевом отношении важно, что нарушения этой нормы приводят к 1) чрезмерной усложненности фразы, затрудняющей восприятие и сохранение в памяти ее содержания; 2) содержательной неполноты фразы; 3) чрезмерному дроблению фраз «ради простоты». Учебник, учебное пособие – учебно-научное сочинение, излагающее основы той или иной науки и предназначенное для дидактических целей. Учебник от других видов научной литературы отличается сжатой полнотой информации, предметно-логической последовательностью, ясностью изложения. Поскольку в учебнике представлено уже устоявшееся, базовое, так называемое дисциплинарное научное знание, то изложение в целом, как правило, не носит проблемного характера и полемической заостренности. Научная рецензия выполняет функции репрезентации научного произведения, его оценки и осмысления в общем пространстве научного знания. Научная рецензия – давно сложившийся жанр научной речи с высокой степенью стандартизации. Ее отличают особый словарь (прежде всего оценочная лексика) и типовые грамматические структуры, посредством которых реализуется диалогическая природа этого жанра. В рецензии отражается состояние науки в определенный период ее развития, формулируются критерии оценки научной работы и формируется система требований к научному произведению. Нормативная композиция рецензии гармонично сочетает в себе информирование читателя о содержании научной публикации и анализ ее отдельных положений с оценкой работы в целом. От собственно научных жанров научной речи рецензия отличается максимальным проявлением личностного начала, что ведет к использованию различных языковых единиц, посредством которых рецензент обнаруживает себя как субъект речи, субъект сознания, субъект эмоций, т.е. индивидуальная языковая личность. Объектами оценки являются методы познавательной деятельности ученого, поставленная научная задача, материал, характер индивидуального стиля автора и др. Выделяются оценки научного исследования четырех типов: 1) общая аксиологическая оценка (высокий уровень, хороший образец, блестящая идея); 2) ментальная оценка, включающая в себя психолого- интеллектуальную (важный вклад, основополагающий метод, серьезная попытка и др. ) и эмоционально-интеллектуальную (остроумная идея, рациональный подход, тонкий анализ) оценку; 3) прагматическая оценка актуальности, эффективности и т.д. (идеальная классификация, академический труд, своевременная постановка проблемы), 4) эмоциональная оценка, обозначающая различные психологические состояния и реакции (сильное впечатление, неожиданные выводы, поразительные результаты). Реферат – один из самых распространенных вторичных жанров научной речи, представляющий содержание реферируемого текста и отличающийся наибольшей информативностью. Основные требования, предъявляемые к реферату были сформулированы еще М.В. Ломоносовым, который цель реферата видел в том, «чтобы уметь схватить новое и существенное в сочинениях...». В реферате сохраняются отдельные структурные элементы реферируемого текста (заглавие, композиция, некоторые рисунки и др.). При этом важно, что независимо от степени сжатия первичной информации, содержание текста остается неизменным. В культурно-речевом аспекте существенно, что структура реферата нормативна и включает следующие части: заголовочную (заглавие реферата и библиографическое описание первичного текста), собственно реферативную, получаемую путем аналитической переработки содержания первичного текста, справочный аппарат. 252 Специфической разновидностью реферата является автореферат диссертации, информирующий о результатах проведенного исследования и вводящий их в сферу научной коммуникации. Наряду с информативной, автореферат диссертации выполняет также «сигнальную», «адресную», «представительскую» и «правовую» функции. Первая связана с тем, что факт появления автореферата сигнализирует о предстоящей защите диссертации. Вторая – с наличием в автореферате диссертации сведений о времени и месте защиты, об оппонентах, ведущей орга- низации, месте хранения диссертации и др. Представительская функция заключается в ознакомлении с диссертацией читателей – как правило, специалистов в соответствующей области науки, среди которых выделяются читатели-ученые, выступающие в роли оппонентов, рецензентов, критиков. В связи с этим важно, чтобы автореферат диссертации содержал данные, по которым можно было бы судить об уровне диссертации и научной квалификации автора, включая его навык реферирования и оформления результатов научного труда. Автореферат диссертации имеет силу официального юридического документа, без которого диссертация не может быть допущена к защите, – с этим связана его правовая функция. Таким образом, избирательность языковых средств и тенденция к их повторяемости, ограниченность словаря, усложненный синтаксис, редуцированная морфология – все это позволяет исследователям говорить об условном, в какой-то мере искусственном характере языка науки. Язык науки как функциональный стиль характеризуется наличием стереотипных структур, которые являются обязательными для употребления. Стереотипные структуры в научной речи понимаются как автоматизированные формы языкового выражения. Понятие стереотипности в отборе языкового материала распространяется в научной речи на широкий круг явлений: на лексические единицы; характерные предпочтительные синтаксические конструкции; на общую композиционную упорядоченность текстов. Литература 1. Морозов В.Э. Культура письменной научной речи: М.: Гос. ИРЯ им. А.С. Пушкина, 2007. - 268 с. С 86 2. Морозов В.Э. Культура письменной научной речи: М.: Гос. ИРЯ им. А.С. Пушкина, 2007. - 268 с. С 88-90 3. Морозов В.Э. Культура письменной научной речи: М.: Гос. ИРЯ им. А.С. Пушкина, 2007. - 268 с. С 92 4. Чалбышева А.В. Прагмалингвистический аспект речевых жанров научного стиля (на материале немецких и русских текстов подъязыка физики) Дисс. …к. филолог. н. ГОУ ВПО «Ростовский Государственный Педагогический Университет» Ростов-на-Дону – 2006 170 с. – с. 37 5. Разинкина Н.М. Стилистика английского научного текста М. 2005. 216 с – с. 4 6. Чалбышева А.В. Прагмалингвистический аспект речевых жанров научного стиля (на материале немецких и русских текстов подъязыка физики) Дисс.…к. филолог. н. ГОУ ВПО «Ростовский Государственный Педагогический Университет» Ростов-на-Дону – 2006 170 с- с. 38 7. Морозов В.Э. Культура письменной научной речи: М.: Гос. ИРЯ им. А. С. Пушкина, 2007. - 268 с. с 102 8. Лаптева О.А. Роль формы речи в организации научного текста // Вестник Международной ассоциации преподавателей русского языка и литературы №34, 2002 - с. 56- 62 9. Морозов В.Э. Культура письменной научной речи: М.: Гос. ИРЯ им. А. С. Пушкина, 2007. - 268 с. с114 10. Гавриленко И.И. Дополнительная информация в научных текстах: семантические, синтаксические и просодические особенности: Дис... канд. филол. наук Москва, 2005. – 275 c. -– с. 12 Ғ.Ғ. Шәрібжанова ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ЛОГИКАЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫ САҚТАУ Мақалада «формальды логиканың» негізгі заңдылықтарын сақтау ережелері көрсетіледі. Бұл заңдылықтардың мәні қандай екендігі және қалай көрініс табатындығы баяндалады. Студенттердің оқу үдерісінде осы заңдылықтарды білмеуінен туындайтын қателіктер сараланады. Оқытудың дидактикалық талаптарына сай практикалық жұмыстарды орындау ережелері талданады. Тірек сөздер: формальды логика, пайымдау, мәтінмен жұмыс, дидактикалық принциптер, функционалды грамматика. Compliance with the laws of logic in the educational process The article deals with comliance with the rules of the basic laws «of formal logic». The author focuses on the meaning and modalities of implementing such laws. Analyze errors arising from ignorance of the laws of the students «formal logic» in the educational process and determined by the rules of implementation of practical work in accordance with didactic principles of teaching. Keywords: formal logic, reasoning, working with the text, didactic principles, functional grammar. Техникалық жоғары оқу орындарының студенттері күнделікті сабақ барысында немесе пікірталас өткізгенде мәтінді мазмұндауға, оқиғаларды, құбылыстарды түсіндіруге, қорытындылар 253 жасауға немесе оларды теріске шығаруға, сендіруге тура келеді. Сол себепті ол дұрыс ойлап, өз сөзін қисынды және жүйелі түрде жеткізе білуі керек. Өз ойын дұрыс жеткізу үшін «формальды логиканың» негізгі заңдарын білу және сақтау өте маңызды. Логикалық заңдылықтардың өзіндік мәні бар. Ол адамдардың еркі мен тілегіне тәуелсіз кез келген танымдық үдерісте әрекет етеді. Онда адамдардың қоғамдық өндірістік қызметінің көп ғасырлық тәжірибесі арқылы анықтап белгіленген. Логика заңдылықтары шынайы әлемнің заңды үдерістері мен құбылыстарын көрсетеді [1,265]. Бұл заңдылықтардың мәні неде және ол қалай көрініс табады? Логиканың бірінші заңы – тепе-теңдік заңы – былайша тұжырымдалады: «Әрбір ой айтылған пайымдау үдерісінде орнықты, мазмұнды болу керек». Бұл, яғни, пайымдау үстінде бір ойды екінші оймен ауыстыруға болмайды деген сөз. Бірақ әрбір нақты пайымдауда ой өзгеріссіз қалу керек. Тепе- теңдік заңы кез келген пайымдауда ойдың анық болуын талап етеді. Біздің тәжірибемізде, өкінішке орай, логиканың тепе-теңдік заңдылығын сақтамау студенттер арасында ара-тұра кездесіп отырады. Оның бір себебі, мемлекеттік тілді білмегендіктен материалды толық, дұрыс игермеу болса, екінші себебі – немқұрайдылық. Ол, әсіресе, «қазақша сөйлей аламын, сондықтан әйтеуір бірнәрсе айта салармын» деген ойдан туындап жатады. Бұл нені көрсетеді және кім кінәлі? Біздің ойымызша, алдымен мектеп қабырғасында білім берген ұстаздардың кемшілігі дер едік. Өйткені көп жағдайда байқағанымыздай, студенттер мәтінді мазмұндап бергенді білгенмен, оны қалай жеткізді, оған мән беріп жатпайды. Егер мазмұндау түріне байланысты ескерту жасалса, оны өзіне тағылған қатал айыптау түріндегі үкім деп қабылдап жататындар кездеседі. Сол себепті осы арада мазмұндаудың түрлерін тағы да бір рет еске түсіре кеткеннің артығы жоқ қой дейміз. Олар: мәтінге жуық мазмұндау, мәтінді бірінші немесе үшінші жақта мазмұндау, мәтінді толықтырып мазмұндау, өз сөзімен мазмұндау, қосымша мәліметтер арқылы мазмұндау, бөліктерге бөліп мазмұндау, қысқартып мазмұндау т.б. Бұл үшін мәтінмен жұмыс түрлерін ұстаздардың өзі жеткілікті дәрежеде игергені жөн. Мәтінмен жұмыс хабарды түсіну дәрежесіне қарай әртүрлі мақсатты көздейді: 1. Мазмұнды толық түсіну. 2. Ең басты ойды түсіну. 3. Бөлшектеп түсіну. Ақпаратты өз қажетіне қарай нақтылап түсіну. Мәтіннің мазмұнын толық түсіну оның құрамында таныс емес күрделі лексика мен тіркестер болмауын қажет етеді. Мұнда мәтіннің мағынасы оқушыға тұтас ұғынықты болып, студент оны бүтіндей сөйлеу үдерісінде қолданады. Мәтінді толық түсіну үшін арнайы тапсырмалар беріледі, ол тұтас оқылады, бақылау жүргізіледі, жіберген қателер түзетіліп отырады. Мәтіндегі негізгі ойды түсіну кезінде студент кейбір білмейтін сөздерге (таныс емес сөздер 2%- тен аспауы керек) көңіл аудармай-ақ, онда айтылуға тиісті ең маңызды ойды меңгеруге тырысады. Үйренуші мәтінді тыңдап отырып, оның не туралы екенін есте сақтап қалады. Тыңдалым мәтініндегі басты айтылар ойды толықтыру үшін берілген жекелеген деректерді нақтылап, талдап түсіну – бөлшектеп түсіну деп аталады. Мұндағы әрбір жеке ақпаратты студент қажетіне сай пайдаланып, сөйлесім әрекетінде қолданады, жаттайды, жазып алады т.б. Тыңдалым үдерісінде оқытылатын мәтін мазмұны мен композициялық құрылым жағынан жүйелі, тұтас түрде ұсынылуы қажет. Мазмұндық ерекшелігіне қарай: а) берілген тақырып оқушыға таныс материалдан жинақталғаны жөн; ә) ойдың логикалық жүйесі сақталып отыру керек; б) мәтінге қатысты орындалатын жұмыстар нақтылы, анық болып беріледі; в) көмекші материалдар, көрнекіліктер қатар қолданылады; г) негізгі ой түйінделіп, оның төңірегіндегі қосымша, қосалқы ойлар соған қатысты жүйелі түрде баяндалады. Сол сияқты тыңдалым нәтижелі болу үшін, акустикалық ережелерді дұрыс меңгерту де қажет: а) сөйлемнің фонетикалық норманы сақтап айтылуы; 254 ә) сөз бен дауыстың ырғағы; б) екпін мен дауыс ырғағын дұрыс қою; в) сөйлем мен сөйлем арасындағы үзіліс. Мәтінді жан-жақты меңгеру үшін берілетін тапсырмалар бірнеше түрге жіктеледі: Мәтіннің мазмұнын түсінуге арналған тапсырмалар; Мәтіннен алынған ақпаратты шығармашылық ізденістермен толықтыруға арналған тапсырмалар; Мәтіндегі алынған хабарларды адамдармен қарым-қатынаста, сөйлесуде қолдана білуге арналған тапсырмалар [2,38]. Логиканың келесі заңы - қарама-қайшылық. Ол былай түсіндіріледі: «Бір нәрсе туралы бір уақытта, бір нәрсеге қатысты алынған екі қарама-қарсы пікір бірдей шындық болуы мүмкін емес». Қарама-қайшылық заңы екі қарама-қарсы пікірді тек белгілі бір жағдайларда ғана бірдей, бір уақытта шындық деп есептеуге тыйым салады. Бұл қандай шарттар? Бәрінен бұрын, сөз бір ғана нәрсе жайында болу керек. Айтылатын сөз бір ғана уақытқа қатысты болу керек. Соңында пікірді бекітуде де, теріске шығаруда да зат бір нәрсеге ғана қатысты қарастырылуы керек. Бұл нені білдіреді? Мысал келтірейік. Жауынды күн. Сізге баяндама жасауға дайындалу керек, ал сіздің достарыңыз қаланың сыртына серуендеуге жиналып жатыр. Сіз және сіздің достарыңыз ауа райын әртүрлі тұрғыдан бағалай бастайсыз. Сізге бұл жайлы болса, достарыңызға қолайсыз көрінеді. Бұл жағдайда екі пайымдау да әртүрлі позициядан бағаланғандықтан, дұрыс болып есептеледі. Қарама-қайшылық заңы біздің санамыздағы шындықты шынайы қарама-қайшылықтармен жоққа шығармайды. Сондықтан қарама-қайшылықтың екі түрін тани білу керек: табиғаттағы және қоғамдағы, пайымдаудағы қарама-қайшылық. Бірінші қарама-қайшылық шынайы өмірдегі заттар мен құбылыстардың ішкі даму көздеріне қызмет етеді. Логикалық қарама-қайшылық – дұрыс ойлау нормаларының бұзылу салдарынан туындайды. Формальды логика, шынайы қарама- қайшылықтарды жоққа шығармай-ақ, қарама-қарсы құбылыстарды қарама-қайшылықсыз, логикалық тұрғыдан дұрыс ойлауды талап етеді. Бұл заңдылықты білу бізге қоғам өміріндегі деректерді, оқиғаларды, құбылыстарды, үдерістерді бағалауда екі ойлылықтан қашып, жүйелі ойлауды, баяндауды талап етеді. Логикалық қарама-қайшылықты, әсіресе, жұрт алдында сөйлегенде жібермеу керек. Бір мәселе туралы қарама-қайшылықты пікір айтып тұрған сөйлеуші тыңдаушыларын сендіре алмасы анық. Мысалы, бір студент бір шығарманың қаһарманы туралы «жарылған басымен аман-сау жерде жатты» деп қызыға баяндады. Егер әңгімелеу барысында логикалық қарама-қайшылық байқалса, оған оппоненттің және барлық қатысушылардың назарын аударып, қателікті түзеткен жөн[1,315]. Жүйесіздікке, қарама-қайшылыққа қарсы бағытталған «үшіншісін алып тастау» заңдылығы бар. Бұл заң, алдында айтылғандай, Аристотельмен тұжырымдалған. Бұл заңның мәні мынадай: «Бір уақытта, бір нәрсеге қатысты екі қарама-қайшылықты пікірдің тек біреуі ғана шындыққа жанасады». Логикада қарама-қайшылықты пайымдау деп бір нәрсе жайында мақұлдауды немесе теріске шығаруды айтады. Сондықтан олар бірдей шындық немесе жалған бола алмайды. Қарапайым мысал келтірсек, «бұл кітап» - «бұл кітап емес». Бір пайымдау мақұлдайды, ал келесісі жоққа шығарады, олардың арасында үшінші пайымдау жоқ. Әрине, бұл жерде бір пікір рас болса, екіншісі жалған. Диалог кезінде немесе пікірталас кезінде, мазмұндау барысында осы заңдылықтарға баса назар аударған жөн. Әйтпесе, логикалық тұрғыдан алғанда, қарама-қайшылықты пікір айтылып, сөз бұрмаланады. Әділ шешім шығаруға, пікір айтуға кедергі болады. Дұрыс ойлау анық, жүйелі, қарама-қайшылықты ғана емес, сондай-ақ дәлелді, негізделген болу керек. Яғни, «Әрбір дұрыс ой шынайылығы дәлелденген басқа ойларға негізделу керек». Бұл заң әйгілі неміс ойшылы Лейбницпен тұжырымдалған. Ол бұны мынадай ұстаным түрінде келтіреді: «Барлық өмірде бар нәрселердің өз тіршілігі үшін жеткілікті негіздемесі бар». Табиғатта және қоғам өмірінде барлық нәрсе өзара байланысты және өзара шарттастықта болады. Философиядағы заңдылықтардың бәрі де осыған саяды. Жеткілікті негіздемені қажет ететін заңдылық мақұлдаулар мен қорытындылардың боссөзділігін көтермейді. Ол біздің ойымызды шынайы түрде жарыққа шығаруымызды талап етеді. 255 Айтылатын сөздің негіздемесі болуы сөйлеушілерге қойылатын маңызды талаптардың бірі. Ал ең үлкен кемшіліктердің бірі болып сөйлеушілердің дәлелдемесіз пайымдаулар жасауы болып табылады. Қарастырылған негізгі формальды-логикалық заңдылықтар – бұл дұрыс ойлау заңдылықтары. Бұл заңдылықтардың талаптарын қысқаша былай айтуға болады: дұрыс пайымдау анық, нақты, дәл, жүйелі, қарама-қайшылықсыз, негіздемесі бар, дәлелді болу керек. Логикалық заңдылықтарды білу және саналы түрде пайдалану ойлауды тәртіпке келтіреді, сөйлеу мәдениетін көтереді, пікірталасты, кез келген ойды жеткізуді дәйекті және тиімді, әсерлі етеді, қателіктерден сақтандырады. Тәуелсіз қазақ елінің соңғы он жылдағы қарқынды даму үрдісі мен әлеуметтік жағдайы, шетелдермен халықаралық байланысының нығаюы, әлемдік қауымдастықтағы беделінің артуы, біліктілік деңгейі әлемдік стандарттарға сәйкес келетін, бәсекеге қабілетті жоғары білімді сапалы мамандарды даярлаудың қажеттігін туғызып отыр. Мамандардың бәсекеге қабілеттілігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі – олардың мемлекеттік тілді толық меңгеруі мен оны тәжірибе жүзінде қолдана алуы. Осы мақсаттарға жетуде ЖОО-дағы қазақ тілінің қолданыс аясының кеңейіп, мемлекеттік тілді өмірлік қажеттілікке айналдыру мақсатында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бұйрығымен бекітіліп, қолданысқа енгізілген типтік оқу бағдарламасында тіл үйренушінің қарым-қатынасқа түсу салаларын ескере отырып, сөйлеу әрекетінің 4 қағидаты (тыңдалым, оқылым, айтылым, жазылым) тіл бірліктерінің қолданыстағы қызметіне сай анықталады. Тіл бірліктерінің қолданыстағы қызметі, белгілі бір мағына түрлерін жеткізу функционалдық грамматика арқылы жүзеге асады [3,15]. Біздің ойымызша, бұл әрекеттердің бастысы студенттің оқудың басты стратегияларын меңгеруі қажет. Бұл – оқи білу, оқығанды түсіне білу, алынған ақпаратты өмір бойы пайдалана алу. Оқу стратегиясы мәтіннің мазмұнын толыққанды меңгеру үшін түрлі әрекеттер мен амалдарды қажет етеді. Оған жоспар құру, амалды орындау бағдарламасы, яғни, алынған ақпаратты талдау және синтездеу, оған өз көзқарасын білдіру [4]. Сонымен қатар студент әртүрлі тілдік амалдарды қолдану тәртібін де тиянақты, сауатты меңгергені жөн. Тілдік амалдарға әртүрлі мазмұндағы хабарлар мен жайттарды, оқиғаларды білдіру үшін, сөйлеуде не жазуда қолданылатын тіл құралдары жатады. Оған сөзжасам, тіл бірліктері, сөз тіркестері, сөйлем құрау ережелері, интонация, сөздердің орын тәртібі т.б. тілдік категориялар кіреді. Студенттің оқу, ойлау, сөйлеу т.б. тілдік дағдыларын дамыту мақсатында өзіндік жұмыс түрлері де ерекше қызмет атқарады. Өзіндік жұмыс студенттің өз біліміне деген жауапкершілігін арттырып, оны өз білімінің траекториясын анықтауға және қолданатын білім әдістерін таңдауға баулиды. Сөйтіп оның еркін әрекет жасау дағдысын қалыптастырады. Оқу үдерісіндегі студенттің өзіндік жұмысы жеңілден күрделіге ұстанымы бойынша деңгейлеп берілгені жөн. Алғашқы сатыда, репродуктивті деңгейде, дайын тапсырманы орындау, кестені толтыру сияқты тапсырмалар беріліп, студенттің танымдық қызметі танысып білумен, ой қорытумен, еске сақтаумен көрінеді. Мұндағы мақсат – білімді бекіту, әдеттер мен дағдыларды қалыптастыру. Екінші – өзіндік жұмыстың реконструктивті сатысы. Мұнда іс-әрекеттің жүзеге асырылуында қайта құру амалдары жүгізіледі. Яғни, жоспар құру, тезис құрастыру, аннотация жазу. Үшінші сатыда студенттер семестрлік жұмыстың шығармашылық түрімен шұғылданады. Бұл студенттен шешімі қиын мәселелерді талдауды талап етіп, жаңа ақпарат алуды көздейді. Студент өздігінен тапсырмаларды таңдап алып, оны шешудің жолдарын (оқу-зерттеу тапсырмалары, курстық және дипломдық жұмыстар) қарастырады [5]. Қорыта айтқанда, дұрыс ойлау, пайымдау заңдылықтарын үнемі назарда ұстаған жағдайда студенттердің де берілген тапсырмаларды ғылыми негізде меңгеріп, іс жүзінде қолдана алатынына күмән жоқ. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Л.А. Введенская, Л.Г. Павлова. Риторика и культура речи. – Изд. 8-е, доп. и перераб. – Ростов н/Д : Феникс, 2008. – 537.с. 2. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. Оқу құралы. – Алматы, 2000. -270 б. 3. Салқынбай А.Б., Иманқұлова С.М. Типтік оқу бағдарламасы «Қазақ тілі»: жоғары оқу орындарының орыс бөлімі студенттеріне арналған. – Алматы: Қазақ университеті, 2012. -22 б. 4. Интернет сайт. https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Стратегия. 5. Интернет сайт. https://news.kaznmu.kz. Метод обучения через СРС и СРПС. |