Несіпбаев Іөлеутай биология гылымдарының докторы, профессор, Кдзақстан
жүктеу/скачать 13,53 Mb. Pdf көрінісі
|
nesipbaev t adam zhne zhanuarlar fiziologiiasy
| 110- сүрақ. Ауыз қуысында ас қалай қорытылады?
Ауыз қуысы сүйекті түлға сүйеніші мен арнаулы мүшелерден тұрады. Бүл мүшелерге ерін, үрт, қызьш иек, тіс, тіл, таңцай, тілшік, ауыз қуысына бөлу өзектері ашылатын үш жүп сілекей бездері жөне көмекей бездері жатады. Ауыз қуысының түлға сүйеніші жоғарғы жөне төменгі ж ақ сүйектерден, олардың байланыс сіңірлері мен еттерінен тұрады. Іш жағьшан ауыз қуысы көп қабатгы жалпақ эпи- телийден құралған сілекейлі қабы қпен астарланады. Осы сілекейлі қабықта көптеген кілегей жөне сілекей бездері болады. Олар орнала- 92 су орш>іна қарай ерін, ұрт, тіл, тілшік бездері деп аталады. Ауыз қуысына үш жұп ірі сілекей бездерінің (шықшыт, алқым, бүғақ) де өзегі ашылады. Ауыз қусындагы ас қорыту қоректі қабылдау жөне оны шайнау, сілекеймен шылау, жүту процестерінен тұрады. Қабылданған қорек ауыз қуысында шайналып, жаншылады, үнтақталынады (механика- лы к өндеу) жөне сілекейдің өсерімен оның қүрамалары ериді, кейбір заттар (көмірсулар) ьщырай бастайды (химиялық өндеу). Қорек ауыз қуысында үзақ аялдамайды. Сілекей қүрамындағы муцин (шырыш) өсерімен қорек үнтақтары бірігіп жентектеледі де, ол жүтылады. Жұту процесімен ауыз қуысындағы ас қорыту аяқталады. Жуту - рефлекс түрінде атқарылатын процесс. Ол тізбектелген бірнеше өрекетгер жиынтығы. Бүл процесс азық жентегінің тандай мен тіл түбіндегі тіл - ж үтқы нш ақ нервінің сезімтал үштарын тітіркендіруінен басталады. Қозу толқыны сопақша мидағы жүту ор- талығына жетіп, одан тіл асты (бұғақ), үшкүл, тіл - ж ұтқынш ақ, кезеген нервтердің эфференттік талшықтары арқылы ауыз қуысы- ның, жүтқыншақтың, көмекей мен өңештің еттеріне беріледі. Тіл мен ж үтқынш ақ етгерінің үйлесімді жиырылуының өсерінен азық жентегі өңеш шанағьша (воронкасына) түседі де, одан өңеш бойымен қарынға қарай жылжиды. 111-сүрақ. Сілекей деген не, оның қүрамы, қасиеттері, маңызы қрндай? Сілекей ірі үш жұп сілекей бездері мен ауыз қуысының сілекейлі қабығында орналасқан көптеген майда бездер секреттерінің қосын- дысы. Сілекей бездері сірлі (серозалы), шырышты жөне аралас бездер болып бөлінеді. Ш ырышты бездерге тандай, ұрт, тіл түбі бездері, сірлі бездерге - шықшыт бездері мен тілдің бүйір беткейінің бездері, ал аралас бездерге - бүғақ, алқым бездері мен ерін бездері жатады. Шырышты бездер түтқыр, шьфышқа (муцинге) бай сілекей, сірлі бездер - сұйы қ, электролитгерге бай, қүрамында белок пен ферменттері бар сілекей бөледі. Сілекей - түссіз, жеңіл көпіретін, иіссіз, дөмсіз, өлсіз сілтілік реакциялы, тығыздығы 1,002 - 1,012 тұтқыр сүйық. Оның құра- мында 99-99,4% су жөне 0 ,6 -1 % құрғақ зат болады. Сілекейдің сусыз бөлігінің құрамында түрлі органикалық затгар - белоктар, муцин (шырыш), ферменттер жөне бейорганикалық тұздар болады. Сілекейде натрий, калий, хлор, кальций, фосфор т.б. эле- менттер белгілі бір тұрақты мөлшерде кездеседі. Сілекей қүрамьша кейбір зат алмасу өнімдері - көмір қышқылы, несепнөр, аммиак т.б. кіреді. Қүрамында амилаза (птиалин) жөне глюкозидаза (мальтаза) 93 симпатикалық түйінінде тоғысады да, одан басталған түйіннен соңғы (постганглийлік) талшықтар сілекей бездеріңде аяқталады. Сілекей оездерш жүикелендіретін парасимпатикалық нервтер тіл-жұткыншақ жөне бетгас нервтердің құрамьша кіреді. Шықшыт безі тіл-жұтқыншақ нервінщ құлақ-ідықшыпық тармағымен, ал алқым мен бұғақ бездері - оетпк нервтің дабыл шегі атгы тармағымен жүйкеленеді. Парасимпатикалық нерв қозғанда сілекей безінің қан тамырлары кеңейіл, торшалар мембранасыньщ өтімділігі жоғарылайды да, қүра- мында органикалық жөне бейорганикалық заггары аз сілекей мол оөлшеді. Симпатикалық нерв қозғанда органикалық жөне бейорга- никалық заггарға бай сілекей аз мөлшерде бөлінеді. Қалыпты жағ- даида адам тәулігіне 1,5 л сілекей бөледі. Сілекей бөлу орталығьшан қозу толқыны тек қана сілекей бездеріне ғана бағытгалмайды, сонымен қатар таламусіъщ, гипоталамустың жөне үлкен ми жарты шарларының тиісті құрылымдарына да беріледі. Сондықтан сілекей тек қорек қабылдағанда ғана емес, тамақтану процесшен қабатгаса жүретін түрлі шартгы белгілердің (мысалы, көру иіс т-6-) өсерінен де бөлінеді. Бүл шартты белгілер үлкен ми жарть! шарларында орналасқан орталық арқылы эсер етеді. Демек, сілекей оөлу шартты рефлекс түрінде де атқарылады. Сол себепті сілекей бөлуді күрделі рефлекстік процесс деп атайды. Сілекей бездерінің қызметін гуморальдық жолмен реттеудің тек қосалқы ғана рөлі бар. Парасимпатакалық нервіі ттркеңдіргеңце ұлпа- лыҚ гормон - калликреин бөлінеді. Оның өсерімен қан тамырлары кеңейіл, торша мембранасыньщ өтшділігі жоғарылайды. жүктеу/скачать 13,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|