Қожахметова К. Ж. п.ғ. д профессор Алматы қ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
82 
П С И Х О Л О Г И Я Н Ы Ң   Б Ҥ Г І Н І   М Е Н   Б О Л А Ш А Ғ Ы 
 
 
БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК – ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ 
ҚЫЗМЕТТЕГІ  ПСИХОПРОФИЛАКТИКА МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
    Абеуова И.А. - п.ғ.к., доцент. (Алматы қ. ҚазмемқызПУ) 
 
 Психопрофилактика индивид психикасының дамуына және психологиялық 
денсаулықты  арттыруға  бағытталған тәжірибелік психолог пен психология пәні 
оқытушыларының іс-әрекетінің  ерекше тҥрі болып саналады. 
Олай  болса,    психологиялық    қызмет  кӛрсетуде  психопрофилактикалық  
жҧмыстардың  маңызы  ӛте  зор.  Алайда  психопрофилактикалық  жҧмыстар 
тәжірибелік психологтар мен психология пәні оқытушыларының іс - әрекеттерінің 
бір тҥрі ретінде ғылым мен тәжірибеде кӛп қарастырылмаған. 
Психопрофилактикалық жҧмыстың міндеттері: 
а)  ҧжымда,  топ  ішінде  әрбір  адамның  толыққанды  психикалық  дамуына  және 
тҧлға ретінде жетілуіне психологиялық жағдайды сақтау; 
б)  ҧжымда,  топ  ішінде  әрбір  адамға  қатысты  интеллектілік  және  тҧлғалық 
дамудағы  қиыншылықтар  мен  бҧзылуларға  әкеліп  соқтыратын  психологиялық 
ерекшеліктерді анықтау, олардың алдын алу; 
в)  ҧжымдағы,  топ  ішіндегі  адамдардың  дағдарыстық  кезеңдері  бойынша 
ӛзгерістердің теріс жағдайда асқынып кетпеуіне жағдай жасау;   
г)  ҧжымдағы,  топ  ішіндегі  психологиялық  климаттың  оңтайлы  болуына  жағдай 
жасау; 
д)  ҧжымдағы  адамдардың  психологиялық  білімді  жетілдіру  мотивациясын 
арттыру. 
Сонда 
психологиялық 
қызмет 
аясында 
психопрофилактикалық 
жҧмыстардың мазмҧны тӛмендегідей болмақ. 
1)
 
Ҧжымда,  топ  ішінде  әрбір  адамды  толыққанды  психикалық  дамыту  және 
тҧлға ретінде жетілдіру бағдарламасы жасалады. 
2)
 
Ҧжымдағы,  топтағы  әрбір  адамның  кейіннен  интеллектік  және  тҧлғалық 
дамудағы  қиыншылықтары  мен  патолоияыға  әкеліп  соқтыратын  психологиялық 
ерекшеліктері анықталады. 
3)
 
Ҧжымдағы,  топ  ішіндегі  адамдардың  дағдарыстық  кезеңдері  бойынша 
ӛзгерістердің теріс жағдайда асқынып кетуіне мҥмкіндік бермейді. 
4)
 
Ҧжымдағы,  топтағы  оқу,  еңбек  іс-әрекеттеріне  шамадан  тыс  талаптар 
қоюдан  немесе  моральдік  қысым  жасалудан  адамдарға  психологиялық, 
физикалық жағынан артық кҥш тҥспеуі қадағаланады. 
5)
 
Ҧжымда, топта кәсіби бағдар беру, кәсіби біліктілікті арттыру жҧмыстары 
жҥргізіледі. 
6)
 
Ҧжымдағы, топ ішіндегі қарым – қатынасты жетілдіру арқылы моральдік – 
психологиялық климаттың жақсы болуына жағдай жасалады. 
7)
 
Ҧжымдағы  адамдардың  психологиялық  білімді  жетілдіруге,  оны  жеке 
ӛмірлеріне  қолдануға  деген  мотивациясының  артуына  қатысты  шаралар 
ҧйымдастырылады. 
8)
 
Мектепке  дейінгі  және  орта  білім  беретін  ағарту  мекемелерінде 
педагогикалық – психологиялық консилиум ҧйымдастырылып тҧрады. 
Сонымен,  психологиялық  профилактика  адамның  психикалық  және 
тұлғалық  дамуына  жайсыздықтың  алдын  –  алуға  бағытталған  үздіксіз 
психологиялық жұмыс  болып табылады. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
83 
Олай  болса,  психологиялық  профилактиканы    психологиялық  қызметтің 
жҥйесін қҧрушы негізі деуге болады. 
Қазіргі кезде Білім берудегі психологиялық қызметке деген мамандардың 
кӛзқарасы,  ең  алдымен  превентивті  (алдын  –  алу)  әрекет  ретінде  болу  керек 
дегенге  саяды.  Превентивті  қызмет  дегенді  –  даму  мен  психикалық  және 
психологиялық 
денсаулықты 
сақтаудың 
алғашқы 
психологиялық 
профилактикалық әрекеті деп тҥсінуге болады. 
Соған  байланысты  превентивті  қызметтің  бағыттары,  шарттары,  аспектілеріне 
тоқталайық. 
 
Превентивті қызметті ҧйымдастыру мынандай бағыттарда жҥргізілуі тиіс: 
1)
 
баланың  нақты  білім  беру  мекемелеріндегі  психологиялық  денсаулығының 
қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  және  туындауы  мҥмкін  қолайсыз  жағдайлардың 
алдын алуға бағытталған жҥйені қҧру; 
2)
 
мектепке  дейінгі  және  мектеп  кезеңіндегі  баланың  психикалық  және 
психологиялық  денсаулығының  тиімді  жағдайларының  маңызды  кӛрсеткіштерін 
айқындау; 
3)
 
білім  беру  мекемелерінде  балалардың  психологиялық  денсаулығының 
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін психологиялық – педагогикалық шарттарын қҧру 
және сақтау; 
4)
 
балалардың  дамуындағы  (дамудың  барлық  кезеңдерінде)  бҧзылыстардың 
болмауына  бағытталған  кәсіби  психологиялық  –  педагогикалық  іс  -  әрекеттің 
ғылыми – практикалық және ғылыми - әдістемелік қамтамасыз етілуі. 
Осындай жҧмыстың тиімділігі кӛбінесе баланың психикалық және психологиялық 
денсаулығының  кҥйлерін  анықтап  отыратын  әдістерді    таңдаумен  байланысты 
болады.  Қазіргі  кезде  қолданылатын  әдістердің  бірі  –  мониторинг,  яғни  жҥйелі 
тҥрде немесе оперативті тҥрде бақылау болып табылады. Тҧрақты тҥрде бақылау 
әдісін  (мониторинг)  қолдану  психологиялық  қызметте  қолдану  әбден  мҥмкін 
екендігі  тәжірибеден  белгілі  болып  отыр.  Сонымен  қатар,  қазіргі  кезде 
ақпараттық  қамтамасыз  етудің  бағдарламасын  (тҥрлі  ақпараттық  жҥйелер 
арқылы)  жасауға  да  мҥмкіндік  бар.  Сонымен  қатар  ―қатерлі  топ‖  балаларының 
психикалық денсаулығын нығайтуға бағытталған педагогикалық – психологиялық 
шарттарды ҧсынуға болады . 
         1 кесте. “Қатерлі топ” балаларының психикалық денсаулығын      
                        нығайтудың психологиялық жұмыс жоспары 
                Мазмұны 
 Жүргізілетін шаралар 
Облыс,  қала,  ауыл  немесе  аймақтың  арнаулы 
орталықтарымен  бірлесе  отырып  превентивті 
(алдын – алу) жҧмыс бағдарламасын қҧру 
Алдын – алу (превентивті)  
қызметіне қатысушылар 
Білім  беру  саласындағы  психикалық  денсаулық 
туралы  деректер  мен  қҧжаттардың  мәліметтік 
қамтамасыз  етілуі  :  ―Білім  беру  кеңістігінің 
динамикалық  картасы  –  білім  беру  ортасы 
субъектілерінің  психологиялық    денсаулығы  -
ның  картасы‖ 
Байланыстардың қазіргі 
 техникалық жҥйелерін  
пайдалану 
Білім 
беру 
мекемелерінде 
балалардың 
психикалық  денсаулығының    жағдайы  мен 
динамикасын  тҧрақты  тҥрде  бақылауын  іске 
асырып отыру. 
Психологиялық–  педагогика 
-лық  әлеуметтік – гигиеналық, 
 дәрігерлік іс-шаралар жҥйесі  
Балалардың психикалық денсаулығына теріс әсер 
ететін  жағдайларды  талдау  және  әрдайым 
сараптап отыру 
Білім беру мекемесі  
психологының міндеті 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
84 
1 
2 
Локальды  оперативті  жҧмыстар  (апатты  аймақ 
жағдайларына байланысты) 
Психологиялық– педагогика 
-лық, дәрігерлік кешенді  
іс – шаралар 
 
Неғҧрлым  ҧзақ  уақытқа  созылатын  және 
тереңдетілген 
даралық 
және 
топтық 
психологиялық  кӛмек  кӛрсету;  баланың  жеке  – 
дара  дамуының  қоршаған  ортамен  этномәдени 
байланыстарын есептеп отыру 
Білім беру мекемесінің  
психологы 
Баланы  қоршаған  ересектердің  (ата  –  анасы, 
тәрбиеші,  мҧғалімдер,  т.б.)  психологиялық 
денсаулығының  кҥйін  анықтауға  арналған 
бағдарлама 
Алдын – алу қызметін  
жҥргізушілер 
Аталған  іс  –  шараларды  пән  сабақтарында,  әсіресе  жаратылыстану 
пәндерінде  (биология,  табиғаттану,  анатомия,  т.б.),  сыныптан  тыс  (факультатив, 
ҥйірме,  т.б.)  және  бала  бақша  мен  мектептеріндегі  іс  –  шараларда  (мерекелер, 
кездесулер, дӛңгелек ҥстелдер, т.б.) іске асыру қажет. 
Қазақстанда  білім  беру  мекемелерін  жаппай  компьютерлендіруге 
байланысты  білім  берудегі  психопрофилактиканың  (алдын  –  алу)  мемлекеттік 
бағдарламасын  қҧрудың  да  алғышарттары  бар.  Мониторинг  пен  қазіргі 
техникалық  жабдықтар  ―белгілі  білім  беру  кеңістігінің  динамикалық  картасын‖ 
жасауға  мҥмкіндік  туғызып  отыр,  оның  ӛзі  білім  беру  субъектілерінің 
―психологиялық денсаулығы кҥйлерінің картасын‖ жасаумен байланысты. 
Алдын  алу  бағдарламасын  қҧру  дамудың  әрбір  кезеңіндегі  аса  маңызды 
психологиялық сипаттамаларын анықтаумен де байланысты. 
Бҧл жерде біз жалпы  тҥрдегі превентивті бағдарламаның сызбасын ҧсынып 
отырмыз. 
Превентивті бағдарлама 
Психопрофилактикалық қызмет кӛрсету бағдарламасының жалпы  сызбасы 
Жалпы сипаттамасы: 
1.
 
Бағдарламаның аты 
2.
 
Бағдарламаның теориялық және әдістемелік негіздемесі 
3.
 
Бағдарламаның негізгі мазмҧны: 
-
 
мақсаты (болжалды нәтиже); 
-
 
қызметтің  пәні  (психологиялық  сипаттамалары,  жеке  дара  және 
тҧлғааралық феноментер, орта жағдайлары); 
-
 
аралық пен қорытынды нәтижелер бағаланатын тиімділік эффектісі; 
-
 
жалпы  және  аралық  мақсаттар  жҥзеге    асырылатын  ―кері  байланыс‖ 
жасалынатын әдістер; 
-
 
қызмет ету процесін сызба сипаттау (кезеңдері, әрекеттердің реті); 
-
 
бағдарламаның әрбір мҥшесіне қатысты әр қилы кезеңдерде қолданылатын 
қызметтің тҥрлері, формалары; 
4.  Қосымшалар:  қҧралдардың  нақты  жиынтығы  (айқындау  әдістемелері, 
кеңес беру тәсілдері, психологиялық ағарту бағдарламалары және т.б.). 
Бағдарламаның  нәтижелері  (аралық,  қорытынды)  қызмет  ету  процесінде 
алынған  барлық  нақты  мәліметтер  тіркелетін  жедел  (аралық)  немесе  егжей  – 
тегжейлі есептер тҥрінде жҥзеге асырылады.   
Психопрофилактикалық  бағдарламалар  психологиялық  және  психикалық 
денсаулықтың  кӛрсеткіштері  мен  белгілеріне  негізделе  отырып  қҧрастырылып, 
жҥзеге  асырылады.  Оларды  қолдану  ҥшін  мектеп  психологтары  авторлық 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
85 
бағдарламаны  қҧрастыруда  қызметтерін  теориялық    тҧрғыдан  негіздеуі  қажет. 
Осындай  негіздеме  ретінде  денсаулық  психологиясы  саласынан  тӛмендегідей 
тҥсініктер қолданылуы мҥмкін. 
2
 
кесте.  Психопрофилактикалық қызметтің әр түрлі бағдарламаларының 
мақсаттары мен міндеттері 
 
Алғашқы 
профилактиканың 
бағдарламасы 
Дағдарыстың 
алдын 
– 
алу 
бағдарламасы 
Жедел 
профилактика 
бағдарламасы 
Дара 
профилактика 
бағдарламасы 
Мақсаты:  
нақты кеңістік  
жағдайындағы 
адамдардың 
психологиялық 
денсаулығының 
қауіпсіздігін 
қамтамасыз 
 ету; жайсыздық 
-тарының  
алдын – алу 
Психологтың 
міндеті: 
психологиялық 
денсаулықтың 
жағдайы мен  
динамикасын  
бағалау ҥшін  
жҥйелі тҥрде 
 барлық  
қажет 
процедураларды 
жҥргізу, 
психологиялық 
денсаулықтың 
ықтималды 
жайсыздығының  
алдын – алу  
жӛнінде кәсіби 
 іс -әрекетін  
қҧрастырып, 
 жҥзеге асыру 
Мақсаты: 
даму 
дағдарыстарының 
ықтималды  жайсыз 
салдарының  алдын 
– алу 
Психологтың 
міндеті:  тҧлғаның 
дағдарыс 
кезеңіндегі 
дамуының  сипатын 
бейнелейтін 
диагностиканы 
уақытында  жҥргізу, 
дағдарыстың 
ықтималды  жайсыз 
барысының алдын – 
алу  жӛнінде  кәсіби 
іс  -  әрекетін  жҥзеге 
асыру 
Мақсаты: 
алдағы 
―локальды‖ 
оқиғалардың (қайта 
қҧрылулар, 
жаңа 
технологияларды 
енгізудің 
және 
т.с.с.) 
жайсыз 
салдарының  алдын 
– алу 
Психологтың 
міндеті: 
субъектілердің 
ӛміріндегі 
іс-
әрекеттерінің 
сипатындағы 
ӛзгерістерге 
қатысты  олардағы 
психологиялық 
жайсыздықтың 
ықтималдылығын 
уақытында 
анықтау, 
оның 
алдын– 
алу 
жӛнінде  кәсіби  іс  -
әрекетін 
қҧрастырып, 
жҥзеге асыру  
Мақсаты:  жеке  – 
дара 
ерекшеліктердің 
ықтималды 
жайсыз 
салдарының 
алдын – алу 
 
Психологтың 
міндеті: 
адамдардың 
даралық 
ерекшеліктеріне 
қарай 
олардың 
психологиялық 
денсаулықтарынд
ағы 
ықтималды 
жайсыздықты  ӛз 
уақытында 
анықтау, 
оның 
алдын  –  алуға 
бағдарланған 
кәсіби 
іс 
- 
әрекетті 
қҧрастырып, 
жҥзеге асыру 
Сонымен,  білім  беру  саласындағы  тәжірибелік  психологтың  қызметіндегі 
(мектепке дейінгі мекеменің немесе мектеп психологы) превентивті  іс-әрекеттің 
рӛлі  мен  орны  туралы  ой  –  пікірлер,    психологиялық    қызметтің  міндеттерін 
сауатты  шешетін  психологтар,  негізінен,  психопрофилактикалық  жҧмыспен 
айналысу керек деген тҧжырым жасауға мҥмкіндік береді.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.Коробченко 
О.В., 
Степаненко 
И.В. 
Психопрофилактика 
как 
системообразующий фактор деятельности педагога – психолога образовательного 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
86 
учреждения  /  Психология  образования:  проблемы  и  перспективы.  Материалы 
первой международной научно – практической конференции. – М., 2004, с. 245 – 
246. 
2.
 
Харитонова Т.Г. Психопрофилактика как система  – и смыслообразующий 
компонент  деятельности  практического  психолога  образования  /  Психология 
образования:  проблемы  и  перспективы.  Материалы  первой  международной 
научно – практической конференции. – М., 2004, 297 – 295. 
3.
 
Пахальян  В.Э.  Развитие  и  психологическое  здоровье.  Дошкольный  и 
щкольный  возраст.  –  СПб.:  Питер,  2006.  –  240  с.:  ил.  –  (Серия  ―Практическая 
психология‖) 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
 
  Мақалада  білім  беру  саласындағы  практикалық  психолог  ҥшін  (педагог–
психолог) әлеуметтік–психологиялық қызмет жҥйесіндегі психопрофилактиканың 
мәселелері қарастырылады. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
  В  статье  рассматриваются  проблемы  психопрофилактики  в  системе 
социально–психологической  службы  для  практического  психолога  (педагога  – 
психолога) в сфере образования. 
 
 
 
 
КОНФЛИКТ, КАК ВАЖНЕЙШИЙ ДЕТЕРМИНАНТ НАРУШЕНИЯ 
СОЦИАЛЬНОЙ АДАПТАЦИИ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ 
 
Ауталипова У.И. - к.пс.н., доцент.  (г.Алматы, КазгосженПУ) 
 
Проблема  нарушения  социальной  адаптации  у  детей  младшего  школьного 
возраста  рассматривается  в  психологии  в  различных  аспектах.  Одни  авторы 
рассматривают эту проблему в аспекте несоответствия психо-физиологического и 
социально-психологического статуса ребенка требованиями ситуации школьного 
обучения, овладение которой по ряду причин становится затруднительным  или, в 
крайнем  случае,  невозможным,  другие  –  как  затруднение,  мешающее  ребенку 
интегрироваться  в социуме и не дающее ему возможности адекватно реагировать 
на  требования  социальной  среды,  третьи  –  делают  упор  на  различиях,  которые 
влияют  на  развитие  детей  и  в  основе  которых  лежат  разные  биологические  и 
социальные факторы, четвертые рассматривают эту проблему  в аспекте влияния 
нарушений семейного воспитания на социальную адаптацию детей и.т.д.  
Изменение  образа  жизни,  нестабильность  в  обществе,  смена  ценностей  в 
государственном масштабе привели к тому, что резко возросло количество детей 
с  отклонениями  в  развитии,  поведении,  с  трудностями  в  обучении,  детей  с 
различными патологическими состояниями. 
К  сожалению,  в  наших  школах  еще  в  недостаточной  степени  оказывается 
помощь со стороны психолога детям младшего школьного возраста с социальной 
неадаптированностью.  А  ведь  эти  дети  нуждаются  в  ней  не  меньше.    У  таких 
детей  нет  соматических  заболеваний  и  минимальных  повреждений  мозга,  но 
имеются  отклонения  в  социальной  адекватности  поведения  и  нарушения 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
87 
эмоциональной и волевой сфер. Поэтому мы использовали в своей работе понятие  
«социальная  неадаптированность»,  берущее  начало  от  работ  Маново-Томовой 
В.С.,  Пирьева  Г.Д.,  Пепушлиевой  Р.Д.,  определяющих  это  понятие    «как 
состояние  временного  или  длительного  затруднения  при  налаживании  связей  с 
новой 
средой». 
При 
этом 
учитывались 
три 
стадии 
социальной 
неадаптированности.  Определившей  социальную  неадаптированность  «как 
затруднение,  мешающее  ребенку  интегрироваться  в  социуме  и  не  дающее  ему 
возможность  адекватно  реагировать  на  требования  социальной  среды»    и 
выделившей, в зависимости от силы выраженности этой неадаптированности, три 
ее уровня – высокий, средний и низкий. 
Дети, 
испытывающие 
социальную 
неадаптированность, 
часто 
воспитываются в аномальных семьях. Понятие «аномалии семейного воспитания» 
мы  рассматривали  как  отклонения  от  нормы,проявляющиеся  в  общественной 
жизни  (в  социальной  среде),  вызванные  навыками  поведения,привитыми 
семьей.Говоря  о  норме  семейного  воспитания,  мы  опирались  на  три  основные 
свойства  родительской  позиции,  благоприятных  для  развития  ребенка: 
адекватность, динамичность, прогностичность. 
Различные  нарушения  семейного  воспитания,  проявляющиеся  в  разных 
уровнях 
протекции, 
степени 
удовлетворения 
потребностей, 
уровне 
требовательности  к  ребенку  в  семье  способны  порождать  различные  уровни 
социальной  неадаптированности  у  детей  младшего  школьного  возраста, 
проявляющиеся 
в 
развитии 
у 
них 
демонстративных, 
гипертимных, 
психоастенических, сензитивных, астено-невротических и других черт характера, 
условно  выделенных  в  две  группы:  1)  дети  возбудимого  круга  эмоционального 
реагирования  –  с  повышенной  агрессивностью,  возбудимостью,  эго-силой, 
беспечностью и т.д.; 2) дети тормозного круга эмоционального реагирования  – с 
тревожностью,  застреваемостью,  эмотивностью,  покорностью  и.т.д.,  способные 
привести в дальнейшем к развитию устойчивых акцентуаций характера. 
Одной 
из 
важнейших 
причин, 
вызывающих 
социальную 
неадаптированность  детей  является  конфликт,  т.е.  столкновение  интересов, 
противоборство  двух  (ребенок  –  семья,  ребенок  –  школа)  или  даже  нескольких 
сторон (ребенок – семья, школа, социум), осознающих противоположность своих 
интересов. 
Таким  оброзом  предметом  конфликта  являются  психологические 
потребности,  ценности,  несоответствие  требований  взрослого  возможностям 
ребенка, непонимание и неосознание взрослыми проблемы ребенка.    
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.Манова-Томова  В.С.,  Пирьев  Г.Д.,  Петушлиева  Р.Д.  Психологическая  
реабилитация при нарушении поведения в детском возрасте. София, 1981; 
2.Сатир В. Как строить себя и свою семью. М., 1992.   
3.Пепушлиева  Р.Д.  Психологическая  реабилитация  при  нарушении  поведения  в 
детском возрасте. София, 1981. 
4.Петровский А.В. Дети и тактика семейного воспитания. М., 1981; 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье представлена  проблема конфликта, как важнейшего детерминанта 
нарушения социальной адаптации младших школьников. 
 
ТҤЙІНЛЕМЕ 
  Кіші  мектеп  жасындағы  оқушылардың  әлеуметтік  бейімделуінің  кедергісі 
болатын детерминанты, дау-дамай (конфликт) мәселесі қарастырылады. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
88 
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ АГРЕССИВТІК МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТАРЫНЫҢ 
ҚАЛЫПТАСУЫНА ОТБАСЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ 
 
Ақажанова А.Т. – пс.ғ.к., доцент, Қарамурзаева А.Т.-  2-курст магистрант 
(Алматы қ., ҚазмемқызПУ) 
   
  Қазіргі  таңдағы    отбасында  тәрбиеленіп  отырған  жасӛспірімдердің  мінез-
қҧлқында  кездесетін  агрессия  мәселесі,  қазіргі  біздің  қоғам  ҥшін  ӛзекті 
мәселелердің  бірі  болып  табылыды.  Мҧны  ерекше  кӛрсете  білген 
«Девиантология» атты  оқулық қҧрал  авторы А.Т. Ақажанова. /1/ 
  Жасӛспірімдер  мен  кәмелетке  толмағандар  кӛп  уақыттарын  ҥйде,  ата-
аналарымен бірге ӛткізеді, отбасы олар ҥшін ӛмірдің ең алғашқы мектебі. Ҥлкен 
ӛмірге жолдама берер алтын ҧясы іспеттес.  
  Әдетте  балалар  мен  жасӛспірімдер  ата-аналарының  бойындағы  барлық 
қасиеттерді бойына дарытып, жақсы-жаман болсын, соларға еліктейді. Ата-аналар 
бір-бірін  силай  біле  ме?  т.б.      Міне  осылардың  бәрі  болашақ  жасӛспірімнің 
қалыптасуына әсер етері сӛзсіз. 
  Жасӛспірімнің ең алғашқы  әлеуметтенуін отбасында ӛтетін болғандықтан, 
сол  отбасындағы  агрессивті    мінез-қҧлық  моделін  қалыптастыратын  факторға 
толығырақ  тоқтала  кетсек.  Жасӛспірімдер  кӛбінесе  ата-аналарының  оларды 
тыңдамайтындығына, 
олардың 
ойлары 
мен 
және 
пікірлерімен 
санаспайтындығына,  сезімдерімен  кӛз  қарастарын  белгілері  келмейтіндігіне  жиі 
шағымданады.  Ӛкінішке  орай,  кейбір  ата-аналар  ӛздерінің  жасӛспірім 
балаларының  алаңдаушылығына,  кӛңіл-кҥйіне  кӛп  мән  бермейді,  балаларының 
ойлары мен сезімдеріне кӛңіл бӛлмейді. Егер де ҧлының немесе қызының кӛңіл-
кҥйі  болмаса,  мҧндай  ата-аналар  тҥк  білместен  «не  болған?»  деп  таң  қалады. 
Ондайлар  эмпотияның-қалыпты  адамгершілік  қарым-қатынас  ҥшін  ӛте  қажет 
екендігін біле бермейді. 
А.Ҧ.Ескендірова  (2003)  ӛз  зерттеуінде  отбасылық  арақатынастар 
жасӛспірімдердің  агрессивтілік  сипатын  анықтайтын  негізгі  фактор  болып 
табылады  дейді.  Отбасында  жасӛспірімнің  жағдайымен  келіспеушілік  мінез 
агрессивтілікпен параллель тҥрде дамып немесе кеміп отырады. Жасӛспірімнің 
агрессивтілігі  оның  ӛзінен  және  жасы  ҥлкен  қҧрбыларымен  ӛзара  қарым-
қатынасында  да  жиі  байқалады.  Ата-аналардың  қаталдығының  артуына 
қарай  жасӛспірімнің  агрессивтілігінің  артатындығы  байқалатынын айтып 
ӛтеді /2/. 
Жасӛспірім  жастағыларға  ата-аналардың  эмоциялык  қолдауы, 
жылылығы  ӛте  қажетті  нәрсе  болып  саналады.  Бҧл  қолдау  ерекше 
маңызды,  себебі  жасӛспірімдік  Мен  –  тҧжырымдамасының  қарқынды  даму 
фазасына  тҥседі,  сәтсіздіктерге  тең  және  сындарлы  қарауға  икемсіздігі, 
ӛзін  толыққанды  сезінбеу,  қарама-кайшы  кҥйзелістерге  жиі  тҥседі.  Мҧндай 
жағдайда  әсіресе  отбасы  қауіпсіздік  сезімінің  негізімен  камтамасыз  етуге 
қабілетті,  яғни  жасӛспірімге  оптимистік  қолдау,  ӛз  кҥшіне  сенуге  ҥйрету, 
жасӛспірімде  пайда  болатын  жаңа  немесе  стрестік  ситуацияларындағы 
қорқыныш сезімдерінің тӛмендеуіне мҥмкіндік туғызады. 
Жасӛспірімнің  отбасындағы  және  одан  тыс  жерлердегі  агрессивті  мінез-
қҧлқының  қалыптасуына  әсіресе  отбасылық  тәрбиенің  ықпалы  ӛте  зор. 
Отбасылық тәрбиенің тӛмендегідей факторларын атап айтуға болады: 
-
 
баланың      ӛздеріне    ҧнамайтын    мінез-қҥлқына    ата-ананың          жауап 
кайтаруы (реакциясы); 
-
 
ата-ана жасӛспірім арасындағы қарым-қатынастың сипаты; 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
89 
-
 
отбасындағы ҥйлесімдік немесе ҥйлесімнің жоқтығы; 
-
 
туған аға-әпке, іні-сіңілілерімен қарым-қатынасының сипаты; 
-
 
толық  және толық емес отбасы  факторы; 
-
 
 бала мен  әке-шешенің немесе екеуімен де қарым-қатынасының нашарлығы; 
-
 
жасӛспірім 
отбасында 
ҥлкендердің 
ештеңеге 
жарамсыз 
деп 
санайтындықтарын сезетін болса; 
-
 
отбасында жасӛспірімдер ӛз сезімдеріне қызығушылықтың немесе   
      эмоционалдық  қолдаудың  жоқтығын  білсе; 
-
 
ӛз әке-шешелеріне қатысты ӛздерін агрессивті тҥрде ҧстаса т.с.с ; 
Кӛп  жылғы  зерттеулер  нәтижелері  агрессивті  жасӛспірімдер  кӛбінесе 
ӛздерін ата-аналарына керексіз сезінетіндіктерінен, әсіресе әкелері оларды жақсы 
кӛрмейтіндігін  және  жиі  жәбірлейтіндігін  кӛрсетеді.  Сондықтан  да  олар 
агрессивті  мінез-қҧлыққа  жҥгіне  отырып,  ӛмір  сҥруі  ҥшін  кҥреседі.    Ӛсе  келе, 
қоршаған  ортаның  қабыл  алмағаны,  сҥймегені,  оның  ішкі  жан  әлемін 
тҥсінбегеніне байланысты олар асоциалды мінез-қҧлқымен айналадан кек алуға 
ҧмтылады. 
Агрессия-бҧл  ӛзінің  ашу-ызасымен  наразылык  кӛрсетудің  тәсілі.  Ал  ашу 
—  бҧл  қосымша  сезім.  Оның  тҥп  негізінде  «басқа  адамға  қажет  болу  және 
сҥйіспеншілікке  бӛленудің  бастапқы  базисі  адамгершілік  қажеттіліктің 
қанағаттандырылмауынан» туындайтын жәбірлену, кҥйзелу, ӛкпе, ҥрей сезімдері 
жатады. 
Жасӛспірімдердің  агрессивті  мінез-қҥлықтары  -  ӛз  бетінше  ӛзін-ӛзі 
басқаруға  және  ӛзін  тәртіпке  келтіруге  шамасы  жетпей,  жеңе  алмайтын 
кҥйретуші  эмоциялар  тым  кӛп  жиналып  қалған  ішкі  әлеміне  назар 
аударуы. 
Агрессивті  балалары  бар  отбасына    тән  ерекшеліктері  болады.Осыған 
іспеттес    отбасылык  қарым-қатынастың  баланың  агрессивті  мінез-қҧлқына 
тигізер әсерін  А.Бандура ӛз еңбектерінде келесідей талдап, атап кӛрсетеді /3/. 
Агрессивті жасӛспірімдердің отбасылық ерекшеліктері: 
1.
 
Агрессивті  балалары  бар  отбасыларда,  ата-ана  мен  баланың,  әсіресе  әке   
мен  ер    баланың    арасындағы    эмоциялық    бауыр    басушылық  бҧзылып,    бір-
біріне    жауластық    сезіммен,    кекшілдік    кӛзқараспен  жҥреді.  Отбасында  олар 
бірге  отырып  шҥйіркелесіп,  әңгімелеспейді,  бір-бірінің  қызығушылықтарымен, 
қҧндылықтарымен бӛліспейді. 
2.
 
Әкенің  ӛзі  агрессивті  мінез-қҧлық  ҥлгілерін  жиі  кӛрсетеді  және  ӛз 
баласының агрессивті бағыттағы істерін мадақтап, қолдайды. 
3.
 
Агрессивті    балалардың    аналары  ӛз    баласына  талап    қоя  алмайды, 
кейбіреулері  баласының  әлеуметтік  жетістіктеріне  қалай  болса  солай 
немқҧрайлы    қарайды.    Балалар  ҥй    шаруасына  қатысты      нақты  міндеттерді 
атқара алмайды. 
4.
 
Агрессивті  балалардың  әке-шешесінің  ӛзіндік  мінез-қҥлықтары  мен 
тәрбиелеу  ҥлгілері  бір-біріне  қарама-қайшы  келеді,сондықтан  да  олар  балаға 
бірін-бірін жоққа шығаратын талаптар қояды. Яғни ӛте қатаң әке мен  баласын  
бетімен  жіберген  ананың  кӛзқарастары,  ойлаған  ойлары  бір-біріне  сәйкес 
келмейді.Нәтижесінде  жасӛспірім  бойында  қарама-қайшылык  мінез-қҧлык 
тҥрлері қалыптасып, кейін ол қоршаған ортаға ауысады. 
5.
 
Агрессивті баланың ата-анасы ҥнемі жҥгінетін негізгі тәрбие қҧралдары, 
  бҧл:  кҥш  кӛрсету,  жазалау,  қоркыту,  әрекеттеріне  шектеулер    қою,  қолдау 
кӛрсетпеу, 
теріс 
кылықтарын 
байқаған 
жағдайда 
сҥйіспеншілікпен 
қамқорлыктан саналы тҥрде айыру. 
6.
 
Агрессивті  балалардың  ата-аналары  ӛз  балаларының  теріс  мінез- 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
90 
қҧлықтарының себептерін талқылауға тырыспайды, олардың  эмоциялық әлеміне  
немқҧрайлы  қарайды,  баласының  ішкі  дҥниесімен,  кӛңіл-кҥйімен  санасқысы 
келмейді. 
 
Осы жаста ата-аналар жасӛспірім ҥшін балалық  кездегідей беделді болып 
саналмайды. Олар ата-аналарын сыни тҧрғыдан қабылдай бастайды. 
Жасӛспірімдік  кезең  балалардың    тәуелсіз  болуға  тырысу  кезеңі,  немесе 
эмансипация  деп  аталады.  Эмансипация  ҥш  аспектіде:  эмоциялық,  мінез-
кұлықтық, нормативтік /4/. 
Эмоциялық  эмансипация  -  жасӛспірімдердің  эмоциялық  қарым-
қатынасының  барлық  жҥйесінің  қайта  кҧрылуы,  ата-анадан  балалық 
эмоциялық  тәуелділіктен  қҧтылуы,  басқа  адамдармен  эмоциялық  маңызды 
қарым-катынасының пайда болуы.   
 Егер  ат а-ан а  э моци ялық  эмансипацияның заңдылығын тҥсінбесе, олар 
жиі  ӛкпелегіштікті  сезеді,  балаларының  қатыгездігін  кінәлайды.  Кейде  ата-ана 
балаларын шектен тыс ӛбектейді, яғни жасӛспірім шамасы келетін істерді ата-
ананың ӛздері жасайды. Сонымен қатар, балаларын ретсіз мадақтап, эмоциялық 
қолдау кӛрсетуге ӛздері барады. Мҧндай жағдайда ӛтпелі жас ҧзаққа созылады. 
Нәтижесінде инфантилді жастар әлеуметтік кемелденуге жете алмауы  мҥмкін 
және  тіпті  неке  қҧру  ҥшін  де  ата-анасыз  ӛз  бетінше  шешімге  келе  алмауы 
мҥмкін. 
Нормативті  эмансипация  -  жастарда  ӛз  нормалары  мен  қҧндылықтар 
жҥйесінің  қалыптасуы.  Тҧлғаның  қҧндылық  жҥйесі  жасӛспірім  жаста 
қалыптаса  бастайды,  жеткіншек  білімнің  нақты  керектігін,  логикалық 
пайымдауларға  қабілетінің  икемділігі  пайда  болады,  олардан  ӛз  тҧлғасын 
саналы  тҥрде  меңгеру  қажеттілігі,  басқа  адамның  арасында  ӛз  орнының  бар 
екендігі пайда болады. 
Мінез-құлықтық  эмансипация  -  ата-аналар  тарапынан  бақылаудан 
еркіндікке  ҧмтылу,  сырттың  басқаруынсыз  ӛз  жеке  шешімдерін  қабылдау 
қҧқын  жақтау.  Жасӛспірімдер  ӛз  бетімен  шешім  шығаруға,  тәуелсіздікке 
ҧмтылуы кҥшті болады. Ал жасӛспірімдер кең кӛлемдегі мәселелерін  ӛздері 
шешеді:  уақытын бӛлу, достар таңдау, бос  уақытын ҧйымдастыру,  киіну стилі 
және  т.б.Жасӛспірімдердің  мінез-қҧлықтық  эмансипациясы  ата-аналарды 
толғандырады  және  жиі  отбасылык  кикілжіңге  тҥсіреді.  Жасӛспірім 
ӛміріндегі келесі сфералар «конфликтогендік» болып табылады: 
ӛмірінің  әлеуметтік  сферасы:  достар  және  серіктестер  таңдау,  бос 
уақытын ӛткізу, болашағын жоспарлау, инфантилдік мінез-қҧлық; 
сыртқы  болмысы,  мінез-құлық  мәнері:  зиянды  әдеттері-  темекі  тарту, 
нашақорлық, ішімдікті қолдану, ӛтірік айту, сексуалды ӛмір; 
отбасындағы 
мінез-құлық: 
ҥйдегі 
шаруашылық 
жҧмыстарды 
орындау, 
ақша 
жҧмсау, 
жеке 
заттарына, 
киіміне,  отбасылық-тҧрмыстық  қҧралдарға,  жиһаздарға,  ата-аналарына, 
туыстарына деген қарым-қатынастары т.с.с. /4/. 
Автономияга  қажеттілік  дегеніміз  ӛз  беттілікті,  тәуелсіздікті, 
еркіндікті  іздеу  қажеттілігі  және  ҥлкен  адамдардың  қҧқын,  міндетін  ӛзіне 
қабылдау ниеті. 
Жасӛспірімдер  бәрінен  бҧрын,  бос  уақыт  саласында  мінез-қҧлықтық 
автономиясына жеткісі келеді. Мәселен, қаладағы мектеп оқушыларының  кӛбі 
бос уақыттарын мектептен де, ҥйден де басқа жерде ӛткізгенді ҧнатады. 
Жасӛспірімнің  мінез-құлықтық 
автономиясы 
дегеніміз 
сырттың 
басқаруынсыз  ӛз  бетінше  әрекеттеніп,  талаптану  ҥшін  тәуелсіздікті  және 
еркіндікті іздеп табу. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
91 
 Жасӛспірімнің  эмоциялық  автономиясы  дегеніміз  ата-анадан  балалық 
эмоциялық  тәуелділіктен  қҧтылуы,  яғни  әке-шешенің  дегенімен  емес,  олардан 
тәуелсіз ӛзі қалаған ден қояр жайлар болу қҧққы  мен оны қажетсінуі.  
Эмоциялық 
автономияның 
ҥлкен 
қиыншылықтары 
бар. 
Жасӛспірімдерге  әке-шешелері  балаларында  болған  ӛзгерістерді  жете 
бағаламайтындай,  олардың  толғаныстарын  байыптап  қарамайтындай  болып 
кӛрінеді  және  кӛбіне  бҧлары  әбден  дҧрыс  та.Мысалы,    «Сені  кім  жақсы 
тҥсінеді?»  -  деген  сҧраққа  жасӛспірімдердің  кӛбісі  әке-шеше  деуден  гӛрі 
достарым мен қҧрбы-қҧрдастарым деп жауап береді. Егер тәртіп тҧрғысынан 
жасӛспірімдік  жас  неғҧрлым  қиын  болса,  балаң  жасӛспірімдік  кез  кӛптеген 
эмоциялық  проблемалар  туғызып,  балалардың  ата-аналарынан  психологиялық 
тҧрғыдан жатсынып кетулеріне себеп болады. Бҧл кезеңде әкемен ӛзара қарым-
қатынас ерекше кҥрделілінеді. Кӛптеген зерттеулер бҧл жас баланың  әкеден гӛрі 
шешеге  жақын  болатынын  кӛрсетеді.  Олардың  интимдік  әлемін  кҥшейтуде 
эмоциялық жылылық пен ӛзара тҥсінісудің сақталу-сақталмауы әке-шешенің 
сезімталдығы мен әдептілігіне байланысты. 
Жасӛспірімдердіц  кеңістіктік  автономияга  ұмтылу  жеткіншектің  ӛз 
бӛлмесінің  болу  ықыласынан,  бӛлмеде  оңаша  отыруынан  және  ӛз  бӛлмесін 
билеп  тӛстейтін  қожайыны  болғысы  келетінінен  және  ешкіммен  сӛйлесуге 
зауқы соқпай жалғыздықты басынан кешуден кӛрінеді /5/. 
Қорыта  келгенде  кӛптеген  авторлардың  агрессияның  шығу  кӛзін 
отбасынан және балаға деген қарым-қатынастан кӛреді. Жалпы алғанда, қатаң 
жазалау,  шектен  тыс  ӛбектеу,  баланың  қараусыз,  ӛз  бетімен  жіберу  немесе 
қатаң  бақылауға    алу  т.б.  жағдайлар  баланың  агрессивті    мінез-қҧлқының  
жоғарлауының  бірден бір себептері  екендігі байқалады. 
 
ӘБЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Ақажанова А.Т. Девианталогия / Оқу қҧралы- Алматы: Заң әдебиеті, 2009 
2.
 
Ескендирова  А.У.  Психологические  особенности  проявление  агрессии  у 
подростков в  зависимости  от  различных факторов. Автореф. Алматы, 2003. 
3.
 
Бандура А., Уолтерс Р. Подростковая агрессия. Изучения влияния 
воспитания и семейных отношений. М., 1999. 
4.Ауталипова Ҧ.И.,   Қоңырбаева   С.С.   Дау-дамайлар   психологиясы. 
 Алматы, 2008. 
5. Ремшмидт X. Подростковый и юношеский возраст. М., 1994. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
 
Мақалада отбасында тәрбиеленген  жасӛспірімдердің қарым-қатынасындағы  
агрессивті мінез-қҧлықтары және А.Бандураның тҧжырымдамасы сипатталған .  
 
РЕЗЮМЕ 
 
В данной статье рассматриваются психологическое семьи на формирование 
агрессивного поведение подростков и концепция А.Бандуры по данной проблеме.      

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы  №62009. 
 
92 

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: