ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ  ҚАРЫМ – ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
109 
мен  тҧлғалық  дамуында,  оның  қҧрдастары  мен  жақын  достарының  қатынасы 
ерекше мәнге ие.  Қҧрдастарымен арасындағы  қарым-қатынаста – достық, ӛзара 
сенім,  қайырымдылық,  бірін-бірі  сыйлау,  кӛмек  кӛрсету,  бір-бірінің  кемшілігін 
айтып, оны жоюға жәрдемдесу, іс-әрекетті бірігіп орындау, т.б. қарым-қатынастар 
орын алады.   Л.Я.Гозман  эмоционалдық  қарым-қатынасты  жолдастық,  достық, 
сҥйіспеншілік,  қастандық  тҥрлерге  бӛліп  кӛрсетеді.  Олардың  әрқайсысының 
жеткіншек  ӛмірінде  ӛз  орны  бар.  Жеткіншекте,  бір  жағынан,  қҧрдастарымен 
қарым-қатынас,  бірлесіп  іс-әрекет  жасауға  ҧмтылу,  ҧжымда  ӛмір  сҥргісі  келіп, 
жақын  жолдас,  дос  тауып  алуға  ҧмтылу  ӛте  айқын  кӛрінеді,  екінші  жағынан, 
жолдастарының  арасында  қабылданып,  танылуға,  олардың  мҧны  сыйлауына 
жетуге ҧмтылу одан кем тҥспейді. Мҧның ӛзі аса маңызды қажеттілікке айналады. 
Сыныптастары мен қарым-қатынастардағы қолайсыздықтар, жақын жолдасының, 
досының болмауы немесе достарының одан ажырасып кетуі  барынша кҥйзелтіп, 
баланың жеке басының драмасы деп қабылданады. Жеткіншек ҥшін ең қолайсыз 
жағдай  -  ҧжымның,  жолдастарының  оны  шындап  кінәлауы,  онымен  қарым-
қатынас жасағысы келмеуі болады, ал ең ауыр жаза ӛзіне ашықтан-ашық немесе 
жасырын  бойкот  жасауы  болмақ.  Ӛзінің  жалғыздығын  сезіну  жеткіншек  ҥшін 
тӛзгісіз,  ауыр  жағдай.  Сыныптастарымен  қатынастардың  қолайсыздығы  оны  ӛз 
мектебінен  басқа  жерден  жолдас,  дос  іздеуге  итермелейді.  Әдетте,  оларды 
тапқанымен,  бҧлар  әр  кезде  бірдей  жақсы  болып  шыға  бермейді.  Мҧндай 
фактілердің  кҥйінішті  зардаптары  болатын  жағдайлары  кӛп  кездеседі. 
 
Жеткіншектің  жолдастарының  назарын  ӛзіне  аударуға,  олардың  ынтасын 
туғызып,  жақсы  кӛрінуге  ҧмтылуы  тҥрліше  болып  кӛрінуі  мҥмкін:  бҧлардың  ӛз 
қасиеттерін тікелей кӛрсетуде ересектер қоятын талаптарды орындамау да болуы, 
сондай-ақ  қиқаңдап,  сайқымазақтану,  кҥлдіруге  тырысқан  іс-әрекеттер,  ӛтірік-
шыны  аралас  әр  тҥрлі  жайларды  айту  болуы  мҥмкін.  Е.Я.Мелибурданың 
жҥргізген  зерттеуінде  жеткіншектердің  қырсық  мінез  кӛрсетунің  бір  себебі  ӛз 
жолдастарының назарын аудару екендігін дәлелдеген .  
Жеткіншектер  жеке 
басының  қасиеттері  жағынан  қоғамшыл  болып  келеді.  Балаларға  ӛмір  мен  іс-
әрекеттің ҧжымдық әдістері ҧнайды, олар қоғамдық жҧмыстарға ҧмтылып, жақсы 
кӛреді.  Бҧл  жҧмыстар  жеткіншектердің  қарым-қатынасы  ҥшін  мазмҧнды  негіз 
жасап,  ынта  кӛрсетіп,    белсенділік,  дербестік  білдіруге  мҥмкіндік  береді.  Кез 
келген  іс-әрекетте  олар  әншейін  қарап  тҧрушы  болмай,  белсене  қатысушы 
болғанды жақсы кӛреді. 
Жолдастық  қарым-қатынас  жеткіншектер  ӛмірінде 
ҥлкен  орын  алады.  Жеткіншектердің  ӛзара  және  топтасқан  қарым-қатынастары 
кӛбінесе ересектермен  қарым-қатынастарға тәуелсіз тіпті  олардың дегендері  мен 
ықпалдарына  қарсы  болып  та  қалыптасады.  Бҧл  қарым-қатынастардың  ӛз 
мазмҧны мен даму логикасы болады. Егер тӛменгі  сыныптарда ҧжымтегі алатын 
орны негізінен оқу ҥлгеріміне, тәртібі мен қоғамдық белсенділігіне, яғни баланың 
ересектер  қоятын  талаптарды  қалай  орындайтынына    байланысты  болса, 
жеткіншектер  ҥшін  басқа  қасиеттер:  досы  мен  жолдасының  қасиеттері,  зеректігі 
мен  білімділігі  (тек  оқу  ҥлгерімі  ғана  емес),  батылдығы  ӛзін  -  ӛзі  ҧстай  білуі 
неғҧрлым  маңызды  бола  бастайды.  Әр  тҥрлі  сыныптарда  (жеткіншектер 
топтарында) бҧл  жақсы жақтардың қҧндылық дәрежесінің тҥрлі  баспалдағы бар, 
бірақ  олардың  біреуі  –  жолдастық  қасиеттер әрқашан  бірінші  орынға  қойылады. 
Жеткіншектер  әншейін  танымал  болып  қана  қоймай,  олардың  ризалығы  мен 
қҧрметіне  бӛлену  ҥшін  ең  алдымен  жақсы  жолдасы  болуы  керек.  Осыған 
байланысты  жеткіншектік  кезеңнің  басында  бҧрын  танымал  болған  балалардың 
тобында ӛзгеріс болатыны жиі кездеседі: біріншіден, бҧрынғы беделділер, кетіп, 
олардың орнына жаңалары шығады, екіншіден, сынып активінің неғҧрлым сыйлы 
әрі  беделді  жеткіншектер  тобы  болмауы  жиі  байқалады,  ӛйткені  кӛптеген 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
110 
мҧғалімдердің  активті  қҧрғанда  олардың  жолдастық  қасиеттерін    ескермей, 
ҥлгерімі  жақсы  және  тәртіпті  балаларды  алатыны  жиі  кездеседі.  Сыныптастары 
ҥшін  беделі  аз  актив-ҧжым  қҧрудағы  және  сыныптағы  пионер  жҧмысын 
ҧйымдастырудағы қиындықтардың мәнді себептерінің бірі. Мҧның мәні одан кем 
тҥспейтін  тағы  бір  себебі  -  мҧғалімде  басқарудың  авторитарлық  деп  аталатын 
стилінің сақталуы және активте де сыныптастарымен қарым-қатынастың осындай 
әдістерінің  тәрбиеленуі.  Жеткіншектер  мҧны  әсте  қабылдамайды,  ӛйткені  олар 
ересектердің  де,  жолдастарының  да  қарым-қатынастарына  сол  бір  негізгі  талап 
тҧрғысынан қарайды - адамшылық қадір-қасиет пен жеке басты қҧрметтеуді талап 
етеді.    Бҧл  талап  жеткіншектердің  жолдастық  кодексінің  ӛзегі  болып  табылады, 
оның нормалары әр тҥрлі негіздерден: ересектерден, жасы ҥлкенірек балалардан, 
кітаптар  мен  кинофильмдерден  (олар  бҧл  нормаларды  кӛрсетіп,  тҥсіндіруде 
маңызды  роль  атқарады)  ҧғынылып,  қабылданады.  Жеткіншектердің  жолдастық 
кодексінің  ең  маңызды  нормалары  қадір-  қасиетті  сыйлау,  теңдік,  шын 
берілгендік,  жолдасына  кӛмектесу,  адалдық.  Жеткіншектердің  ортасында 
әрбіреуінің  ӛз  жолдасына,  тобына,  сыныпына  қатысты  іс-әрекеттері  ескерусіз 
қалмайды  және  бҧл  нормаларға  сай  келетіні-келмейтіні  бағаланып  отырады. 
Сондықтан  жеткіншектер  жолдасына,  тобына    «опасыздықты»,  уәде  бҧзуды, 
кӛмектеспей қоюды, ӛзімшілдік пен сараңдықты, бірінші болсам, басқарсам деген 
ниеттерді,  менменсіп,  ӛзін-ӛзі  дәріптеуді,  жолдасының  пікірімен  санасқысы 
келмеуді,  сӛзімен,  кҥш  кӛрсетіп,  айламен,  кӛзінше  немесе  сыртынан,  тікелей  не 
жанамалап болсын жолдасының қадірін тҥсіруді  бірауыздан айыптайды. Мҧндай 
қылықтар  жәбірлесу,  қақтығыстар,  жанжалдар  туғызады.  Жолдасының  ӛзін-ӛзі 
сыйлаушылығы,  ӛз  пікірі  болмауы,  ӛзінің  айтқанынан  қайтпай,  жәбірлеушіге 
қарсыласа алмауы да айыпталады, ал «жағымпаздар», алуан тҥрлі бейімделгіштер 
мҥлдем  жеккӛрінішті  болады.  Бҧл  айтылғандарға  қарама-қарсы  қасиеттер 
жеткіншекте  қалыптасатын  этикалық  мҧраттың  негізі  болып,  жолдасының 
қасиеттерімен қарым-қатынасқа осы тҧрғыдан талап қойылады. 
  Бҧл  нормалар  мен  талаптардың  ересектердің  жолдастық,  достық  шынайы 
ынтымақ  қарым-қатынастарының  аса  маңызды  нормаларымен  ҥйлесетіндігі  ӛте 
маңызды. 
Жеткіншектердің 
жолдастық 
кодексінің 
моральдық-этикалық 
мазмҧнының  ересектердің  осындай  қарым-  қатынасының  қағидаларымен 
ҥйлесуінің  арқасында    қҧрбы-қҧрдастарымен  қарым-қатынас  жеткіншектің 
әлеуметтік-моральдық ересектігінің айрықша мектебі болады. Бҧл қарым-қатынас 
ҧжымтегі  ересектер  моралінің  қағидаларына  негізделген  әлеуметтік  қарым  – 
қатынастың  жаңа  әдістерін  меңгеру  практикасы  болып  табылады.  Нақ  осы 
жолдастарымен  қарым-қатынас  практикасында  бҧл  мораль  ең  алдымен  игерледі. 
 
Жеткіншектердің қҧрдастары алдында танымал және сыйлы болсам деген 
қажеттілігі  ӛте  жоғары  болады.  Себебі  әр  бала  ӛз  жолдастарының    пікірі  мен 
бағаларына ерекше сергек қарайды. Жолдастарының ескертулері, наразылықтары 
мен ӛкпелері оны олардың себептері жайлы ойлантады, ӛзіне назарын аударады, 
ӛз  кемшіліктерін  кӛріп  білуіне  кӛмектеседі,  ал  олармен  жақсы  қарым  қатынаста 
араларында  сыилы  болуға  ҧмтылу  тҥзеліп,  олар  қоятын  талаптарға  саи  болайын 
деген  ниет  туғызады.  Жеткіншек  жаста  қарым  қатынас  ҥшін  ӛте  маңызды 
ерекшелік – қҧрдастарының талаптарын есепке ала білу дамиды. Қарым-қатынас 
жақсы  болу  ҥшін  бҧл  қажет  нәрсе.  Мҧндай  қасиеттің  болмауын  жеткіншектер 
инфантілділіктің  кӛрінісі  деп  бағалайды.  Л.Я.Гозман,  Н.И.Ажгихина  ӛз 
зерттеулерінде  шектеулі  балалардың  басым  кӛпшілігінде  қарым–қатынастың 
болмауына себептердің бірі ретінде олардың ӛзін-ӛзі асыра бағала деп кӛрсеткен. 
Мҧның салдарына жеткіншек жолдастарының айтқан сыны мен талаптарына ден 
қоймайды. Нақ осы себепті жолдастары одан безеді. Сыныбында беделсіз болып, 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
111 
бәрі  одан  безген  жеткіншектер  кӛбіне  ӛзін-ӛзі  осындай  асыра  бағалаушылар 
болады.  Қарым-қаынастың    жақсы  болуына    жолдастары  бағалаитын  қасиеттер 
жӛнінен  ӛзін-ӛзі  лайықты  немесе  тіпті  тӛмен  бағалау  қолайлы  жағдай  жасайды. 
Ӛзін-ӛзі  бағалаудың  сипаты  –  онымен  қарым–қатынас  жасау  ҥшін  ӛте  маңызды 
нәрсе.  Сондықтан  мен-мендік,  эгоцентризм,  дезадаптивтік  мінез  кӛрсету 
жеткіншектер  ортасында  тӛмен  бағаланатын  қасиеттер  болып  саналады.  Оқшау 
жҥретіндер деп аталатын жеткіншектерде әр тҥрлі жағымсыз ерекшеліктер болуы 
мҥмкін,  бірақ  олардың  бәріне  тән  кемшілік  –  жақсы  жолдас  болу  қасиеттерінің 
жоқтығы.  Сыныптастары  оны  осылай  деп  санайды,  ал  жеткіншектер  бҧл  
кемшіліктің  есесін  еш  нәрсемен  де  толтыруға  болмайды  деп  біледі.  Сондықтан 
ҥздік оқушы да оқшау қалуы мҥмкін. Жеткіншектер ӛз қҧрдастарының іскерлігін 
жоғары бағалап, олармен іскерлік қатнасқа тҥскенде барлық берген нҧсқауларын 
ризашылықпен,  сыйластықпен  орындайды.  Олар  іскер  басшы  қҧрдастарына 
бағына  біледі,  жолдастарымен  қатар  тҧра  алады,  ӛз  міндеттерін  ҥлгілі  атқарады, 
ортақ табысқа жанын салады, басқалар ҥшін қиын не жағымсыз жҧмысқа бірінші 
болып  кіріседі,  жолдастарын  қҧрметтеп,  айғай  шусыз  мазасыз  ақыл  ҥйрете 
бермей,  сабырлықпен  қарайды,  қажет  бола  қалса  кӛмекке  келеді  жолдасын 
сыйлай  білу  жеткіншектермен  іскерлік  қарым-  қатынас  жасау  ҥшін  қажетті 
қасиет.  Жеткіншектерді  іскерлік  қатнастарында  мінез  қҧлықтың  дҧрыс 
формаларына  баулу  мҧғаліммен  пионервожатыйдың  жҧмысының  маңызды 
мінднті  болуға  тиіс.  Жеткіншектік  жас  кезеңінде  балалар  арасында  достық 
қатынас ерекше орын алады. Жеткіншектердің достығын зерттеген И.С.Кон оны 
терең мазмҧнды, асыл қазна ретінде бағалайтынын атап ӛтеді. Жеткіншектің жеке 
басының  әлуметтік-моралдық  ересектігінің  дамуында  қарым-қатнастың  ерекше 
тҥрі  –  жақын  жолдастармен  және  досы  мен  қарым  қатынас  маңызды  роль 
атқарады.  
Жылдар  ӛткен  сайын  олар  неғҧрлым  қажет  бола  тҥседі.  Жеткіншектер 
сыйлы, беделді, қайсы бір салада озық сыныптастарымен қарым-қатынас жасауға 
ҧмтылады.  Мҧндайда  жолдастық  қасиеттер,  білімділік  қолынан  бәрі  де 
келетіндіктер  батылдық,  спортаға  жетістіктер,  сырт  пішінің  ересек  болып 
кӛрінетіндігі, ӛзін-ӛзі ҧстау мәнері романтикалық сипаттағы қарым-қатнастардағы 
тәжірибе, қатынастардағы дербестік секілді алуан тҥрлі жайлар тартымды болуы 
мҥмкін.  Жеткіншекке  мҥдделері  қарама-қарсы  ӛте-мӛте  әр  қыилы  балалар 
тартымды болуы жиі кездеседі. Аз ба, кӛп пе, уақыт бойы жеткіншектің  қарым-
қатынас жасайтын ортасы ӛте кең, бірақ тҧрақсыз болуы мҥмкін; бір шама тығыз 
болғанымен  уақытша  қарым-қатынас  орнығады,  жақын  дос  іздеу  басталады. 
Барлық  жағдайларда  да  қарым-қатынастың  тартымдылығы,  екі  тҥрлі:  мҥдделер 
жағынан  және  қарым-қатынастың  сипатымен  қанағаттану  дәрежесі  жӛнінен  тіл 
табысушылық сыннан ӛтеді. Достарының неғҧрлым ересек болғаны жеткіншекке 
ҧнайды,  бірақ  нақ  осының  ӛзі  жақындасуға  кедергі  болуы  мҥмкін,  ӛйткені 
неғҧрлым  ересек  жолдасына  мҧнымен  қарым-қатынас  жасау  қызықсыз  болуы 
мҥмкін. Дегенмен әдетте досы естияр болса ол қарым-қатынаста жетекші болып, 
әрбір  іс-әрекетте  бастауыш  болады.  Балалардың  жақындасуы  ҥшін  олардың 
алдыларына қойып отырған мақсаттары мен сҥйікті әрекеттерінің ҧқсастығының, 
әңгімелесудің  тартымдылығының  ҥлкен  маңызы  бар.  Жеткіншек  ӛзіне  ҧнаған 
қҧрдасының ден қойған нәрсесіне оңай елігеді, ӛзі де оны ӛз ісіне ортақтастыруға 
ҧмтылады. Достарымен қарым-қатынастың кейде тартымды болатыны соншалық, 
жеткіншек  онымен  бірге  ӛзін  бҧрын  қызықтырмаған,  қазір  де  қызықсыз  іспен 
шҧғылдана  бастайды.  Алайда  кейін  ол  бҧған  шындап  қызығып  кетуі  мҥмкін. 
Сондықтан жолдастары мен достары арасындағы қарым-қатынас жеткіншектердің 
жаңа  мҥдделердің  пайда  болуының  қайнар  кӛзі.  Біріне-бірі  ҧнайтын  балалар  әр 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
112 
тҥрлі  істерде  ынтымақтасуға  ҧмтылып,  әр  қайсысының  айтқанын  кӛбіне  екеуі 
бірігіп істейді. Бірлесіп жҧмысты жақсы істей білуді жеткіншектер ӛте бағалайды.  
Ӛзіне ҧнаған қҧрдасының қасиеттері кӛбіне жеткіншектің ӛз басында жоқ екенін 
кӛріп, ҧғынуға мәжбҥр етеді. Сол сияқты, тіпті одан да жақсы болсам деген ниет 
туады.  Жолдасы  жеткіншекке  ҥлгі  болады.  Ол  оған  немесе  әншейін  еліктейді, 
немесе ӛзінде белгілі бір қасиеттерді, мәселен, кҥш пен батылдық немесе ӛзін-ӛзі 
ҧстай  білу,  әрқашан  уәдесінде  тҧру  т.б.  қасиеттерді  дамыта  бастайды. 
Жеткіншектер  достығыныңа    мҧраты  -  «қашан  да  бірге  болып,  бәрін  бірдей 
бӛлісу!»  Бҧлай  дегенде  жолдастық  кодексі  мен  достық  қарым-қатынастарға 
қойылатын  қосымша  талаптардың  бҧлжымай  сақталуы  ғана  ҧғынылмайды, 
екіншісінің  ӛмірінің  барлық  жақтарына  біріншісінің  тҥгелдей  араласып,  бәрінде 
бірлесіп  іс-әрекет  етуі  ҧғынылады.  Жеткіншектер  дос–жолдасымен  ортақ  ӛмірге 
ҧмтылады. Ӛсе келе «жан-дҥниесінің жақындығы»-ішкі ӛмірдің ортақтығы, ӛзара 
тҥсіністік,  жеке  адамның  маңызды  мәселелер  жӛніндегі  қҧндылықтарының, 
ҧмтылыстарының,  кӛзқарастарының  ортақтығы  барған  сайын  маңызды  бола 
тҥседі.  Толып  жатқан  ӛмірлік,  этикалық,  эстетикалық  проблемаларды  талқылау, 
кейде  ҧзаққа  созылып,  барынша  эмоциялы  болатын  таластар  арқылы  осындай 
достық  қалыптасады.  Бҧл  талқылаулар  мен  таластар  этикалық  даму  ҥшін  ӛте 
маңызды, ӛйткені әркім ӛз пікірін дәлелдеп, қорғауды ғана емес, оның қате екенін 
білуді де ҥйренеді. Таластар мен олардың кейінгі ойлану процесінде жеткіншекте 
ӛзінің жеке кӛзқарасы, яғни сенімі қалыптасады.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.Абрамова Г.С. Возрастная психология. М., 1998. 
2.Возрастная психология: Детство, Отрочество, юность. Хрестоматия: Учеб. 
Пособие для студ. Пед. Вузов. /Сост. И науч. Ред. В.С. Мухина, А.А. Хвостов. М.: 
- Академия, 1999. 
3.Крэйн У. Теории развития. Секреты формирования личности. СПб: Прайм-
ЕВРОЗНАК, 2002. 
4.Кулагина И.Ю. Возрастная психология. Развитие ребенка от рождения до 17 
лет. М.: РОУ, 1996. 
5.Обухова Л.Ф. Возрастная психология. «Теории и факты» М., 1996. 
6.Мухина В.С. Возрастная психология.-М.,1998. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада 
жеткіншек 
жастағы 
балалардың 
қарым-қатынасының 
ерекшеліктері, қиындықтары сӛз болады.  
 
РЕЗЮМЕ 
 
В статье  расматриваются  особенности и трудности общения подростков. 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
113 
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ  КӘСІБИ ІС-
ӘРЕКЕТІНІҢ  ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
Бейсенова Ж.Ж.  - пс.ғ.к.( Алматы қ. ҚазмемқызПУ) 
 
Қҧқықтық  қоғам  –  демократиялық  принциптерге  сҥйене  отырып,  әр 
адамның  шығармашылық  кҥштерін,  ниетін,  ойын,  сезімін,  ҧмтылысын  толық 
және еркін жҥзеге асыру мҥмкіндігін қамтамасыз етеді. 
Демократияны  жетілдіру  мемлекеттің  және  қоғамдық  ӛмірдің  қҧқықтық 
негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам ӛмірінің қҧқықтық негізін 
бекіту процесі тӛмендегідей маңызды шараларды жҥзеге асыруды қажет етеді: 
-
 
заңдарды ҥздіксіз жетілдіру; 
-
 
заңның орындалуын қадағалау; 
-
 
қоғамдық  тәртіп  орнатуға  әрбір  азамат,  бҥкіл  жҧртшылықтың  мәдениетін 
кӛтеру; 
-
 
заң қызметкерлерінің сӛзі бен ісінің бірлігі, тҧлғасының кіршіксіз таза болуы. 
Бҧдан,  заңдылық  пен  қҧқықтық  тәртіптің    бекітілуіне  қамқорлық  тікелей 
мемлекеттік  басқару  мен  қадағалауда  болу  қажеттігі  шығады.  Қоғамның  қандай 
қоғам  екендігіне  баға  беру  кӛп  жағдайда  адамның  жеке  тҧлғасының  қҧқықтық 
мәдениетінің деңгейімен айқындалады. 
Қҧқықтық  сана  адамның  бҥкіл  ӛмір  бойында  әлеуметтену  процесіне 
қалыптасатындықтан,  оның  қоғамның  қҧқықтық  даму  бағыты  ерекшеліктерінен  
тыс зерттеп қарастыруға болмайды.  
Қҧқықтық  сана  қоғамның  қҧқықтық  ӛмірін  жандандыруға  және  дамытуға 
ҥлкен ҥлес қосады/1/. 
Тҧлғаның  мектептегі  ӛмірі  азаматтық  кӛзқарасының  қалыптасуының 
шешуші  кезеңі  болып  табылады.  Осы  жылдары  адамгершіліктің  дҥниетанымы, 
сенімдері,  ҧжымшылдығы,  тәртіптілігі,  ӛзіне  және  басқаларға  талап  қоюы, 
адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ҧстамдылығы, жігерлілігі мен 
батылдығы қалыптасады. 
Бҧлардың  мазмҧнына  мемлекет  заңдары  және  қоғамда  ӛмір  сҥру 
ерекшеліктерін  қҧрметтеу,  қоғам  заңдылықтарын  бҧзуға  тӛзімсіздік,  қоғамдық 
тәртіпті  сақтау  да  енеді.  Тҧлғаның  бойында  осындай  сапалы  қасиеттері  мен 
болашақ еңбек қоғамы азаматының қҧқықтық мәдениеті болмай қоғам алдындағы 
міндеттерді орынды шешу мҥмкін емес. 
Қҧқықтық  мәдениет  екі  тҧрғыдан  қаралады.  Біріншісі,  кең  мағынада:  бҧл 
қҧқықтық  межелер,  қҧқықтық  қатынастар,  қҧқықтық  мекемелер  әрекетінің 
ауқымын  қамтиды.  Екіншісі,  тҧлғалық,  психологиялық-педагогикалық  мәніне 
қарау.  
Қҧқықтық  мәдениеттің  тҧлғалық  мәнінде  –  бҧл  тҧлғаның  кҥрделі,  кешенді 
қасиеттері қарастырылады. Негізінен тҧлғаның қҧқықтық мазмҧны бар әрекеттері 
мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды. 
Тҧлғаның қҧқықтық мәдениеті  – кҥрделі. Мәселе, тҧлға және оның санасы, 
мінез-қҧлқы,  жҥріс-тҧрысы  туралы  болғанда  кӛптеген  сҧрақтар  туындайды. 
Шындығына  келсек,  бҧл  сҧрақтарға  психология,  педагогика,  әлеуметтану, 
медицина, заң т.б. ғылымдары әлі толық жауап бере алмай отыр.  
Қоғамда ӛмір сҥруші әрбір тҧлға сол қоғамның іс-әрекеті, межелер, мәдени 
дәстҥрлерінің  қҧрсауында  болады.  Ол  мҧны  сезіне  ме,  сезінбей  ме,  бҧл  оның 
еркінен тыс жҥреді. Қоршаған ортаның ӛмір талаптарынан қоғамның еш жерінде 
жасырынып қалуға болмайды. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
114 
Ӛкінішке  орай,  кҥнделікті  кҥйбең  тіршіліктің  қҧрығына  тҥсіп,  ӛз  ар-
ожданын,  ҧятын,  намысын  бір  сәттік  дҥниенің  жалған  қызығына  айырбастап, 
сатып жҥргендер де аз емес. Осының ӛзі қоғамның алдына жас ҧрпақтың шынайы 
қҧқықтық тәрбиесіне мән беруді зор міндет етіп қойып отыр.  
Тҧлғаның  жалпы  мәдениеті  мен  оның  қҧқықтық  мәдениетінің  арасында 
тығыз  байланыс  бар.  Қҧқықтық  мәдениет  мазмҧны  жалпы  адамзаттық  рухани 
мәдениет мазмҧнына енеді, бірақ, ӛзіндік ерекшеліктерін сақтайды.  Сондықтан да 
қҧқықтық  тәрбиені  адамгершілік  сезімдері    жоғары  дамыған  тҧлға  тәрбиелеу 
теориясының 
қҧрамды 
бір 
бӛлігі 
ретінде 
педагогика 
ғылымында 
қарастырылады/2/. 
Қазір  біз  қҧқықтық  мемлекет  қҧрып  жатырмыз.  Қҧқықтық  мемлекеттің 
саналық  белгісі  -  адам  және  азамат  қҧқығы  мен  бостандығына  халықаралық 
ӛлшем  деңгейінде  кепілдік  беру,  заң  қҧқықтарының  бекітілуі,  мемлекеттік 
биліктің тҧтастығы мен «тежемелік және тепе-теңдік» жҥйені пайдалану арқылы 
оның  тармақтарға  бӛлінуі,  сот  билігінің  тәуелсіздігі,  мемлекет  пен  азаматтың 
ӛзара  жауапкершілігі  болып  табылады.  Осы  тҧрғыдан  алып  қарағанда  қҧқық 
саласында  қызмет  ететін  жеке  тҧлғалардың  психикалық  еркшеліктерін  зерттеп, 
тәжірибеде  қолдана  білудің  маңыздылығы  практикалық  психология  саласында 
артып отыр.  
Жаңа  ғасырда  кӛпшіліктің  назарын  адаммен  байланысты  ғылымдар 
қызықтыруда.  Ғалымдар  адамның  ішкі  психикалық  әлемі  және  рухани  дамуы 
жайлы ғылым – психологияның ерекше рӛл ойнайтынын болжауда.  
Біздің кҥрделі, әртекті ӛміріміз адамның алдында бір-бірімен ӛзара ҧштасып 
жататын  кәсіби  әрі  жеке  проблемалардың  туындауына  ықпал  етуде.  Оларды 
байқау және қателесу жолымен шешуге болатыны сӛзсіз.  Алайда, адамның ӛзінің 
және ӛзгенің мінез-қҧлқын талдау, ӛз қылықтарының салдарын, басқа адамдармен 
қатынастарын,  ӛз  эмоциялары  мен  қарым-қатынастарын  басқару  іскерліктерінің 
қалыптасуын алдын ала болжау жолын таңдағаны абзал. 
Біз адамның кәсіби әрекетіндегі психологиялық мәдениеттің, психологиялық 
біліктіліктің, еңбек нарығында ӛзін таныту іскерлігінің қалыптасуы сияқты негізгі 
ерекшеліктерді бӛліп кӛрсетеміз. 
Психология теориялық ғылым ретінде дами отыра, тәжірибеге де жақындай 
тҥсті.  Сол  себептен  нақты  адамдардың  ӛмірлік  маңызды  проблемаларын  шешу 
ҥшін  психологияның  әрқилы  салаларынан  білімдердің  жинақталуына  деген 
қажеттілік  туындауда.  Ол  психологиялық  ғылымда  жаңа  бағыт  –  практикалық 
психологияның  қалыптасуына  ықпал  етуде.  Кӛптеген  ғалымдар  теориялық  және 
ғылыми  –  практикалық  психологияның  ерекшелігі  ең  алдымен  зерттеу  пәні  мен 
объектісінде  екендігін  айтады.  Ғылыми-практикалық  психология  әрдайым  жеке-
дара қҧрылымы, психикалық кҥйі бар шынайы объектімен бірлікте болуда/3/. 
Практикалық  психологияның  қызметінде  шынайы  объектінің  табиғаты 
жайлы  тҥсінік  психологиялық  ғылымдағы  нақты  заттық  тҥсінікке  ғана  емес, 
сонымен  бірге  сол  объектіні,  яғни  адамды  қамтыған  ақиқатқа  сҥйенуі  тиіс.        
Демек,  практикалық  психология  барлық  ерекшеліктерімен,  тіршілік  әрекеттің 
барлық  аумағына  еніп,  әрқилы  қуантатын,  кейде  қинайтын  ӛмірлік 
қиындықтарына толы шынайы тірі адамға шоғырлануы тиіс. 
Психология  мен  психологтардың  міндеті  адамға  кҥрделі  проблемаларында 
кӛмектесіп,  қалыптасқан  жағдайдың  барынша  жҥйке-психикалық  қысымсыз 
орынды шешімін табуға кӛмектесуде/4/. 
Практикалық  психологтың  қызмет  ететін  аумағы  бҥкіл  әлемді  қҧрайды. 
Ӛйткені  адамдар  тіршілік  ететін  барлық  жерлерде  психологиялық  қиындықтар 
туындамай  қоймайды.  Бҧл  сфераның  шекарасы  тҧтастай  адамдар  қоғамын 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
115 
қамтығанда  жеке-дара  алынған  тҧлғадан  тҥрлі  типтегі  және  кӛлемдегі  топтарға 
дейін ҧласады.  
Отбасынан  бастап  мектепке  дейін  және  мелекетаралық,  ҧлтаралық 
қатынастарда  қоғамның  әлеуметтік  ҧйымдасуының  барлық  деңгейлерінде 
психологтың 
қызметіне 
деген 
объективті 
қажеттіліктер 
туындайды. 
Психологиялық  қиындықтардың  тереңдігіне  қарай,  психологияның  қайсібір 
елдегі даму деңгейіне байланысты, ҧлттық дәстҥрлерге және басқа да факторлаға 
қатысты  практикалық  психологияның  нақты  салалары  психологтармен  барынша 
толыққанды қамтамасыз етілуде. Психологтар мемлекеттік басқару органдарында, 
коммерциялық қҧрылымдарда, жеке бизнесте, дәрігерлік мекемелерде, білім беру 
жҥйесінде,  қарулы  кҥштерде,  ішкі  істер  Министрлігінде,  тҥзету-тәрбие 
мекемелерінде қызмет етеді/5/. 
Заңгерлік  тәжірибедегі  психологиялық  ақпарат  тергеу  қызметінде, 
адвокаттық іс-әрекетте және сот ӛндірісінде қолданылады. Заңгерлік іс-әрекеттің 
қайсібір  тҥріне  қатысқан  психологтың  міндеті,  қоғамдық  ӛмірдің  әділет 
органдарындағы  айрықша  психологиялық  проблемаларды  шешуде  оларға  кӛмек 
кӛрсетуде. Оның басты қызметі кінәлілардың, куалардың және жәбірленушілердің 
тҧлғасы  мен  мінез-қҧлқының  жеке-даралық  ерекшеліктерін  нақты  да  объективті 
бағалау  ҥшін  сәйкес  деректердің  зерттеу  әдістері  мен  арнайы  психологиялық 
білімдерді  қолдануда.  Кӛптеген  басым  жағдайда  сарапшы  –  психолог  ғылыми 
біліктілігінің арқасында анықталған деректердің кәсіби бағасын беруі тиіс/6/. 
Тергеуші  сияқты,  адвокат  та  адамдар  мінез-қҧлықтарының  мотивтерін, 
олардың  қабілеттерін,  ӛзара  қатынастарын  және  басқа  да  психикалық  және 
әлеуметтік-психологиялық  қҧбылыстарды  және  қылмысты  мінез-қҧлықтың 
ерекшеліктерін  сынауда,  кінәнің  дәрежесін,  қайсібір  қылықтардың  орындалу 
мҥмкіндіктерін  бағалауда  маңызды  болуы  мҥмкін  ғылыми  -  психологиялық 
кӛзқарастарын алға тартады. 
Заң  мамандықтарының  ӛкілдері  психологқа  сҧраныстарын  жасауда,  адам 
мінез-қҧлқының  жалпыланған  ҥлгісіне,  ӛзінің  психологиялық  факторлардың 
қылмыстық  және  заңға  бағынатын  мінез-қҧлықтағы  рӛлі  жайындағы  тҥсінігіне 
бағдарланады. 
Қҧқықтық,  мінез-қҧлық  мәселесі  заңгерлік  тәжірибе  ӛкілдерінің,  оған 
қызығушылық білдірген адамдардың және психологтың ӛзара әрекеттестіктерінің 
пәні  болып  табылады.  Психологтың  осы  мәселені  шешудегі  рӛлі  қҧқықтық  іс-
әрекетте елемеуге болмайтын психологиялық ақпаратты ҧсынуда, психологиялық 
деректер мен заңдылықтарды нҧсқауда. 
Қҧқық  қорғау  органдары  қызметкерлерінің  іс-әрекетінде  ең  негізі  -  бҧл 
адамдардмен  бірге    қызметі.  Бҧл  қызметке  ӛзара  байланысты  аспектілер  кіреді: 
адамдарды  зерттеу  және  бағалау,  олармен  психологиялық  қарым-қатынас  қҧру 
және дамыту, оларға әсер ету, оқыту, тәрбиелеу және т.б. 
 
Сондықтан  да  психологиялық  білімдерді  меңгеру  кез-келген  заңгер  еңбегі 
қызметкерлері ҥшін аса қажетті болып келеді. 
Осы  кӛрсетілген  аспектілерді  терең  зерттеу  тҧлға  дамуына  және  қҧқықтық 
қызметке психологиялық талдауды қажет етеді. 
Қҧқық  қорғау  органдары  қызметкерлерінің  психологиялық  білім  негіздерін 
білуі олардың кәсіби қызметінің нәтижелігін арттыра тҥседі. 
Қазіргі  кезде  кез-келген  мамандық  иесіне  қойылатын  талап  ӛзгеше.  Әр 
кәсіптің  ӛзіндік  талаптары,  кәсіби  деңгейі  және  ерекшелігі  бар.  Бҧл  жайт 
қоғамның дамуы жағдайымен анықталады. 
Қазақстан  Республикасының  конституциялық  заңдарын  жҥзеге  асыру, 
мемлекттік қызметтің негіздерін кҥшейту, ішкі істер органдары қызметкерлерінің 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
116 
тҧлғалық  ерекшеліктері  мен  адамгершілік  бітістерін  қалыптастыру  мен  кәсіби 
біліктілігінің  деңгейін  жоғарлату  т.с.с.  маңызды  міндеттердің  шешілуі  -  қҧқық 
қорғау  органдарындағы  заңгерлердің  кәсіби  және  тҧлғалық  ерекшеліктерінің 
сапасымен ӛлшенеді. 
 Қазақстан  Республикасының  қҧқық  қорғау  органдарының  жаңаша 
реформаларына  байланысты  –  қҧқық  қорғау  органдары  қызметкерлерінің 
бойындағы  кәсіби  –  тҧлғалық  ерекшеліктерді  қалыптастыру  мен  жандандыру 
ӛзекті мәселелерінің бірі болып табылады. 
Қҧқық  қорғау  органдары  қызметкерлерінің  кәсіби  және  тҧлғалық 
ерекшеліктерін  зерттеу  жеке  тҧлға  дамуының  3  сферасымен  (когнитивті, 
әрекеттік-жҥріс-тҧрыстық, 
қажеттілік-мотивациялық) 
шартталынуымен 
байланысты.  Себебі,  оның  психологиялық  сапасы  мен  кәсіби  әрекетте  кӛріну 
сипаты ӛте кҥрделеленген. 
Мҧндағы жеке тҧлға дамуының алғашқы сферасы - қҧқық қорғау органдары 
қызметкерлерінің  дҥниетанымын,  оның  біліктілігімен  сипатталынса,  екіншісі  - 
маманның қоғамдық және кәсіби белсенділігін анықтайды, ҥшіншісі - маманнның 
бағыттылығы мен кәсіби мотивациясын есепке алады. 
Осы    бағытта  жҥргізілген  заң  органдарының  психологиясы  мен 
педагогикасы  және  қҧқық  саласындағы  кәсіби  іс-әрекеттегі  психологиялық 
қамтамасыз 
ету 
мәселелері 
(А.С.Батышев, 
А.И.Китов, 
В.Н.Лапшин, 
Н.А.Минжанов,  А.М.Столяренко,  В.В.Костицкий);  заңгер  кәсібінің  рухани  және  
қызмет  этикасы  сҧрақтарын  (С.Ф.Анисимов,  А.Г.Бонкер,  А.А.Гришин, 
А.В.Щеглов)  және  отандық  психологтар  Шалғынбаев  Т.М.,  Болтаева  А., 
Дусманбетов Ғ.А. т.б. ғалымдардың зерттеу жҧмыстарынан кӛруге болады. 
Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жҥйелі тҥрде басқару мен дамыту 
мәселесі  белгілі тәртіпті,  қҧқықтық жҥйені және тәрбиені талап етеді. Мҧның ӛзі 
заңды сыйлау әрі қҧрметтеуді бірінші кезекке қояды. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Кенжалиев З.Ж. Кӛшпелі қазақ қоғамындағы дәстҥрлі-қҧқықтық мәдениет. – 
Алматы, 1997 ж. – 90-91 бб.  
2.Сидоров  А.  Ключевые  аспекты  понятие  власти  с  точки  зрения  теории.  // 
Евразийское общество. 2000, № 1, 48-бет.  
3.Борисова Е.М.Логинова Г.П.Индивидуальность и профессия М,.1986. 
4.Болтаева 
Ә.М.Чамчаева 
З.М. 
Тергеуші 
іс-әрекетінің 
психологиялық 
сипаттамасы.103-105б.//Этнопсихология  және  Этнопедагогика.  «Орталық  Азия 
республикаларының  психологиялық  педагогикалық  ойлардың  дамуы»  атты  2-ші 
Халықаралық  ғылыми-теориялық  конференция  мен  Тәжібаев  оқуларының 
материалдары. Алматы ., 2002 ж.5 
5.Васильев В.О. Юридическая психология .М,1991. 
6. Болтаева  Ә.М. ―Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациясының ерекшеліктері‖ 
тақырыбындағы кандидаттық    диссертациясы 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  қҧқық  қорғау  органдары  қызметкерлерінің  кәсіби  іс  -әрекетінің 
әлеуметтік – психологиялық негіздері қарастырылған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В 
статье 
рассматриваются 
социально-психологические 
основы 
профессиональной деятельности служащих правоохранительных органов. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
117 

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: