Қазақтың рухани әлемінің ерекшеліктері

14
Қазақстан халқының рухани-құндылықтық әлемі
жоқ.  Олар  араласпайтын  және  қандай  да  бір  адами  тағ-
дырдың алдын алмайтындай өмірде бірде-бір жағдай бол-
майды. Алла тағала ғаламды осылай жаратқан». 
Абай шығармашылығы – қазақ халқының бай рухани-
лығының шоғырланған көрінісі, Абай – қазақ халқының ар-
ожданы.  Қазақ  мәдениетінде  халықтың  кемшіліктері  мен 
жамандықтары туралы одан өткір жазған кім бар? Кім одан 
артық  ағартушылық  арқылы  қараңғылықтан  құтылудың 
қамын ойлады? Абай қазақ қоғамының ішіндегі алауыздық 
пен қырқыстан, жамандық пен пәлекеттерден шаршағаны 
мен  көңілі  қалғанына  қарамастан,  бұл  қоғамның  өзінің 
жетілмеген  әлемін  өзгертуге,  кемелдіктің  биігіне  жетуге 
мүмкіндігі бар екенін көрсетіп берді. Абайдың философи-
ясы  әртүрлі  мәдениеттердің  түйіскен  тұсын  білдіреді,  ол 
мәдениеттердің  бір-бірімен  және  автордың  өзімен  өзінің 
сұхбатын айқара ашады. Абай уақыттан тыс және кеңістік-
тік шекарадан тыс биік кемелдікке деген жалпыадамзаттық 
ұмтылысты  білдіруші,  сондықтан  ол  арқылы  және  оның 
шығармашылығы арқылы қазақ мәдениеті әлемнің көпте-
ген  мәдениеттеріне  үйлесе  түсінікті  болып  шықты.  Қазақ 
халқы  және  оның  бай  рухани  мұрасы  өзге  халықтар-
дың  өкілдерінің  жүрегінен  орын  тепті  және  бұл  үдеріс  –                 
жаңа  бүгінгі  адамзаттық  қауымдастықты  қалыптастыру-
дың,  оның  гуманистік  құндылықтары  мен  мұраттарының 
бастауы.
Бұл жағдай өткен заман – қазіргіні түсінудің кілті де-
ген  белгілі  ақиқатты  дәлелдей  түседі.  Біздің  қазіргіміз  – 
бұл барған сайын жаһандана түскен әлем, онда халықтар 
мен  мәдениеттер  барған  сайын  бір  бірінен  өзара  тәуелді 
бола  түседі.  Абайдың  онтологиялық  көзқарастарынан 
өніп  шыққан  рухани  әлеуетті  сақтау,  оны  жаңа  тари-
хи  жағдайларда  дамыту  –  біздің  бүгінгі  кезеңнің  және 
замандастарымыздың  міндеті.  Біздің  болмысымыздың 
қаншалықты шынайы екендігін пайымдауға бізді жақын-
дата түсетін тарихи өткеннің нәрлі дәні оны баға жетпес 

15
1  Қазақтың рухани әлемінің ерекшеліктері
қазынаға  айналдырады,  ал  бізді  рухани  кемелдікке  және 
бәсекеге қабілетті қазақ ұлтының ұмтылуына итермелей-
ді  деген  ой  туындайды.  Міне  сондықтан,  Абай  –  қазақ 
халқының  жан-жүрегі  мен  ақыл-ойы  –  XXI  ғасырдағы  
жаhандық  әлеуметтік-мәдени  өзгерістер  дәуірінде  руха-
ни өсу мен ағартудың қайнар көзіне айналады. Сонымен 
Абай-дың онтологиялық ілімі қазіргі жаһандануға байла-
нысты  туындайтын  күрделі  мәселелерді,  олардың  ішінде 
еркіндік  пен  руханият  проблемасын  талдауға  үлкен  сеп-
тігін тигізері айдан анық.
Міржақып Дулатовтың алғашқы өлеңдер жинағы 1909 
жылы  Қазан  қаласында  «Оян,  қазақ!»  деген  атпен  жарық 
көрді.  Онда  әлеуметтік  әділеттілік,  бостандық,  азаттық 
тақырыптары сөз болады. Ол «…жатудың енді, қазақ, жа-
рамасты» деп халық рухын осындай өтпелі кезеңде жандан-
дыру арқылы бүкіл қазақ халқын патшалық Ресей тарапы-
нан отарлық қанауға қарсы күреске, ұлттық бірлікке, өнер 
білімге шақырды.
Кешегі кеңес заманында да іштегі арманын сөзбен жет-
кізе алмаған зиялы азаматтарымыздың ұлы баба сөздерін 
әспеттеп,  үнінің  алысқа  жетуіне  жағдай  жасауының  бір 
сыры  осында  жатыр.  Қазақтың  күйлері  мен  өнер  туын-
дыларын  үзбей  тыңдаған  ұрпақтың  өршіл  рухын  бойына 
сіңіріп өспеуі мүмкін емес. Сол рух, міне, бүгін жаһандану 
заманында біздің егемен елдігімізді дербес демократиялық 
жолмен  қайта  құрып,  мәдениетімізді  дамытып,  бүкіл  дү-
ниетанымымызды  жандандырудамыз.  Мәдени  және  руха-
ни  мұраны  игеру  –  халық  рухын  жандандырудың  бірден-
бір жолы.

16
Қазақстан халқының рухани-құндылықтық әлемі
1.2 АБАЙДАН АРТЫҚ НЕ АЙТАМЫЗ?!
- Тәуелсіздік алғалы бері, ұлт пен ұлттық мәдениеттің 
бүкіл даму барысына орасан зор ықпал жасаған тұлғалар-
ды біз қаншалықты дәріптей алдық. 
-  Тәуелсіздік  қазақ  халқының  ғасырлар  бойы  аңсаған 
асыл  мұраты  еді.  Ата-бабаларымыз  қанын  да,  жанын  да 
аямай,  қанша  арпалысса  да,  жете  алмай  кеткен  қастерлі 
мақсатқа  біздің  ұрпақ  ХХ  ғасырдың  аяғында  дау-дамай-
сыз  қол  жеткізді.  Әлем  жұртшылығы  халқымыздың  дер-
бес елдігін таныды, демократиялық мемлекет құрдық, ұлт-
тық мемлекеттің барлық атрибуттары қалыптасты. Рухани 
бостандық, ой еркіндігі, халықтың рухани әлемі, ұлттық фи-
лософия мен ұлттық тарих, қазақ ұлтының сонау көне сақ-
тар мен ғұндар заманынан бүгінгі күнге дейінгі жүріп өткен 
ұлы  жолын  өркениеттік  әдіснама  тұрғысынан  тереңірек 
зерделеу тәуелсіз және егемен Қазақстан жағдайында ғана 
мүмкін болды. Тек тәуелсіздік пен егеменділік жағдайында 
ғана Қорқыт Ата, әл-Фараби, Қожа Ахмет Иасауи т. б. ғұла-
ма ойшылдар мен гуманистік көзқарас, қазақтың дәстүрлі 
дүниетанымы туралы бүкпесіз айтуға, айтып қана қоймай, 
жүйелі түрде зерттеуге халқымыздың бай рухани мұрасын 
игере отырып, ұлттық өзіндік сананы қалыптастыруға, бір-
тұтас ұлт болып ұюға мүмкіндік алдық. Бұл орайда ендігі 
алдымызда тұрған келелі міндеттердің бірі – халқымыздың 
ежелгі  тарихи,  мәдени  және  рухани  әлемінің  тереңнен 
тартқан  тамырларын  анықтап,  оларды  қопара  зерттеп, 
әлеуметтік-философиялық  тұрғыдан  біртұтас  жүйеленген 
ұлттық және теориялық жағынан ұғынылған тарихымызды 
жасап шығу. 
Ұлт  тарихын  ұлы  ойшылдар  мен  жеке  тұлғаларсыз 
көзге елестету мүмкін емес. Себебі ықылым заманнан бері 
ықпалына  ерген  халқын  өрге  сүйреп,  өркениет  жолымен 
алға  бастаған  да,  сенімді  ақтамай  орға  жығып,  азап  пен 

17
1  Қазақтың рухани әлемінің ерекшеліктері
қайғыға  душар  еткен  де  жеке  тұлғалар  болған.  Бүгін  біз 
олардың бірінің іс-әрекетін құрметпен еске алсақ, екіншісіне 
өкінішпен бас шайқаймыз. Ал әңгіме мәдениет, ғылым мен 
өнер  жайына  ауысқанда  жеке  ойшылдарды  ауызға  алмау 
мүлде мүмкін емес. Кез келген ғылыми және философиялық 
еңбек,  мәдениет  пен  өнер,  әдебиет  пен  музыка  туындысы 
жеке адамның ғана көкірегінен қайнап шығып пайда бола-
ды. Қазіргі авторы белгісіз, халықтық болып аталып жүрген 
жырлар мен күйлерді, әндер мен аңыздарды да кезінде жеке 
адамдар шығарған. Тек кейін олардың есімдері хатқа түспей, 
уақыт атты ұлы дүрмекте ұмытылып, ел жадында шығармасы 
сақталса да, өздері сақталмаған. Рас, ғасырлар қойнауынан 
бізге жеткен бұл шығармалар жүре бара өңделсе өңделген 
болар, толықса толыққан шығар, бірақ о баста бір ғана хас 
шебердің қолынан шыққаны талассыз. 
Осы  тұрғыдан  алғанда,  жадына  сеніп,  жазу-сызуға 
салғырттау  қараған  елде  Қорқыт  Атаның,  Әбу  Насыр  әл-
Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Қожа Ахмет Иасауидің, 
Асан Қайғының, Бұқар жыраудың, Абайдың, Шәкәрімнің, 
Құрманғазының т. б. Ұлы бабаларымыз шығармаларының 
сол күйі сақталып, бүгінгі ұрпақтарының игілігіне айналып 
отырғанына мың мәрте шүкірлік айтқың келеді. Сірә, кең-
байтақ даламыздағы өркениет көшінің өн бойынан қадау-
қадау шыңдар тәрізді уақыт өткен сайын бейнелері асқақ-
тай түскен осынау шашылып жатқан тарихи тұлғалардың 
бірқатары шығармаларының дер кезінде хатқа түскені ар-
қасында  даусыз-талассыз  түркі  мәдениетінің  төл  өкілдері 
аталып отырса, енді бірқатары ұлт пен ұлттық мәдениеттің 
өз кезіндегі, тіпті кейінгі бүкіл даму барысына орасан зор 
ықпал жасағандықтан халық жадында мәңгі бақи қалған.  
Ендігі  міндет  –  алтынның  сынығындай  осынау  асыл 
мұраларымызды жинақтап, біртұтас жүйеге айналдырып, 
халықтың  рухани  жаңаруына  қажет  табиғи  арна  қалып-
тастыру. Ол үшін біз, ғалымдар, ең алдымен «рух», «руха-
ният», «руxанилық» ұғымдарының мәнін қысқаша саралап, 

18
Қазақстан халқының рухани-құндылықтық әлемі
отандастарымыздың  руханилық  тұрғыдан  жаңару  және 
даму бағдарларын айқындап алуымыз қажет. 
- Біздің ұлттық тарихымыз көшпелі халықтың мән-
сіз-мағынасыз  жөңкіле  босуының,  атыс-шабыстарының 
жай әншейін жиынтығы емес екені белгілі. 
- Иә. Қазіргі өркениетті елдердің негізін құраған халық-
тар бір-бірімен әлі араласа алмай жатқанда шаруашылық-
ты жүргізу тәсілдері мен әскери өнерді меңгеруде алдына 
жан салмаған Еуразия құрлығының қақ ортасындағы ежел-
гі түркілер өзге халықтарға мәдениет жеткізуші, Шығыс пен 
Батыс мәдениетін бір-біріне жалғаушы рөлін атқарған. Тіп-
ті Жерорта теңізі жағалауындағы ежелгі дәуір өркениеті де 
бүгінгі Батыс елдеріне түркі-мұсылман өркениетінің дана-
лық өкілдерінің еңбектері арқылы жеткен. Мыңжылдықтар 
бойы алыс-жақын жұрттың бәрін қаһарымен қалтыратып, 
өзінің озық мәдениетінің ықпалына сіңірген түркі халқының 
күш-қуатының  сырын  зерделей  келіп,  Нұрсұлтан  Назар-
баев  өзінің  «Тарих  толқынында»  (1999)  атты  монография-
сында  біздің  даңқты  ата-бабаларымыздың  бойында  асқақ 
рух, мызғымас бірлік, жағдайға тез бейімделгіш алғырлық 
болғанын  сол  замандардан  сақталған  деректерге  сүйене 
отырып дәлелдейді. Дәл осы қасиеттер оларды адамзат кө-
шінің  алдына  шығарған.  Дәл  осы  қасиеттер  кейін  қанша 
қыспаққа түссек те, біздің төл болмысымызды сақтап қалуға 
жәрдемдескен.  
Кейін  отаршылдар  да,  тоталитаризм  идеологтары  да, 
ең  алдымен,  қазақ  халқының  бойындағы  ұлттық  рухты 
жоюға  тырысты.  Олардың  жоспарынша,  осының  бәрінен 
соң ұлттық кие күйреп, психологиялық тығырыққа тірелуге 
тиіс еді. Алайда нәтижесі басқаша болды. Қазақтар – ұлы 
өркениеттердің мұрагерлері тарихының мұраларынан өзі-
нің  «ұлт  –  мен»  дегізерлік  қасиеттерін  алып  шықты.  Жай 
ғана  алып  шығып,  жай  ғана  сақтай  білген  жоқ,  сонымен 
бірге еселеп, жаңғырта да білді». 

19
1  Қазақтың рухани әлемінің ерекшеліктері
Ғасырлар бойы әрбір қазақты ортақ қауымға біріктіріп, 
ұлт етіп ұйытып, әрбір адамның тарихи зердесін жас кезі-
нен қалыптастыруға, сөйтіп, тұтас халықтың бірегейлігі мен 
төлтума  дүниетанымын  сақтауға  жәрдемдескен  дәстүрлі 
рулық  құрылымымыздың,  жеті  атаға  дейін  ірге  бөліспей-
тін  отбасылық  үлгіміздің  оңды  ықпалдарын  шынайы 
және  мүлде  жаңа  көзқарас  тұрғысынан  бағалай  отырып, 
Елбасымыз  бұл  дәстүрдің  де  ілгері  дамуымызға,  ұлттық 
топтасуымызға  тірек  болар  тұстарын  қажетімізге  жарату 
қажеттілігін айтады.    
-  Жөн-ақ.  Бір  ақиқат  дүние,  идеологиясыз  қоғам  бол-
майды. Бізде да-муымызға бағыт-бағдар болатын не бар? 
-  Қоғам  өз  алдына  қояр  міндет-мақсаттарын  айқын-
дап  алуы  керек.  Әрі  өзінің  дамуына  тірек  болатын  негізгі 
идеялық  бағдарлар  мен  ұғым-түсініктерді  тауып,  сол  не-
гізде  өркендеуі  тиіс.  Дүниедегі  ең  қарқынды  дамыған,  әр 
саладағы табыстарымен әлемді таңдандырған Жапон мем-
лекетін алайық. Жапон ұлты – өзгелерге үлгі болуға лайық, 
уақыттан  озған,  бізбен  салыстырғанда  көш  ілгері  дәуірде 
өмір сүріп жатқан ұлт. Сол жапондар екінші дүние-жүзілік 
соғыстан  күйреп  жеңіліп,  көп  шығынға  ұшырап,  ұлттық 
рухы  төмендеп  шықты.  Осы  сәттен  бастап  олардың  өзін-
дік  жолын,  еңбек  этикасын,  негізгі  нысаналы  мақсатта-
рын, білім берудің ұлттық моделін іздеуі басталды. Мұның 
терең  себебі  бар  еді.  Халықтың  рухын  биіктетіп,  ұлттық 
өзіндік санасы мен психологиясын өзгертіп, білімін көтеріп 
алмай,  шын  мәніндегі  жоғары  технологияға  негізделген 
серпінді экономикалық дамушы қоғам құру мүмкін емес. 
Кез  келген  материалдық  және  рухани  байлықты  жасау-
шы – халық. Халық діліндегі түбірлі өзгерістер экономика-
лық  категорияға  айналып  отырады.  Сонымен,  жапондар 
немістің  озық  оқу  жүйесін  алып,  оны  өз  мәдениеті  мен 
дәстүрлеріне сәйкес түбірінен қайта қарап, ыңғайластырып 
және бейімдеп алды. Ол бұрыннан да іштей тәртіпті, іскер, 

20
Қазақстан халқының рухани-құндылықтық әлемі
жұмысты тиімді және шапшаң сапалы істей білетін халық 
болатын.  Осы  жақсы  қасиеттеріне  терең  білім  мен  жаңа 
демократиялық қоғамда өмір сүру, ұстындар мен заңдарды 
қатал  сақтау,  заң  аясында  ғана  жемісті  іс  істеу  үрдістері 
қосылды.  Нарықтың  экономикалық  этикасы  мен  идеоло-
гиясы  халық  санасынан  берік  орын  алды.  Сөйтіп,  тиімді 
жапондық экономикалық жүйе құрды. 
Біз де жастарымызды оқыту жүйесін мүлде жаңа негіз-
де құрып, ұлттық рухани бастауларымызға сүйене отырып, 
жаңа ашық қоғамның жаңа дүниетанымы мен тарихи сана-
сы қалыптасқан адамдарды өмірге келтірудеміз. 
Әр  халық  өзінің  ұзақ  мерзімді  стратегиялық  мақсат-
тарын, идеяларының басыңқы бағыттары мен міндеттерін 
жақсы  біліп,  өз  елінің  таяудағы  ондаған  жылдарда  қан-
дай  болатынын  көз  алдына  айқын  елестете  алатын  бо-
луы  тиіс.  Қазақстанның  2050  жылға  дейінгі  қалыптасқан 
мемлекеттің  даму  стратегиясы  болашақтың  бейнесін 
айқын  аңғартып  қана  қоймайды,  сонымен  қатар  оның 
жүйелі  әрі  кезең-кезеңмен  терең  ойластырылған,  ғылыми 
негізделген  бағдарламасы  іспетті.  Өйткені  стратегиялық 
даму жоспарының басты назарында адам мәселесі – оның 
тұрмыстық  әл-ауқат  жағдайы,  рухани  байлығы,  дүниеге 
көзқарасы,  ділі,  денсаулығы,  қауіпсіздігі,  кедейшілік  пен 
жұмыссыздықты  бірте-бірте  жою  сияқты  аса  маңызды 
әлеуметтік  мәселелер  тұр.  Бұл  ретте  ол  әрбір  басшы  мен 
әрбір  қазақстандық  азаматтың  ынта-ықылас  танытуы  мен 
іскерлігін  арттыруды,  жеке  рухани  бостандығы  мен  жоға-
ры  жауапкершілігін  күшейтуді  көздейді.  Әр  адамның 
тағдыры өз елінің тәуелсіз болуына және өз басының аян-
бай  күш-жігер  жұмсауына,  белсенділік  танытуына,  ерік-
жігеріне, алға қарай ұмтылысына, табандылығы мен еңбек-
сүйгіштігіне байланысты. 
«Қазақстан-2050»  стратегиясы  тарихи  нақтылықтың 
іргелі  ұстынына  негізделген.  Онда  әрбір  кезеңнің  өзіндік 
ерекшеліктері  мұқият  ескерілген,  көпэтносты  қазақстан-

21
1  Қазақтың рухани әлемінің ерекшеліктері
дық қоғамды демократиялық тұрғыдан жетілдірудің негізгі 
мәселелері, басыңқы бағыттары мен міндеттері айқын көр-
сетілген. Бұл ұстынның мән-мағынасын «Ой – ауқымды, іс 
– нақты болсын» деген сөздермен жеткізуге әбден болады. 
Мұның өзі – стратегиялық міндеттердің орындалуы нақты 
іс-қимыл арқылы қамтамасыз етілуі тиіс деген сөз. 
Осы  заманғы  өркениет  құндылықтарының  арасын-
да  адам  бостандықтары  мен  құқықтарының  алатын  орны 
ерекше.  Ол  құқықтар  дүниежүзілік  қауымдастықта  өзі-
нің  лайықты  орнын  алуды  ойлайтын  әрбір  мемлекетте 
қоғамдық  өмірді  демократияландыру  қажеттігін  толық 
мойындауға негізделген. 
Тоталитарлық  қоғам  жеке  адамның  құқықтары  мен 
бостандығының барлығын да сөз жүзінде қаншама көпір-
те  жариялағанымен,  шын  мәніндегі  нағыз  демократияны 
қамтамасыз етуге мүлде дәрменсіз болды. Соның салдары-
нан да ол қоғамда елдің қожайыны деп жарияланған еңбек 
адамдары  шындығына  келгенде  орасан  зор  партиялық-
мемлекеттік машинаның  елеусіз ұсақ тетіктері деңгейінде 
ғана  қалып  қойды.  Ал  жекеменшіктің  болмауы  мен  жап-
пай теңгермешіліктің орын алуы жоғары өнімді еңбек ету-
ге деген ынта-жігер атаулыны бір жолата езіп-жаншып, ба-
сып тастады. Қоғамдағы идеологиялық өктемдік пен өмір 
сүрудің  мейлінше  қатаң  шектеулі  ережелері  жағдайында 
адам өзінің таңдау құқығынан жұрдай болып шыға келді. 
Өйткені тоталитарлық саяси тәртіп үстемдігі жеке адамның 
негізгі  демократиялық  құқықтары  мен  бостандығын  елеу-
сіз қалдырып, аяқасты етуге жеткізді. 
- Интеллигенция әрбір ұлттың, әрбір халықтың қай-
мағы деп жатады. Ғалым ретінде зиялы қауымға байланы-
сты тілге тиек ете отырсаңыз. 
- Зиялы адам – ол өз болмысынан гөрі халықтың бол-
мысын  көбірек  ойлайтын  ой  еркіндігі  бар  адам.  Әлихан 
Бөкейханов, Мұстафа Шоқай, Мағжан Жұмабаев, Шәкәрім 

22
Қазақстан халқының рухани-құндылықтық әлемі
Құдайбердиев  және  басқалар  дүниеге,  байлыққа  қызық-
паған.  Олар  халықтың  мұң-мұқтажын,  мүддесін,  оның 
жоғын  жоқтауға  бар  өмірін  сарп  етті.  Қарақан  бастарына 
жұмақ іздеп жанталаспады. Артымда бір өшпес із қалып, 
кейінгілер мені мақтап-мадақтаса екен деген жымысқы ой 
миларына кіріп те шықпады.  
Кезінде Италияның Антонио Грамши деген ғұлама ой-
шылы  болған.  Ол  «Интеллигентсіз  қоғам  болмайды»  де-
ген. Сол ғұламаның пікірін біз де қолдаймыз. Өйткені озық 
ойлы  азаматсыз,  көш  бастар  серкесіз  қоғамның  көйлегі 
жыртылатыны анық. Орыстарда интеллигенция, біздерде 
зиялы  қауым,  интеллектуалдық  элита  дейді.  Бірақ  осы 
зиялы қауымның ішінен шынайы зиялылар пісіп-жетілуі 
үшін уақыт керек қой. Грамшидің айтуынша, зиялылар екі 
топқа бөлінеді. Біріншісі – дәстүрлі (табиғи), ал екіншісі 
– органикалық. Дәстүрліні – халықтың өзі туғызады. Мы-
салы,  қазақтың  тектілік  пен  парасаттылықты  тең  ұстаған 
хандары,  билері,  шешендері,  жыраулары  –  осы  табиғи 
зиялылықтың  қаймағы.  Ал  органикалыққа  кәсіби  білімі 
бар,  озық  ойлылар  (мұғалімдер,  агрономдар,  ғалымдар, 
инженерлер т. б.), оқығаны да, тоқығаны да барлар жата-
ды. Қазақ халқының өткеніне сәл көз жүгіртейікші: Асан 
Қайғы,  Бұқар  жырау,  Абай,  Шоқан,  Ыбырай,  Шәкәрім, 
Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Ғұмар Қараш – осылар-
дың оқығаны бар, тіпті оқымағаны бар – озық ойлы, халық 
үшін тебіренген жандар, гуманист-ойшылдар ғой. 
Адамзаттың  рухани  болмысына  үн  қосып,  өркениетті 
елдер қатарына ұмтылу үшін жас ұрпақ өзінің өмір фило-
софиясын, тарихын, мәдениетін, әдебиетін, тілін, ділін, дінін 
жақсы біліп, ой-өрісін мейлінше кеңейтуі керек дейміз.  
Мал да, дүние де адам тіршілігіне керек шығар. Бірақ өз 
ұлтының озық ойлы серкесі болу үшін – бүгінгі күні талант, 
білім аздық етеді. Бұл екеуіне ұлттық намыс, ұлттық мінез, 
ұлттық сана, ұлттық рух, ұлттық болмыс қосылуы қажет. 

23
1  Қазақтың рухани әлемінің ерекшеліктері
Қоғамдағы  әлеуметтік-саяси  тұрақтылықты  қамтама-
сыз  ететін,  негізінен,  зиялылар  ғой.  Халықты  ұлы  іске 
топтастырып,  тіпті  ұлт  ретінде  қазақтың  өзін  іштей  бір-
біріне  жақындастыратын  да  –  осы  зиялылар.  Бірақ  қазір-
гі заманда қазақ зиялыларының рөлі күшейген сайын жа-
уапкершіліктің  де  күшейетінін,  олардың  иығына  түсетін 
салмақтың  тым  ауыр  екенін  сол  интеллектуалдық  элита-
мызды  өзара  сезінулері  керек.  Құрғақ  ақыл,  құр  даудан 
ештеңе өнбейтінін көріп те, біліп те жүрміз ғой. Ал мем-
лекет  басшылары  зиялы  қауымның  ой  өлшемінен  шық-
қан, таразы безбенін тартатын түйінді ұсыныстарын жүре 
тыңдамауға ұмтылулары қажет.  
Абай он бесінші қара сөзінде: «… Егер де есті кісілердің 
қатарында  болғың  келсе,  күніне  бір  мәрте,  болмаса,  жұ-
масында бір, ең болмаса айында бір өзіңнен өзің есеп ал! 
Сол  алдыңғы  есеп  алғаннан  бергі  өміріңді  қалай  өткіздің 
екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күніңді 
өзің  өкінбестей  қылықпен  өткізіппісің?  Жоқ  болмаса,  не 
қылып өткізгенінді өзің де білмей қалыппысың?» дейді да-
нышпан ойшыл. Міне, кейінгі жастарға ұлы Абайдан артық 
не айтамыз! 
- Десек те, қазақ қоғамының сан ғасырлық тарихи да-
муы  елеп-екшелеп,  бүгінгі  күнге  дейін  жеткізген  ұлттық 
діліміздің өзге отандастарымызды біріктіретін, сөйтіп, 
бірегей  халық  боп  ұйысуға  жәрдемдесетін  қандай  қадір-
қасиеттері бар. Мінез-құлқымыздағы жарамсыз әдеттері-
міз қайсы?! 
-  Бірнеше  топқа  бөлуге  болады.  Біріншіден,  қазақ 
халқы  –  табиғатынан  қиналғанға  қол  ұшын  беруге  даяр 
тұратын, ізгілікке жаны құмар, данышпан, гуманист халық. 
Қонақжайлығы да, кеңпейілділігі де, жомарттығы да, тіпті 
шашпалығы да осы сезімнен туындаған. Діні қаттылықты, 
бар бола тұра ештеңе татырмайтын шық бермес шығайбай 
сараңдықты әжуа етумен келеміз. Бәлкім, аталарымыздың 

24

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: