Бас редактор

34

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

лау, оны пір тұту – ежелгі салтымыз. Солар-

дан қолдау тілейміз. «Өлі риза болмай, тірі 

байымайды»  деген  мақал  осындай  жайлар-

дан туындаған. Қазақтың салт-дәстүрі басқа 

халықтарға ұқсамайды, сонымен ғана ол ха-

лық  өзінің  басқа  елдерден  ерекшеленетіні 

де сондақтан болса керек. Мысалы, 

сүйінші 

қуанышты  хабар  жеткізуші  адам  «сүйінші-

сүйінші»  деп  келеді.  Мұндайда  қуанышты 

үй  иесі  «қалағаныңды  ал»  дейді.  Немесе 

оған  риза  болатындай  сыйлық  ұсынады. 

Бұл қуанудың, ризалықтың белгісі. Сүйінші 

сұ раудың  да,  оның  сүйіншісін  алудың  да 

ешқандай сөкеттігі жоқ.

Ал  Сәлемдеме  (дәстүр)  –  адамдардың 

бір-біріне  деген  сыйластығының,  құрмет 

тұ туының  айқын  белгісі.  Олар  көптен  көр-

мей  сағынысқан  адамдардың  бір-біріне  жі-

бер ген  қымбат  бұйымы,  асыл  заты  неме-

се  жеңсік  тамағы,  қысқы  сыбағасы.  Оның 

қымбат бағалы болуы шарт емес. Сәлемдеме 

келген  адам  жіберген  адамға  ақ  батасын, 

шын  ризалығын  білдіріп,  қатты  қуанады. 

Көрімдік  болса,  жаңа  туған  балаға,  жас 

келінге,  ботаға  тағы  басқа  алғаш  көрген 

сәт те  көрімдік  сұрау  халықтың  ежелгі  жә-

не  лайықты  дәстүрі.  Мұның  маңызы  алып, 

беруде  ғана  емес  жақын-жуықтың  адам-

гершілігін,  ниетін,  ашыққолдығын  да  та-

 

нытудың белгісі ретінде қаралады. Байғазы 

мен көрімдік екеуі екі басқа ұғым. Көрімдік 

адамға,  жандыға,  байғазы  көбінесе  жан-

сыз  дүниелерге  қатысты  айтылады.  Базар-

лық  алыс  сапарға  саяхатқа,  сауда  жолына 

шыққан адамдар жерлестеріне, көрші-көлем-

деріне,  сыйлас  адамдарына,  жас  балаларға 

ірілі-ұсақты сыйлықтар әкеледі. Оны «базар-

лық»  деп  атайды.  Бұл  жақсы көрудің,  сый-

ластықтың  белгісі  және  ескерткіш  ретінде 

қабылданады.  Еңбекте,  Жеті  ата.Жеті  ата-

сын  білмеген  –  жетесіз  (мәтел).  Әр  адам 

жеті  атаға  дейін  жақын  туыс  саналады. 

Қазақ халқы жеті атаға дейін қыз алыспаған. 

Бұрынғы  адамдар  бір-бірімен  танысқанда, 

жүздескенде  руын,  тегін  сұрауы  осыдан 

шыққан. Жеті ата әкеден төмен емес, жоғары 

таратылады. Олай болса жеті ата: 1. Бала. 2. 

Әке. 3.Ата. 4. Арғы ата. 5. Баба. 6. Түп ата. 7. 

Тек ата. (Ата-тек деген сөз осыдан шыққан). 

Жеті  атаны  тарату  осылай  жіктеледі.Осы 

жайт тың  бәрі  де  схема  түрінде,  жан-жақты 

көр сетілген.

Тыйым«Қызға  қырық  үйден  тыю,  ұлға 

отыз  үйден  тыю»  (мақал).  Халқымыздың 

тәрбиелік  құралдарының  күнделікті  қол-

да нылатын  үлгі,  өнеге  түрлерінің  бірі  – 

тыйым. Бұл балалар мен жастарды жаман 

әдеттерден  сақ тандырып,  жақсылыққа 

бейімдеуден шық қан педагогикалық ұғым. 

Осы  ар қы лы  олар  әркімді  теріс  мінез, 

орынсыз 

қи мыл дардан 

сақтандырып 

отырған. Халық ұғы мында тізені құшақтау 

–  жалғыз  қалудың,  үлкеннің  жолын  кесу 

-  әдепсіздіктің,  қолды  тө беге  қою  –  ел-

жұрттан безінудің, асты тө гу  – ысыраптың 

белгісі  деп  таныған  және  он дай  істерге 

қатаң  тыйым  салған.  Ел  ішінде  тыйым 

түрлеріне  байланысты  сөздер  көп теп 

саналады. Ал араша дегеніміз не? Ара ша.  

Екі  адам  жанжалдасқанда  немесе  төбе-

лескенде оның жанындағы адамдар «араша, 

араша!»  деп  басу  айтуға  тиіс.  «Араша»  де-

ген сөзді естіген адамдар араша беруге яғни 

жан жалды дереу доғаруы керек. Араша бер-

мей жанжалдасу қазақ әдетінде жоқ. Ондай 

адам ға айып бар.

35

ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮР

Құтты болсын айтубала туған, келін түсір-

ген т.б. сол сияқты қуанышқа «қайырлы бол-

сын» айту ата салтымыз. Ол сол адамдарға 

деген  ыстық  ықыластың,  қуанышқа  ортақ 

екен дігінің белгісі. Бұл да қазіргі кезде аса 

қажет дәстүрдің бірі екендігін ұмыту барын 

айт пасқа болмайды.

Ал Тоқымқағарше?Жас адам жолға шық-

қанда жасалатын дәстүрлі бас қосу. Арнаулы 

мал  сойылып  сыйлы  мүшелер  салынып  ет 

асылып,  кең  дастархан  жасалады,  ойын-

сау ық,  өлең,  жыр  айтылады.  Бұл  –  сапарға 

шық қан  жігіттің  тоқымы  жерде  қалмасын, 

ат-көлігі аман келсін деген жақсы тілек біл-

ді ру дің белгісі.

Тізе  бүгутәрбиедегі  аса  қажет  ком по-

ненттердің бірі. Халық әдебімен тізе бүгудің 

бірнеше  түрі,  жолы,  шарттары  бар  екен. 

Мұның  бәрі  де  негізінен  әдептілік,  тәртіп 

заңдарына негізделген. 1. Жұмысы болып бір 

үйге келген адам шаруасын отырып айтады. 

Егер  тым  асығыс  болса,  ол  жайын  айтып 

бір  тізесін  бүгуі  керек.  Бұл  –  шаңыраққа 

көрсетілген  құрметтің  белгісі.2.  Бұрынғы 

дәстүрде  біреуден  бата  тілегенде  ол  адам 

бір тізесін бүгіп, екі қолын жаяды. Бұл әдет 

бүгінге  дейін  сақталған.3.  Ұрыста,  жекпе-

жекте немесе айтыс-тартыста жеңілген жақ 

не месе кешірім сұраған айыпкер тізесін бү-

гіп, басын иіп, айыбын төлейді.

Шашу – қуаныш айғағы ретінде жасала-

тын өте сұлу да салтанатты дәстүр. Келін түс-

кенде,  жақсылық  күндерде,  алыс  сапардан 

жолау шы  келгенде,  құда  келгенде  тағы 

басқа зор қуанышты күндерде әйелдер құрт, 

кәмпиттен,  күміс  теңгеден  шашу  шашады. 

Шашылған  шашудан  тойға  қатысушылар 

теріп алып, ырым қылып балаларына апарып 

береді.  Шашуды  әйелдер  ғана  шашады. 

Мұны да жастардың білгені жөн.

Ал, осы дәстүр дегеніміздің өзі не? Менің-

ше, ол – халықтың ұзақ өмірінде қалыптасып, 

сұрыпталған жақсы қасиеттердің тұтас біті-

мі,  көзқарасы,  түсінігі,  шындықты  тану 

қағи да сы.  Дәстүрге  халықтың  әдет-салты, 

күн де лікті тіршілігінің ауқымы, адамдардың 

қалып тасып  үйренген  мінез-құлқы  –  бәрі 

де   кіреді.  Олар  жинақтала  келіп,  ұлттық  

бол мысты  анықтайды,  ұлттық  сипатты  та-

нытады. Әрине, өмір бір қалпында тұр май-

ды,  жаңарып,  жалғасып,  жаңғырып  жата-

ды.  Соған  байланысты  ой-сана,  ұғым-түсі-

нік,  талғам  да  жаңарады.  Жаңарып,  өзге-

ріп  жатқан  қоғам,  қоғамдық  қатынастар 

дәс түрге  белгілі  дәрежеде  әсер  етеді.  Оны 

өзгер туге,  әлемдік  көзқарастардың  ырқына 

бағын дыруға тырысады. Әр халықтың бой-

ында  жаңаны  қабылдау  қасиетімен  бірге 

кон сер вативтік  көзқарастар  да  болады.  Ол, 

ең  ал дымен,  дәстүрге  қатысты.  Біз  жаңаны 

қа былдай тұрып, ескі әдетті, мінез-құлықты, 

яғ ни дәстүрді сақтауға тырысамыз. Ұлттың 

ұлт тық қасиетін сақтау үшін дәстүрдің озық 

үлгілерін  тұрақтандырып,  ол  үшін  күресу 

қажеттігі де осыдан туындайды. 

Мәселен,  қазақтың  салтындағы  ұлдың 

тө бе  шашын  ұзарта  өсіріп,  моншақ  аралас-

ты ра  өріп  қою.  Оның  аты  –  айдар.  Бұл  ғұ-

рып  негізінен,  тіл  –  көзден  сақтау  үшін  ер 

балаларға жасалады. Кенесарының інісі На-

урызбай батырдың ұзын айдары болғаны та-

рихтан белгілі. Ақсарбас атау. Адамдар қауіп-

қатерге  ұшырағанында  «Аллаһ  Тағала  мені 

осы қиындықтан құтқара гөр! Ақсарбас!» деп 

құдайы  атайтын  болған.  Мұндай  жағдайда 

«Ақсарбас!» деп үш рет айқайлаған. Сосын 

қауіп-қатерден  аман  қалғанында  әлгі  адам 

ауыл  аймағын  шақырып  құдайы  берген. 

Ақсарбасқа  шалынатын  малдар:  бозқасқа 

(қой),  көкқасқа  (жылқы),  қызыл-қасқа 

(сиыр). Адам ақсар-бас атағанда қай малын 

айт са, соны құдайыға союға тиіс. 

Ақ  құйып  шығару.  Халқымызда:  «Үйге 

кірген жыланға да ақ құйып шығарады» де-

ген  мәтел  бар.  Қазақтың  ақ  деп  атайтыны: 

сүт,  қымыз,  шұбат,  айран.  Қалың  өрт  келіп 

қалғанында  алдынан  ақ  шашады,  үйге  жы-

лан  кіріп  кеткенінде  басына  сүт  не  айран 

құйып үйден шығарып барып өлтіреді. Бұл 

қазақтың үйіне келген жауына да жамандық 

жасамайтын ұлттық мінезінен шыққан әдет.

Ат тергеу. Ол – адамды сыйлауға арналған 

ізеттілік әдет-ғұрып. Ұлттық болмыс бойын-

ша әйелдер атасына, қайнағасына, қайны сы-

на,  қайын-сіңілісіне  атын  атамау  үшін  қо-

36

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

сым ша ат қояды. Мұны ат тергеу деп атай-

ды. Мұндайда қойылатын аттардың кейбірі 

мынандай:  «Мырза  қайнаға»,  «бай  атам», 

«би аға», «тентегім», «еркежан», «шебер ше-

шей», «ақ әже», «сырғалым», «шашбаулым». 

Жеңгелері  қайныларына  әзілдеп,  бойлары 

тапал  болса  «сұңғақтым»,  жайбасар  болса 

«жүйрігім» деп те ат қояды. Ер адамдар да 

өзінен  үлкендерді  Мәке,  Сәке  деп  құр мет-

тей ді. 

Анттасу. Жаудан кек қайтару үшін, адам-

дар  бір-біріне  деген  адалдықтан  айнымау 

үшін,  еларалық  тату  келісімді  сақтау  үшін 

ант  айтатын  салт-дәстүр  бар.  Халық  антын 

бұзған  адамды  «Ант  атқан»  деп  жек  көріп, 

«Уа, айтылған ант, серттескен уәде, алысқан 

қол қайда?» - деп, кінәласады.

Қазақ  мемлекетінің  ұлттық  идеологиясы 

да,  менің  ойымша,  халқымыздың  осындай 

жолмен  қалыптасқан  әдет-ғұрпын,  салт-

дәстүрін,  тілін,  дінін  сақтап  дамытуға,  осы 

жолда  жаңа  заман  ұсынып  отырған  қа жет-

тіліктерді  өз  сараптауымыздан  өткізе  оты-

рып, қабылдауға құрылуы керек. Дәстүр әр 

халықтың өмірі мен сол кезеңдегі қоғамның 

өзіндік ерекшеліктері негізінде қалыптасады. 

Ол  да  дәстүрге  кіреді.  Қазақ  халқы  адам 

санының аздығына қарамастан, Еуразияның 

дәл орталығында ұлан-байтақ жерді иемден-

ген. Тереңдеп зерделесек, осының түп тамы-

рында отаншылдық, елін қорғау жолындағы 

ерлік істерінің іздері жатыр. Кең даланы ме-

кендеген халық өз ұрпағын жауласса – най-

за  ұстайтын  батыр,  дауласса  –  сөзден  есе 

жібер мейтін шешен етіп баулыған. 

Шешендік  –  ұшқыр  ойдың  қас  қағымда 

тіл ге оралымдылығы, байламы; дер кезінде 

дәл  мағынасын дөп басар бейнелілігі; мәнді, 

ой лы сөздердің мәйекті мақал мен мәтелге ай-

налуы; дау-дамайда қазылық, мәмілегерлік; 

ара қатыста елшілік, жаугершілікте бітім гер-

лік; ұрпаққа, қалың қауымға өсиет. «Ала жа-

ғым  кетсе  де,  айтажағым  кетпесін»  дейтін 

қазақ тың сөзге қонақ беруі.

Шешендік сөз өнері. Байырғы салалары: 

бей нелі сөз, шешендік сын, шешендік өсиет, 

ше шендік  нақыл,  шешендік  дау,  шешендік 

тол ғау.  Әр  қайсының  әсерлі  өңі,  сұлулығы, 

татым дығы,  дуалылығы,  зерделігі  адам  ой 

жүйесіне,  жан-дүниесіне,  сезіміне  мық-

ты   қозғау  салады,  жүрек  тебірентеді.  Тың-

даушының  еркі  мен  сезімін  билейді,  тол-

ғандырады.  Шешендік  сөздер  ағып  тұр-

ған   поэзия,  тұнып  тұрған  философия.  Ақ 

өлеңмен  өрілген  сөз  тұнығы:  сырлы  теңеу,  

астарлы  сын,  жинақы  ой,  жұмбақты  мең-

зеу,  қисынды толғам, тылсымды талай. Бәрі 

тіл  құдіретінің,  пікір  түйінділігінің,  таң ға-

жайып  ой  толғағының  әмбебап  туындысы. 

Өмір  құбылыстарына  байламды  шешендік 

сөз дер  орны-орнына  қойылса  шебер  шен-

дес тіріледі.  Сырланып,  әрленіп,  татымы 

нәр  ленсе  ойды  шалқытып,  сезімді  тербеп 

адам  көңілін ұйытады.

Сұлу,  өрнекті  әр  шешендік  сөздің  өзіне 

тән терең мағыналы және астарлы жүктемесі 

бар.  Жүйелі,  байыпты  айтылса  досқа  пір, 

дұш панға  зіл,  шат  көңілге  шабыт,  қам 

көңілге демеу, батырға айбынды ұран болар 

әрі тәтті, әрі қатты, әрі майда, әрі өткір алмас 

тіл болатыны анық. Яғни, оқу құралындағы 

салт-дәстүрдің,  ондағы  шешендік  өнердің 

қалып тасуына  жол  салар  рухани  дүниенің 

мол болуы қуантарлық жайт.

Халықтың осы мінезін заманы, өмір сүр-

ген ортасы туғызған, ол жақсы дәстүрге айна-

лып, жалғасын тапқан. Сол кең байтақ дала-

ны мекендеген халықта бір тіл, бір әдет-салт, 

бауырмалдық, қонақжайлылық қалыптасқан. 

Қалтасына  құмалақтай  бір  құрт  салмай, 

ұзақ жолға шығып, жолшыбай түскен ауыл 

адам дары оны танымаса да құдасындай күт-

кен.  Жердің  кеңдігі  мен  шаруашылығын, 

кәсі бін  даралайтын  ерекшеліктердің  бәрі 

де  ғасырлар  бойы  сұрыпталып  дәстүрге 

ен ген.  Әдеп-иба-  қазақы  дәстүрлі  ортада 

тұрақтанып  қалыптасқан  моралдық  нор-

малар мен ережелерден туындайтын қауым 

мүшелерінің  мінез-қүлқына  қойы ла тын 

этикалық  талап.  Ол  бағзыдағы  адам дар-

дың  дүниетанымдық  пайымдаулары  мен 

дәстүрлі  ортадағы  рухани,  моральдік  қүн-

дылықтарынан туындап, тарихи-мәде ни да-

му   барысында  орныққан  қоғам  мү ше лері 

ара сындағы  (түрлі  деңгейдегі  -  жеке  адам, 

ата,  ру,  қауым,  этнос)  қатынас  нормаларын 

37

ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮР

рет теу қызметін атқарады, яғни, тіршілік қа-

мы  мәдениетінде  өзіндік  реттеуші  «тетік» 

ретін де қарастырылады.

Қазақы түсінікте әдеп-иба сақтау адамның 

жеке  басының  моральдік  қасиеттерін  таныта 

білуі ғана емес, оның қоғамдағы орнын, абы-

ройы  мен  беделінің  көрінісі.  Әсіресе  әдеп ті-

лік,  ибалық  қасиет  қазақ  әйелінің,  жас тардың 

табиғатына  тән,  олардың  санасында  берік 

қалыптасуы,  оның  ізгі,  яғни,  жағымды  деп 

қабылданған  дәстүрлі  құндылықтарға  сай  бо-

луы талап етіледі. Қазақ әйелдері үл кен нің ал-

дын кесіп өтпеу, дауыс көтеріп сөй лемеу, қайын 

жұртындағы үлкен, әрі сыйлы адамдардың атын 

атамау,  ат  тергеу  сияқты  әдеп тілікке  қатысты 

ережелерді қатаң сақ та ған. 

Менің ойымша, осы дәстүрлер халықтың 

идеологиясының  негізін  құрайды.  Ендеше,  

қазақтың  ғасырлар  бойы  жинақтаған  осы 

жақ сы дәстүрлерін сақтау керек. Оны жаңар-

та отырып, ұлт сана-сезімінде бекіту қажет. 

Жасыратыны  жоқ,  ғасырлар  бойы  қазақ 

жерін де  орыс  тілінің  үстем  болуы,  біздің 

ой-сана мыздың  соларға  бағынышты  бо-

луы әлі де жалғасын тауып келе жатыр. Бұл 

қазақ  тілінің  аясының  тарылуына,  дәстүр 

мен  ұлттық  тәрбиенің  өзгерісіне  әкеліп 

отыр. Қазіргі тәрбиенің барлығы да болашақ 

ұрпақты  ұлт тық  салт-санаға, дәстүрге қиғаш 

жолдарды  ұстануға  құрылған.  Сөйтіп,  қазіргі 

жаһан дануға  еліктеп,  қазақ  халқының  ғасыр-

лар  бойы  қалыптасқан  әдет-ғұрпына  қауіп 

төн діріп отырмыз. Бұғанасы қатпаған, өмірлік 

көзқарастары  әлі  қалыптаспаған  жас  ұрпақ-

тың сана-сезіміне батпандап кіріп, мыс қал дап 

шығатын бұл усойқы үрдістің алдын тек қазақи 

салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты дәріптеп, халықтық 

педагогиканы тәрбие жұмысына кеңінен пайда-

лану арқылы ғана қол жеткізе аламыз.

Халқымыздың  ауыз  әдебиетінен,  аңыз, 

дас  тан -қис саларынан,  қазақ  этносының  салт 

-дәстүр,  әдет-ғұрып,  этнографиялық  ерек  ше -

ліктерін саралаған зерттеулерден ине  мен құдық 

қазғандай құрастырылған бұл  ең бек тің  мектеп-

ке  дейінгі,  мектеп,  лицей,  гимназия,  колледж 

және ұстаздар тәрбиелейтін жоға ры оқу орын-

дары үшін құндылығы менің ше өте зор. 

Кітап 

Дарина 

Есенқызының 

және 

Дінмұхамед Есенұлының қолтума суреттері за-

ман талғамына сай безендірілгені де құп тар лық 

жай.

Сондықтан бұл еңбектің қалың оқырманға 

жол тартып, біздіңше, өз ұлтын сүйетін әрбір 

зиялы  азаматтың  рухани  өресін  биіктетуге 

бағытталған сенімді серігіне айналатынына 

сенімдеміз.

Салт-дәстүрім – таусылмайтын байлығым

Халық даналығы.

38

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

УДК 372.4 

Д.М.Советканова., А.Е.Садыкова

Магистры педагогических наук

ПООЩРЕНИЕ ВПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ПРАКТИКЕ

В настоящее время, вопрос о применении поощрения  является очень актуальным, по-

скольку значение поощрений в системе воспитательных воздействий весьма локально, хотя 

оно и не принадлежат к числу воспитательных средств, которое нужно повседневно и на 

каждом шагу. Однако большинство педагогов употребляют его, в качестве доминирующих, 

не учитывая тот факт, что на сегодняшний день теория и практика воспитания располагает 

богатейшим арсеналом различных методов и приемов. В данной статье под методам стиму-

лирования деятельности и поведения понимаются методы воздействия на мотивационную 

сферу личности, направленные на побуждение воспитанников к улучшению своего поведе-

ния, развития у них положительной мотивации поведения. 

Ключевые слова: поощрение, метод, обучение, развитие, учиетель, оценка, отношение, 

поступок.

Мақалада  оқу  үдерісіндегі  мақтау  арқылы  оқушылардыынталандырудың  жалпы  әдіс-

тәсілдері жан-жақты ашылған. Бүгінгі таңдағы мадақтау әдісінің оқыту мен тәрбие процесінде 

алатын орны мен қолдану рөлі сипатталады. Мақтау әдісінің педагогикалық-психологиялық 

аспектілері берілген. Оқушының оқу және қабылдау қабілеттері ерекшеліктеріне байланы-

сты сабақты түрлі формада өткізу жолдары көрсетілген.

Түйін сөздер: мақтау, әдіс, оқу, даму, мұғалім, бағалау, қарым-қатынас, іс-әрекет.

Now, the question of application of encouragement is very actual, as value of encouragement in 

system of educational influences very locally though it and don’t belong to number of educational 

means  which  is  necessary  daily  and  continually.  However  the  majority  of  teachers  use  it,  as 

dominating, disregarding that fact that today the theory and practice of education has the richest 

arsenal of various methods and receptions. In this article under methods of stimulation of activity 

and behavior methods of impact on the motivational sphere the persons directed on motivation of 

pupils to improvement of the behavior, development in them positive motivation of behavior are 

understood.

Keywords:  encouragement,  method,  training,  development,  uchiyetel,  assessment,  relation, 

act.

В педагогике обучения и воспитания есть 

много сложных проблем, но одной из клю-

чевых  и  наиболее  важных  является  про-

блема  стимулирования,  т.е.  того,  как  воз-

действовать  на  ребёнка,  чтобы  добиться  от 

него  желаемого  поведения.  Действенными 

способами воздействия учителя на учеников 

являются поощрения. Нужно ли вообще по-

ощрять    ребенка?  Разве  он  должен  хорошо 

учиться,  быть  послушным,  трудолюбивым, 

вежливым ради подарка? В наши дни среди 

педагогов и широкой общественности быту-

ют самые разные взгляды на использование 

поощрений  в воспитании детей. Одни счи-

тают, что надо как можно чаще наказывать 

и как можно реже поощрять, другие наобо-

рот,  советуют  чаще  использовать  поощре-

ния,  наказывать  же  лишь  изредка.  Некото-

рые думают, что следует только поощрять, а 

наказывать не надо совсем. А есть и такие, 

кто убежден, что истинное воспитание – это 

воспитание вообще без каких бы то ни было 

поощрений и наказаний.Проблемой исполь-

зования  методов  поощрения  и  наказания 

39

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

занимались  К.Д.Ушинский,  Л.Н.Толстой, 

В.А.Сухомлинский,  А.С.Макаренко  и  дру-

гие.  В  настоящее  время  этой  проблемой 

занимаются  Л.Ю.Гордин,  Н.Е.Щуркова, 

В.Ю.Питюков.  Но  нетрудно  заметить,  что 

работы этих и многих других учёных полны 

самых  противоречивых  утверждений  –  от 

непомерно расширительного толкования по-

ощрений и наказаний, попыток выдать их за 

какие-то  «универсальные»  воспитательные 

средства  до  почти  полного  отрицания  их 

педагогического  значения.  Поощрение  это 

метод, который представляет собой особый 

случай  сложных  психолого-педагогических 

ситуаций,  характеризующиеся  необходи-

мостью  регулировки  отношений,  внесения 

в  них  определенных  точно  дозированных 

изменений, иными словами – его педагоги-

ческой  коррекции.В  школе  используются 

разнообразные  виды  поощрений.  Наибо-

лее  распространенными  являются  похвала, 

благодарность, различные виды наград (по-

хвальная  грамота,  награждение  медалью 

по  окончании  школы).  В  практике  работы 

используются  и  такие  поощрения,  как  по-

четное  право  открыть  соревнование,  вести 

программу утренника и др. Поощрение ока-

жет  большое  воспитательное  воздействие 

на  детей,  если  учитель  учтет  при  оценке 

их  деятельности  не  только  результат,  но  и 

пути, способы, при помощи которых учени-

ки достигли этих результатов. Если способ-

ный  ученик  быстрее  добился  результатов, 

а  другой  –  медленнее,  но  более  упорным 

трудом,  то  особого  поощрения  заслужива-

ет  труд  второго  ученика.  В  использовании 

поощрений  важно  учитывать  особенности 

характера  ученика.  В  поощрении  особенно 

нуждаются  дети  несмелые,  неуверенные. 

Положительная  оценка  труда,  поведения, 

поступков укрепляет у них веру в свои силы, 

поднимает  на  новую  ступень  нравственно-

го развития. В классе всегда есть учащиеся, 

которые любят поощрения. В отношении их 

нужно  быть  особенно  осторожными.  Всей 

своей  работой  учитель  стремится  показать 

таким учащимся, что сделанное ими доступ-

но многим. Однако он не может не отмечать 

их. Важно иметь к виду, что к поощрениям 

очень чувствительны учащиеся начальных и 

средних  классов.  Поэтому  в  работе  с  ними 

приходится  чаще  прибегать  к  поощрениям. 

Но лучше, если это будут коллективные по-

ощрения. Поощрять учащихся можно лишь 

за  действительные  успехи,  обычные  дела 

школьники должны выполнять как сами со-

бой  разумеющиеся.  В  школе  могут  встре-

титься  такие  учащиеся,  которых  не  за  что 

поощрять. Опытные учителя не ждут, когда 

ученик в чем-то отличится, чтобы его отме-

тить. Они организуют его поведение и отме-

чают первые успехи. Поощрение направле-

но на совершенствование ребенка. Отмечая 

успехи  в  деятельности  и  поведении  детей, 

воспитатели,  коллектив  учащихся  вызыва-

ют  у  них  стремление  сделать  еще  больше. 

Поэтому  формы  поощрения  должны  быть 

максимально  подвижными,  динамичными. 

Рас смотрим  вначале  основные  меры  поощ-

рения в воспитании детей. В числе наиболее 

употребительных  мер  индивидуального  и 

коллективного  поощрения  следует  назвать, 

прежде  всего,  поручение  почетных  обязан-

ностей.

Школьная  оценка  непосредственно  вли-

яет на становление самооценки. Дети, ори-

ентируясь на оценку учителя, сами считают 

себя  и  своих  сверстников  «хорошими»  или 

«плохими»  учениками,  наделяя  представи-

телей каждой группы набором соответству-

ющих качеств. Оценка успеваемости в нача-

ле школьного обучения, по существу, явля-

ется оценкой личности в целом и определяет 

социальный статус ребенка. Для того, чтобы 

ориентироваться в этом мире, ребёнку нуж-

на  оценка  его  действий.  То  есть  без  систе-

мы поощрений в любом случае не обойтись. 

Педагог  должен  грамотно  и  своевременно 

применять  методы  стимулирования,  с  уче-

том индивидуальных особенностей каждого 

ребёнка.

Ведь школьные оценки делают из ребен-

ка,  способного  в  математике  и  физически 

слабого на физкультуре, середнячка, уравни-

вают его со всеми. Но ведь каждый ребенок 

чем-то одарен, в чем-то гений, а система оце-

40

ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ

нивания стирает все, заставляя забыть о сво-

их сильных сторонах и о том, что ему было 

действительно интересно. Ведь в погоне за 

хорошими отметками по всем предметам, он 

теряет самое главное – увлечение, желание, 

задор. Отметки усредняют, ставят в ограни-

чительные рамки, навешивают штампы и яр-

лыки, заставляют «соответствовать». Много 

знаю щий,  но  не  умеющий  высказать  свои 

мысли  ребенок,  получая  раз  за  разом  пло-

хие оценки, будет только злиться, расстраи-

ваться и в конце концов потеряет интерес к 

обучению.  Умелое  применение  поощрений 

требует от учителя педагогического такта и 

определенного мастерства. Всякое действие 

должно сопровождаться анализом причин и 

условий, породивших применение того или 

иного  метода.  Важным  условием  развития 

самостимуляции  в  использовании  поощре-

ния  является соблюдение меры. Трудно даже 

сказать, что более вредно в воспитании: за-

хваливание,  злоупотребление  поощрением.

Можно  высказать  предположение,  что  по 

мере  совершенствования  воспитательного 

процесса, роста педагогической квалифика-

ции  учителей,  их  мастерства  в  школах  все 

меньше будет случаев неумелого, порой про-

тиворечащего  элементарным  нормам  этики 

и права, использования поощрений. Напро-

тив, все более станет использоваться поощ-

рение как педагогическая коррекция, точно 

рассчитанное  и  тонко  осуществленное  воз-

действие  учителя  и  общественного  мнения 

коллектива. Однако само собой это не про-

изойдет.Под поощрением в широком смысле 

понимают  целенаправленное  внешнее  воз-

действие,  оказывающее  продолжительное 

фиксированное влияние на мотивационную 

сферу  личности  ребенка.  Использование 

мето дов  поощрения    должно  основывать-

ся  на  принципе  гуманизма.  В  них  должна 

проявлят ься забота о росте личности. Метод 

поощрениядолжен  быть  ведущим.  Данные 

методы  должны  быть  индивидуализирова-

ны,  учитывать  возраст,  психологические 

особенности  личности  и  педагогическую 

ситуацию.  Такт  в  поощрении  необходимый 

элемент.

То есть можно сказать, что этическое со-

держание  поощрений  в  воспитании  детей 

лежит не в самих формах воздействия, точ-

нее, не в  них главным образом, а в  тех от-

ношениях, которые возникают в процессе их 

применения  в  конкретных  условиях  воспи-

тания. Какой-то раз и навсегда данной этики 

наказания и поощрения нет. Однако отсюда 

совсем, не следует, что все средства хороши 

и все дозволено педагогу, если он руковод-

ствуется благой целью. Так как что важной 

специфической  особенностью  поощрения 

как  средств  педагогического  стимулирова-

ния деятельности школьников является, то, 

что их следует применять значительно реже, 

чем другие средства педагогического воздей-

ствия,  в  связи  с  тем,  что  длительный  опыт 

показывает: поощрения как и лекарственные 

средства, в медицине, требуют четкой дози-

ровки  и  режима  приема,  неумение  или  из-

быточное  применение  этих  методов  может 

привести не только к отрицательным резуль-

татам, но и к не исправимой ошибке.

41

ҰЛТТЫҚ ТҰЛҒА

ӘОЖ 9.93

С.Д.Ізтілеуова

филология ғылымдарының докторы, ҚазҰПУ – дың

«Тұлғатану» орталығының жетекші ғылыми қызметкері

жүктеу/скачать 5,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: