тінде  не  бар,  қандай  жолдар  мен  сызықтарды  көріп

кіріспе өңгімесі шамамен былай болады: Оңу сабағында 
біз Аөрпінің баспе түрімен таныстық. Қазір жазба түрі- 
мен танысамыз. Өрбір сауатты адам бүл өріпті өрі дүрыс, 
өрі өдемі жаза білуі керек. Егер оны дүрыс жазбасаңдар, 
оның  қандай  өріп  екенін  тану  өздеріңе  де,  басқаға  да 
қиынға соғады, ешкім сенің жазғаныңды оқи алмайды. 
Ол  басңа өріптердің  жанында түрғанда да  нашар  көрі- 
неді. Сендер жаңында апа, ата, ана деп жазатын боласың- 
дар.  Бүл  сөздерде  екі-екіден  а  өрпі  бар,  сондықтан  өте 
жаңсы жазуды үйренуіміз керек. Әріпті тану, ері дүрыс 
жазу оңай емес. Өдемі жазу үшін, жақсы жазуға талап- 
тану керек. Ол үшін өр әріптің қалай жазылатынын еске 
сақтау қажет.  Қазір  мен сіздерге а өрпі қалай жазыла- 
тынын көрсетемін, оны көріп, еске мүқият сақтап алың-
дар.
Мүнан соң оның жазба түрінің кіші жөне бас өріп үл- 
гілері көрсетіліп, ол қандай элементтерден түратыны тү- 
сіндіріледі де, ол элементтерден түтас әріпті ңүрап жаз-
дыртады.
Оңушылардың  жаңа  өріпті  жазуы  оларды  өріптің 
жазбаша үлгісімен  таныстырып болған соң басталады. 
Оқушыларға өріп  элементі  көрсетілген  бірінші  жолды 
таптырады да, ондағы өріп элементінің жазылуына на- 
зар аудартады, жазу жолының қай түсынан бастап жазу 
керектігін  түсіндіреді.  Қызыл  түспен  жазылған  эле- 
ментті қүс тілінің бағыты бойынша бастырып жазу үсы- 
нылады. Бастырып жазғанда жасалынған қол қимылын 
еске саңтай отырып, оны ау ада жазып көрсету тал ап еті- 
леді. Тағы да жазылуын еске түсіріп, әрі қарай сол эле- 
ментті сол жолға жалғастырып жазу тапсырылады. Со- 
нан  соң балалар өздерінің  жазғандарын дүрыс,  бүрыс- 
тығын білу үшін,  жол басындағы үлгімен  салыстырып 
отырады. Мүғалім сыныпты аралап жүріп оқушылардың 
жіберген қателерін көрсетіп шығады. Әр оқушыға жазу 
жүмысының  қорытындысына  байланысты  ескертулер 
жасап, баға береді. Біреулерін мақтаса, біреулерін көтер- 
мелейді,  біреулеріне жіберген  қателігін,  не ескермеген 
жерлерін  көрсетеді,  ендігілеріне таза жазбай,  лас  жаз-
37

ғанын ескертіп, ұқыпты жазу керектігін айтады.  Әрбір
жаңа жазылған өріп бүрынғы қатені жоюға ғана бағыт-
талғанға саналмай, оны дұрыс жазуды әрі қарай жалғас-
тыру деп білу керек. Екі-үш жол жазу жазылған соң, сер- 
гіту минуты жүргізіледі.
Әріпті жазып үйренудің тәртібі төмендегіше:
1.  Сөзге дыбыстық талдау жасату, жеке дыбыстау, сөз 
ішіндегі орнын  анықтау;
2
.  Жазба әріптің жазу үлгісін тұтас көрсету /плакат- 
тан,  өліппеден,  кеспе  әліппеден/;
3.  Жаңа әріпті тақтаға жазып көрсету;
4.  Жаңа өріп элементтерін дәптерге түсіру;
5.  Жаңа өріпті түтас жазу;
6.  Жаңа өріпті басқа әріптермен жалгастырып жазу;
7.  Сөйлем жазу;
8.  Балалардың жұмысына талдау жасау.
Сцрацтар мен т апсы рм алар:
1.  Ж азу не үш ін қажет?
2 .  Оқушылар фонетикадан қандай мөліметтерді білуі ке- 
рек?
3 .  1-сыныптың  ж азу  дөптеріне  қойылатын  талаптарды 
ата.
4 .  № 1,  № 2,  №3  ж азу дөптерлерімен  таныс.
5 .  Дөптердегі дербес ж азу жүмыстарын орында.
6 .  Көркем ж азу туралы түсінік.
7
.  Ж азу дағдыларын  қалыптастыру.
6-тақ ы р ы п .  Ә л іп п е  к езе ң ін д ег і ү й р ету
ди к тан ттары н  ж ү р г із у  ж ол д а р ы
Үйрету диктанттары сауат ашу кезеңінде жүргізіліп,
сауатын  ашып,  сөздік қорын  молайтуға үлкен  септігін 
тигізді.
Әліппе кезеңінде өріп, буын, сөз, сөйлем диктанттары 
сабақ сайын үзбей жүргізіліп отырады. Диктанттар бала- 
лардың сауатын ашумен қатар, ойлай білу қабілетін де
38

жетілдіреді. Дыбыс, әріп, буын, сөйлемдерді бір-бірімен 
салыстыру арңылы оқушылар олардың мағыналың жа- 
ғын  ажыратуға  машықтанады.  1-сынып  оқушыларын 
диктант жазуға төселдіру ісі жеңілден басталып, біртін-
деп  күрделенеді. V
Бүл әдіс оқу шы ларды не жазатынын алдымен ой л ап, 
мағынасын түсінуге дағдыландырады.
Осыдан кейін бір-екі әріппен ол ардан қүралған бу ын, 
сөз және сөйлем диктанттарын жаздыра бастау керек.
Қойылатын талаптар
Әріп  диктанттары  оқушылардың  естіген,  үйренген 
дыбыстарын, өріптің таңбаларын ңаншалықты меңгер- 
генін байқау үшін жаздырылады.
Бүл  — графикалық схемалардан  кейінгі  оңушылар- 
дың өздігінен ойланып жазған алғашқы сынаң жүмысы. 
Мысалы: А а дыбысы деп айтылса оқушы А а дыбысының 
жазба түрін жазу керек. Әрине,  бүл алдын ала ескерті- 
леді. Үлкен, яғни, бас өріптер адам аттары мен фамилия-
сының басында жазылады.
Дыбысты айтамыз, естиміз, әріпті жазамыз, оқимыз, —
 
деген сияқты анықтамалық үлгілерді үнемі айтып отыру
керек.
Диктант жаздыру үшін ңойылатын талаптар
Буын диктантында мынадай басты мөселелерге көңіл 
бөлген жөн: дыбыс пен өріпке қарағанда буынның өзін- 
дік өзгешелігі бар, буын қүрамындағы өріптер бір-бірі- 
мен қосылып жазылады; буыннан сөз қүрайды,  ал дау- 
ыссыз дыбыстар жеке емес, тек дауыстыларға қосылып
айтылады.
Сөйлем диктантын жүргізудегі негізгі мақсат -  оқу- 
шыларға  сөйлем  деген  үғымды  түсіндіріп,  оны  жаңа 
сөздерден  қүрай білуге төселдіру.
Сөйлем  диктантын  жүргізген  сайын,  сөйлемнің бір, 
екі,  үш  немесе,  өлденеше сөз  тіркестерінен  қүралаты- 
нын, бірінші сөз бас өріппен басталып, өр сөз бөлек жа- 
зылатынын,  сөйлем  соңыпан  нүкте,  сүрақ,  леп  белгі-
89

лерінің  бірі  қойылатынын  ауызша талдаттырып  алып 
жаздырып  үйретеді.
Әліппе  кезеңінде  ж үргізілетін  үйрету  диктантта- 
рының  міндеті  оңушыларды үйренген  өріп,  буын,  сөз 
және  сөйлемдерін  түсініп,  сауатты,  көркем  етіп  жазу 
мен дүрыс сөйлеуге жаттыңтыру.
Көру диктанты
Бүл диктант оңушылардың көру,  есте саңтау,  затты 
тану ңабілеттерін дамыту маңсатымен жүргізіледі. Көру 
диктантына  әліппе  бойынша  өтілген  өріп,  буын  және 
жеке сөздермен бірге жазылуы ңиын сөздер, сөз тіркес- 
тері  жөне  шағын  текстер,  жүмбақ,  жаттауға  берілген 
өлеңдер алынады.
Диктант  мәтіні үзіліс  кезінде таңтаға немесе  алдын 
ала плакат қағазға жазылып ңойылады. Оларды оқушы- 
лардың екі-үш рет оқып шығуына,  асықпай көріп,  жа-
дында сақтауына 1-2 минут уаңыт беріледі. Содан кейін 
жазылған мөтін жабылады.
Оқушылар таңтадан оқыған мәтінін есіне түсіріп, дөп- 
терге жазады.
Өздік диктанты
Оқушылар өтілген материалдарға байланысты өздері 
өріптер  мен  буындарды,  сөз  бен  сөз  тіркестерін  және 
жекелеген сөйлемдер  мен жаттап  алған  өлең,  жүмбаң, 
жаңылтпаш, маңал-мәтелдерді естеріне түсіріп, ойлана 
отырып -  диктантты өз бетінше жазады. Олар, бірінші -  
өтілген таңырыпты санаға тоңыту мақсатында мүғалім 
диктант тексін  тақтаға жазады,  жеке  сөздердің  жазы- 
луы,  грамматикалың ереже түсіндіріледі.  Екінші -   мү- 
ғалім  мөтінді  кітаптан  көрсетеді.  Мөтін  бірнеше  рет 
оқылған соң, кітап жабылып, оңушылар жатқа жазады. 
Үшінші — оқушыларға өлеңдерді жатқа жазғызу.  Шы- 
ғармашылың  диктанттың  өзіндік  ерекшелігі  оқушы- 
л ард ы ойлауға жетелеу бо лып табыл ады. Бүл диктантты 
орындау үстінде  оқушылар  шығармашылық  еңбекке 
үйренеді.  Мәселен,  мүнда  оқушылар  сөйлемдегі  көп
40

нүктенің орнына тиісті әріптерді ңойып, сөздерді дүрыс
орналастыру арңылы сойлем ңүрау, басы жазылған мә-
тінді аяңтау сияңты басңа диктанттарға үңсамайтын өз- 
геше жүмыс атңарады.
Ескерту диктантының көлемі, орфографикалың емле, 
сөздік  ңоры  жағынан  бақылау  диктантына  жақын. 
Ескерту диктантының ерекшелігі -  осы уақытқа дейінгі 
барлың материалды түгел қамтып, оқушыларды баңылау 
диктантына тікелей әзірлеу.  Диктанттың  бүл түрі  бас- 
тауыш үш сыныпта да жүргізіледі.  1-сыныпта айтылуы 
мен жазылуында ерекшелігі жоқ сөздер алынады, өрі ол 
Д Ү Р ы с  
жазу дағдысына үйретіледі. Мөтін біртіндеп күр- 
делендіріле келіп, 3-сыныпта айтылуы мен жазылуында 
өзгешелік бар сөздер енгізіледі.
Бақылау диктанты
Бақылау диктанттары бүрын өтілген материалды оқу- 
шылардың ңандай дәрежеде меңгергенін және сауатты- 
лың деңгейінің ңандай болғанын анықтау  маңсатымен 
жүргізілетін  болғандықтан,  әрбір  15  күнде немесе  бір, 
екі тоқсанда өтілген материалды қамтитындай дөрежеде 
өзірленеді де, ол төмендегіше жүргізіледі:
а) диктант тақырыбы тақтаға жазылады да, алғашқы 
сөйлемнің бірінші сөзі азат жолдан басталатыны ескері- 
леді. Қиын сөздер таңтаға жазылып қойылады.
ә) диктант тексін екі рет дауыстап оқып береді, жазы-
луы қиын  сөздерді тақтадан ңарап алу керектігі ескер- 
тіледі.
б)  мүғалім  диктантты  сыныпты  аралап  жүріп  емес, 
бір орында түрып оқиды.
Графикалық диктант
Графикалық  сызықпен  бейнелеу.  Графикалық дик- 
тантта  сөйлемнің,  сөздің,  буынның  жөне  дыбыстың 
схемалары үйретіледі.  Оны өр түрлі нүсқада жүргізуге 
болады:  алғашқы  кездері берілген сөйлемдер бойынша 
кескіндеме сызу тапсырылса, оқушылар біраз жаттық- 
қан соң, суреттерге қарап, кескіндеме бойынша сөйлем- 
дер қүрастырып жазу жүктеледі.
41

Әріп диктанты
А ,т п ,п ,н
 жазғандарын оңыту, тексеру.
Буын диктанты
та, ата, на
 буындарын жазу.
Дыбыстық талдау жасау.
Сөз диктанты
Апа,  папа,  ана
  сөздерін  тақтаға  жаздыру,  буынға
бөлгізіп, дыбыстың талдау жасату.
Ғ ,р , у, л
 өріптері.
Сөздік диктанты
Таға, тар, арпа, ала, арал, ауа, ту, аналар, ара, ағаш, 
сағат, мата, дала.
Әріп диктанты
Г, о, й, к, у. 
.
Сөздік диктанты
Шар, алша, ойна, айна, лақ, тоғай, отар, қала, шопан, 
қалпақ, су, ту, тау,  кеме,  кесе, егін,  шеге, егеу.
Өздік диктанты
1.  Өтілген әріптерді жатқа жаздыру.
2. 
Са,ма,ра, еа, па, на, та.
Берілген буындардан сөздер жазу.
Үлгі: сана, аға, т.б.
Көру диктанты
Сана, шана, аға, ала, сала.
Сөздерді буынға бөліп жаздыру.
Бақылау диктанты
І ,ө ,б ,е ,р ,с .
Сана, мата, марал, ағаш.
Ескерудиктанты
I, а, н, е,р, ң, ц, ж.
Жуас ат. Доп ал. Дулат ойна.
Жота, сана, арша, Жандос.
Бір буынды сөздердің астын сызыңдар.
42

Көру диктанты
Қасық, орындық, мысық, орын, қамыс,  ыдыс. 
Суздерді буынға бөліп жаздыру.
Ескеру диктанты
Емен ағашынан парталар жасалады.
Екінші  сөйлемнің  кескіндемесін  сызыңдар.
Бақылау диктанты
1’  Дауысты дыбыстарды жазып шығыңдар.
Жуан дауысты дыбыстың астын бір, жіңішке дауысты 
дыбыстың астын екі сызып шығыңдар.
2.  Ерлан —
 оқушы. Ол кеме жасады.
Кемені  інісіне берді.
Тапсырма: Үшінші сөйлемнің кескіндемесін жаз. 
Көру диктанты
Менің  өжем  бар.  Ол  көп  ертегі  біледі.  Мен  әжемді 
жақсы көремін.
Бақылау диктанты
1.  Әже, екі, үлы, үні, ыза, өнеге.
2.  Оқушылар гүл екті. Мүрат жер қазды.  Зада гүлге 
су  қүйды.
Тапсырма: Үшінші сөйлемнің схемасын сызу.
Сөздік диктанты
1. 
Шахтер,  щетка,  ңирк,  фильм,  конңерт,  чемодан, 
шофер, ферма.
Тапсырма:  1. Шахтер, чемодан сөздеріне дыбыстық
талдау жасау.
2. Конңерт, щетка сөздеріне сөйлем қүрап 
жазыңдар.
Өздік диктанты
1.  Өткен дыбыс өріптерін жазып шығыңдар.
т, н, н, ғ, р, у, л, с, ж , м, о, қ, б, д, ы, е, і, ө, и, и, ң, з, 
г, ө, ү, п, я, ю, х, в, е, щ, ң, э, ч, ь, ш.
Тапсырма: 1. Дауысты дыбыстар.
2. Дауыссыз дыбыстар.
Жіңішкелік ь белгісі мен айыру бел гісі бар сөздер жазу.
43

Шығармашылың диктанты
1.  Аң, суың, жақта, аю, болады.
2.  Үстінде,  мұз,  жүреді.
3.  Балық, аю, ақ, жейді. 
,
Тапсырма: берілген сөздерді пайдаланып, үш сөйлем 
қүрап жазу.
Бақылау днктанты
Қыста қар жауады. Мүз қатты. Балалар қуанды. Олар 
аққала соқты. Шаңғы тепті. Мүзда конькимен зымыра-
ды (14 сөз).
Тапсырма: Балалар сөзіне буындық талдау жасау. 
Бақылау диктанты
Бала ерте оянды. Төсегін жинады. Ертеңгілік жаттығу 
жасады. Жуынды. Тамағын ішті. Сумкасын алды. Мек-
тепке кетті (15 сөз).
Қош бол,  менің әліппем!
Қатысушылар: Әліппе, математика командалары, уө-
зірлер,  жүргізуші.
Көрініс:  Сынып  мерекедегідей  безендірілген.  Оқу- 
шылардың 2 командасының өрқайсысында 1 уөзір түра-
ды.
1-уөзір. 
Ассалаумағалейкум. Уа, халайық!
2-уәзір. 
Армысыздар, аталар мен өжелер, аналар!
1 -уөзір. 
Кешегі сәби балаңыз,
Жарады міне, қараңыз!
Ғылым-білім жолына 
Енді қайық саламыз.
2-уәзір. 
Қош келдіңдер, балдырғандар!
Қадамдарың қүтты болсын!
Мектеп мынау, есік ашық,
Тек әдебің мықты болсын.
"Әліппе":  Ата, зейін салдың ба?
Бар өріптің алдында 
Неліктен "А" түрады?
44

V 
Деп бір күн сүрады.
Атам менің сауатты 
Ата, Ана, Ақыл, Ар, Адам 
А-дан басталатын шығар,
Қүрбаным ”А"-ның алда түрғаны. 
"Математика": Атам, өжем жөне мен
Болса есепке талабың,
Айта қойшы қане, сен,
Неше адам санадым.
" Ә ліппе ": 
Әрбір өріп н үрл ан ып,
Бізге нүрын шашады.
Әр өріптен бір шырақ.
Шүғыласын шашады.
"Математика”: Алфавитте қайсы әріп
А-дан кейін түрады.
Деп сүрады м үғалім,
Жауап бердім мен сонда,
Қалғанымыз бөрі, — деп.
" Әліппе ": 
Оңға қарай оқысаң да бір хал ық,
Солға оқысаң да бір халық,
Бүл ңай сөз?
" Математика”: Біздерде бар кей бал а
Дүрыс айтпай бүлдірген.
Тыңдап түрған айнала,
Жолдастарын күлдірген.
Бүл қай өріп?
"Әліппе": 
Қос бүйірін таянып,
Түратүғын қай өріп?
Жауабы:”Ф”.
Жүргізуші сөзі:  "Төлдер " айтады.
1-команда: Бүзау "м”-ны ”ө"-ге қосып, МӨ дейді,
Бота"Б"-ны ”Е ”-ге қосып, БЕ дейді,
Қүлын ”Е”-ні ”Е”-геңосып, ЕЕдейді,
Бала "Ма"-ны ”ма”-ға қосып, МАМАдейді.
"Математика": Екі қолым елім үшін алысса,
Екі аяғым жеткізеді алысқа,
Бөрін қосса қанша болады санап көр? 
"Әліппе": 
Бас бармақ, қойды баға ғой
45

Сұң саусақ, шөпті шаба ғой,
Ортан қол, суға бара ғой,
Аты жоқ саусаққа жұмыс жоқ, 
Шынашақ, үйықтап алағой.
"Туған ел" әні орындалады.
Екі командалардың оқушылары өтірік өлеңмен айты-
сады.
1-команда: 
Жүгіріп келіп пілге міндім,
Пілге міндім кішкентай інге кірдім.
Бір тышқан ақырыпты,
Мың мысықты шақырыпты.
Ңырамын да жоямын деп 
Қылыш алып жүгіріпті,
Маса ке ліп қояды.
Толып қалған қалдықты 
Шыбын келіп сояды.
2-команда: 
сахналық көрініс көрсетеді.
Сүт қалай ұйықтады?
1-оқушы: 
Сүт бір күні ұйқысырап,
Қатты үйықтапты.
Үйықтағаны соншалық,
Үйып қалыпты.
2-оқушы: 
Ой-бай!
Сүт ұйықтап қапты 
Қарап түрып
Айран болыпты, -  деп ел-жүрты 
Қайран бопты.
Сүт үйқысын қоя алмапты,
Айқайлап жатса да оянбапты,
Мүлде берекесі қашыпты,
Айран болу оңай ма?
Бақырып түрып ашыпты.
Ашыған айран,
Ашыған айран быжынып 
Қазанға симай, қүтырыпты.
Бүл сүтке үйңы үя салыпты.
Депті өжем әлгі айранды,
Бір дорбаға қүя салыпты.
46

Сүт сонда ғана ояныпты,
Еңіреп түрып жылапты,
Көзінің жасын бүлапты.
Бөлкім жүртіың өсегі 
Өңгіме ғой  кеіцегі,
Дорбадан аңңан сары су,
Сүттің көз жасы деседі.
Осы оңиғаға сөз бар ма?
Ертегіге саяды-ау,
Көп үйыңтаған зиян-ау!
(сүт,  дорба,қазанның суреттері көрсетіледі).
Жүргізші: Қазақ халқы  ең ежелден балаларын таза- 
лыққа,  кішіпейілдікке,  инабаттылыңқа  төрбиелейді. 
Ендеше, балалар, қандай тиым сөздерді білесіңдер?
1-оңушы: Босағада түрма.
2-оқушы: Ақты баспа.
3-оңушы: Кісіге қарап керілме.
4-оқушы: Түнде жалаңбас шықпа.
5-оқушы: Жағыңды таянба.
6-оқушы: Үлкендердің сөзін бөлме.
"Не жаман" әні орындалады.
"Әліппе": Аспанда не ыстық?
"Математика": Күн ыстық.
Жерде не ыстың?
Бөрі: Ал жерде
Әке мен шешеміз,
Сүйікті өрі тым ыстық 
Туған қыз-үл ыстық.
Ата-аналар  атынан  2-командаға  музыкалық  шашу 
беріп  жатқанда  жүргізуші  келгендерге лотерея  билет- 
терін таратады.
Ойын. "Кім епті?"
Үзынша  ж іпке  қүттықтау  хаты  қыстырылып  екі 
командадан  2  оқушының  көздерін  байлап,  қолдарына 
қайшы беріп қидыртады.
Лотерея билеттерінің сүраңтары:
47

1. Қазақтың бір халық әнін атаңыз.
2. Қыз,үл туралы мақал айтыңыз.
3. Жүмбақ айтыңыз.
4. Қонақтың қандай түрін білесіз.
5. Той бастаңыз.
Оқушылар ойыны аяқталғанда лотерея тапсырмалары 
да бітіп, тойбастарға дайындық жүргізіледі.
1-оқушы: 
. 
і 
Шіркін,  жылдам өссекші,
Баптап ағаш егер ек.
Шіркін жылдам  өссекші,
Жеріңді гүлге бөлер ек.
Шіркін жылдам  өссекші.
2-оқушы:
Қош бол, қүтты, Әліппем,
Көп  нөрсені  үйреттің,
Таныстырып  әріппен,
Тақылдатып сөйлеттің.
Бөрі:
Таныстырған  42-вріппен 
Қош бол, менің, өліппем!
Сені оқи, жаза білгенім,
Сауатты адам санасына кіргенім.
Бөрі "Өліппе” оқулығын сүйіп,тағзым  етеді.
Сцрацтар 
мен тапсырмалар:
1.  Бастауыш 
сыныптағы диктант  түрлеріне түсінік бер.
2 .  Өр түрін сипатта.
3 .  Диктанттарға  мөтін  қүрастыр.

II  Т А Р А У
ОҚУ Ж Ә Н Е  Т ІЛ  Д А М Ы Т У  ӘДІСТЕМ ЕСІ

жүктеу/скачать 14,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: