Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| тау (концентрациялау) өсері деп атайды.
Қоректік затгардың ыдырау процесі дүрыс жүру үшін фермент беткейіне жинақталған суб- страттар молекулаларының белгілі аудандары бір-бірімен жанасуы керек, демек олар біріне- бірі бағдарлануы керек. Ферментгердің осын- дай багдарлау өрекетінің өсерінен қоректік зат- тардың ыдырау процесі мындаған есеге шап- шаңдайды. Ф ерм енттердің негізгі қаси еті оларды ң күрделі құрылысына байланысты. Қазіргі де- рекгерге қарағанда фермент молекулаларында белсенді орталық деп аталатын бөлік болады. Ферменттер қоректік затқа эсер ету үшін суб страт молекулаларының пішіні осы белсенді ор- талықтың пішінімен үйлесуі керек (20-сурет). Белсенді орталық функционалдық топтан (мы салы, сериннің ОН ' - тобы) немесе жеке амин қы ш қы лы н ан түрады. Қ азіргі кезде біраз ферменттердің белсенді орталығының табиғаты ж ақсы зерттелген. Мысалы, химотрипсин ферментінің белсенді орталығы екі бөлікген түратын көрінеді. Оның бірінші бөлігі - сіңіру аймағы. О ған се рин, гистидин, аспарагин қы ш қы лдары ны ң қалды қтары кіреді. Белсенді орталықтың бұл бөлігінің пішіні май тамш ысы төрізді. Белсенді орталықтың екінші бөлігі - катализдік топ. Ол арқылы фермент субстрат молекулаларының белгілі бір орталықтарын шабу- ылдап, көп багытты катализ процесін жүргізеді. Қазіргі кездегі деректерге сөйкес фермент пен субстрат өзара өрекеттестікте болады. Субстрат өсерімен кейбір фермент өз белсенді орталығының пішінін, өзінің функционалдық тобын зор катализдік белсенділік көрсететіндей етіп бағыттайды. Өз кезегінде ферментпен қосылыса келе субстрат та белгілі дөрежеде пішінін (конфигурация- сын) өзгереді. Осыньщ нөтижесінде оның белсенді орталықтың функ- ционалдық тобымен жанасу мүмкіндігі артады. Х имиялық реакция соңында фермент - субстрат кеш ені ажырап, соңғы ыдырау өнімі бөлінеді де, фермент босанады. Осыдан соң босанған белсенді ор- тал ы қ субстратты ң б а сқ а м олекуласы м ен бай л ан ы сад ы . Ал ферменттік реакция қарқы н ы н а ф ерм ент пен субстрат табиғаты мен мөлшері, температура, қысым, өрекеішіл орта деңгейі, басытқы- ньщ (ингибитор) болу-болмауы т.с.с. эсер етеді. 20-сурет. Фермент пен супстрат орекеттестігі: 1-субстрат, 2-фермент беткейі 91 109- сүрақ. Ac қорыту ферменттері қалай жіктеледі? Ф ерм ен ттердің қ азір гі кезде қолданы лы п ж үрген жіктеуі биохимиктердің 1961 жылы Мөскеуде өткен Халықаралық съезінде қабылданған. Бұл жіктеудің негізіне фермент жүргізетін реакция- ны ң түрі алынған. Ал фермент аты өзі ыдырататын субстрат атына - аза - деген жалғау қосудан шығарылады. Мысалы, целлюлозаға (клет чатка) эсер ететін фермент целлюлаза, мальтозаға эсер ететін фер мент - мальтаза т.с.с. аталады. Осы принциппен барлық ферменттер алты топқа бөлінген. Ac қорыту ферменттері үшінші - гидролазалар тобына жатқызылған. Олар органикалық қосылыстарды су қосу ар- қылы ыдыратады, сондықтан мүндай реакция гидролиз деп аталады. Гидролазалар тигізетін өсерлеріне қарай үш топқа бөлінеді. Гликолиздік ферменттер - (амилаза, декстриназа, глюкозидаза (маль таза), галактозидаза (лактаза), фруктофуронидаза - сахараза т.б.) - гликозидтік қосылыстарға, протеолиздік ферменттер (пепсин, ка- тепсин, реннин (химозин), трипсин, химотрипсин, эластаза, энтеро киназа, коллагеназа, карбоксипептидаза, карбоксипептидаза А, ами- нопептидаза т.б.) - пептидті байланыстарға, липолиздік ферменттер (липаза, фосфолипаза А, сілтілік фосфотаза т.б.) - эфирлі байланыс- тарға эсер етеді. Кэптеген ферменттер бұйығы (профермент) түрде бөлінеді. Олар не басқа гидролиздік ферментгердің, не электролиттердің, не жеке иондардың (кальций, магний, цинк) өсерімен белсенді түрге айна- лады. Әрекеттерінің мағынасына қарай ферменттер экзо- жөне эн- доферменттер больш бөлінеді. Экзоферменттер мономерді субстрат- тьщ шеткей тізбектерінен бөлсе, эндоферменттер полимер тізбегінің іш кі байланыстарына эсер етеді. Ac қорыту ферменттерінің өсері бір-біріне тәуелді жөне субстрат қасиеттерімен тығыз байланысты, сонды қтан олар ферменттік жүйе қүрады. Ферменттік жүйе деп қоректік заттардың полимерлі молекулаларын белгілі ретпен ыды рататын ферменттер тобын атайды. Осы жүйенің қүрамындағы бір ферменттің қы зметі бүлінсе бүкіл ас қорыту процесі бүзылады. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|