442
а) арнайы субьектінің – банктің немесе несиелік ұйымның болуы;
б) арнайы обьектінің – қаржылық құралдардың болуы;
в) банктік құқықтық қатынастар арқылы мемлекеттің ақшалай-несиелік
саясатының іске асырылу, яғни, құқықтық қатынастың нысандарын жəне
оларды іске асырудың ережелерін анықтауда тараптардың ерік білдіру
бостандығының болмауы, сондай-ақ, осы құқықтық қатынастарға мемлекеттің
тікелей немесе жанама түрде қатысуы.
Субьектілердің құрамына қарай банктік құқықтық қатынастардың
келесідей түрлері болады:
а) екінші деңгейдегі банктер мен клиенттер арасындағы қатынастар;
б) екінші деңгейдегі екі банктің арасындағы банктік операцияларды іске
асыру жөніндегі қатынастар (яғни, коммерциялық банктер арасындағы);
в) ҚР ҰБ мен екінші деңгейдегі банктер арасындағы қатынастар;
г) екінші деңгейдегі банктер арасындағы одақтар, ассоциациялар,
клирингтік палаталар жəне басқа да туынды құрылымдар құру жөніндегі –
мүшелік құқықтық қатынастар;
д) ҚР ҰБ мен үкімет арасындағы өзара өкілдік қатынастары;
е) ҚР ҰБ мен жоғарғы өкілетті билік органдары (яғни, ҚР Парламенті)
арасындағы тағайындау жəне есеп беру қатынастары.
Сондай-ақ, банктік құқықтық қатынастар банктік операциялардың
сипатына қарай топтастырылуы мүмкін, яғни, банк борышқор ретінде
қатысатын пассивтік банктік операциялар – банктік шот шарты, бағалы
қағаздарды шығару; банк несие беруші ретінде қатысатын активтік банктік
операциялар - несиелік шарттар жəне ақшалай талапты беріп қаржыландыру
шарты; делдалдық банктік операциялар – есеп айырысу жөніндегі құқықтық
қатынастар; қосалқы банктік операциялар – ақпараттық жəне басқа қызмет
жөніндегі құқықтық қатынастар деп топтастырылады.
Мазмұнына қарай құқықтық қатынастар келесідей тəртіпте топтастырылуы
мүмкін:
а) мүліктің бір түрі ретінде ақшалай қаражаттармен байланысты мүліктік
қатынастар;
б) банктік құпия режимін қамтамасыз етумен, қандай да бір атауларды,
банктің іскерлік беделін қорғауды, рейтинг тағайындаумен байланысты мүліктік
емес қатынастар;
в) банктің жəне тұтастай банктік жүйенің ішкі ұйымдық құрылымын
қалыптастырумен байланысты ұйымдастырушылық қатынастар.
Банктік құқықтық қатынастардың туындау негіздеріне мыналар жатады:
а) заң нормасы (мысалы, мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру
немесе міндетті қорларды қалыптастыру барысында);
б) əкімшілік акт (мысалы, лицензия беру немесе қайтарып алу);
в) шарт немесе біржақты мəмле;
443
г) зиян келтіру.
Банктік құқықтық қатынастардың субьектілік құрамы жоғарыда
аталғандардың барлығымен анықталады жəне келесідей бірнеше деңгейлерге
бөлуді көздейді:
а) банктің клиенттері – азаматтар, заңды тұлғалар, олардың жекелеген
бөлімшелері, басқа да ұйымдар;
б) несиелік ұйымдар, бəрінен бұрын, банктер;
в) банк ретінде, мемлекеттік атқарушы билік органы жəне банктік жүйенің
орталығы ретінде қатысатын ҚР Ұлттық банкі;
г) туынды банктік құрылымдар – банктік одақтар, ассоциациялар, лигалар,
концерндер, клирингтік палаталар;
д) банктік қызметті мемлекеттік реттеу жəне банктік жүйемен өзара
қатынасы функцияларын іске асыратын билік органдары. [22-23] (Алексеева
Достарыңызбен бөлісу: