Есеналиева жанар е с е н

209
Лингвистиканың өзекті мәселелері
1. Когнитивтік жүйе әмбебап сипатта болады, оның көлемі 
мен  тұтастығындағы  айырмашылық  түрлі  ұлт  өкілдері 
өркениетінің деңгейіне байланысты. Лексикалық жүйе ұлттық 
сипатта болады, түрлі тілдердің лексикалық жүйесі арасындағы 
айырмашылық, алдымен, ішкі бөліктерге бөлінуіне байланысты. 
2. Функционалдық 
айырмашылықтарға 
келсек, 
когнитивтік жүйе тану процесі мен еңбек әрекетене бағытталған 
болса, лексикалық жүйе коммуникацияға бағытталған.
3. Генетикалық  тұрғыдан  когнитивтік  жүйе  лексикалық 
жүйеге қарағанда алғашқы болып табылады және табиғатынан 
консервативтік саналатын лексикалық жүйеге қарағанда тезірек 
қарқынды жетіліп, дамып отырады. 
4. Когнитивтік  жүйе  лексикалық  жүйеге  және  жалпы 
тілдік  жүйеге  қарағанда  толығырақ,  байырақ  болып  көрінеді, 
лексикалық жүйе когнитивтік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде 
қарастырылады. 
5. Когнитивтік  жүйе  арқылы  адам  дүниені  танып,  өз 
көзқарасын  лексикалық  жүйенің  көмегімен  суреттей  алады. 
Дүниенің  әлдебір  тұрақты  ұлттық  моделін  айқындау  үшін, 
ұлттық  өмір  элементтерінің  өзара  қарым  –  қатынасын, 
құрылысын білуге тырысу қажет.
Когнитивтік  лингвистика  когнитивтік  құрылымдарды 
қарастырумен  қатар,  адам  санасында  тілдік  және  тілдік  емес 
білімдер жүйесінің құрылымын, сондай – ақ тілдік және тілдік 
емес  ақпараттарды  1.игеру,  2.өңдеу,  3.қолдану  тәрізді 
әрекеттердің жүзеге асуын қарастырады. Тілдік таңба арқылы 
кодқа салынған ақпараттарды ашып немесе ақпараттарды кодқа 
салу  тәрізді  әрекеттер  когнитивтік  лингвистиканың  құзырына 
жатады.
Зерттеуші С.Г.Воркачаевтың тіл мен таным, тіл мен ойлау 
мәселесі  жөнінде    мынадай  пікірі  бар:  «Тіл  мен  таным 
процестерінің  арақатынасын  көрсету  тіл  қолданысының 
когнитивтік  жүйесіне  сүйенеді.  Тіл  мен  ойлаудың,  тіл  мен 
танымның арақатысы адам баласының интелектуалды өмірінде 
құндылықтар  қаншалықты  рөл  атқаратынын  белгілеп  береді. 
Тіл  мен  таным  арақатысын  сипаттайтын  ұғымдар  белгілі  бір 
құрылымға түседі».

Лингвистиканың өзекті мәселелері
210
Әлемнің тілдік, ғылыми бейнесі әр этноста әртүрлі болуы 
этностың  тәжірибесі  мен  біліміне  байланысты.  Себебі  тілдік 
таңбаның  таңбалаушы  қызметі  сыртқы  дүниемен  тікелей 
байланысында емес, адамның өмірінен көрген – білген, көңілге 
түйген  білімінің  негізінде  болып  табылады.  Әр  халықтың 
тәжірибесі әртүрлі болғандықтан, ғаламның тілдік бейнесі мен 
ғылыми  бейнесі  де,  адамдар  тәжірибесі  де  әртүрлі  болуы  – 
заңды құбылыс. Осы ретте әлем бейнесі, әлем тілдік бейнесі, 
әлемнің  ғылыми  бейнесі,  ұғым,  концепт  сияқты  термин  – 
ұғымдардың маңызы ерекше. Көптеген зерттеушілердің пікірі 
бойынша,  ұғым  мен  концепт  арасында  айырмашылық  бар: 
концепт  –  ұжымдық  білімнің  бірлігі,  сана  (жоғары  рухани 
құндылықтарға жол ашушы) этномәдени ерекшелігі бар тілдік 
бірлік ретінде таңбаланады.
Ұғым  белгілі  бір  нысанның  ең  мәнді  және  жалпылама 
белгілерін анықтайтын сананың нәтижесі болып табылады. Ал 
концептіде  нысанның  маңызды  белгілерімен  аралас  маңызды 
емес  белгілері  де  қамтылуы  мүмкін.  Сондықтан  да 
терминологиялық бірліктер де аса күрделі таңба болғандықтан, 
оларды  дәстүрлі  тілдік  тұрғыдан  қарастыру  ғана  жеткіліксіз 
болады.  Өйткені  терминдер  мазмұны  көптеген  экстра-
лингистикалық факторларға байланысты болып келеді де, адам 
санасында тілдік және тілдік емес білімдер жүйесін құрайды. 
Терминдер  ұлттың,  халықтың  тәжірибесін,  қоғамдағы 
адамдардың бір – бірімен байланысын, шаруашылығын, рухани, 
материалды  мәдениетін  т.б.  концептуалдық  ғылым  кешенінде 
өз  бойына  жинақтайды.  Осы  тұрғыдан  терминдер 
антропоцентристік  бағытта  қарқынды  дамып  келе  жатқан 
когнитивтік лингвистиканың жаңа саласы ретіндегі когнитивтік 
терминология арнасында зерттелуі тиіс.
Ізденіс//Поиск. Гуманитарлық гылымдар сериясы және  
жаратылыс, техника ғылымдарының сериясы.  
2(4) /2014ж. 37-41бб.
Әдебиет
1. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический 
и лингвокультурологические аспекты.- М., 1996.- 285 с.

211
Лингвистиканың өзекті мәселелері
2. Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. –М., 1997.-289с.
3. Пузиков  П.Д.  Понятие  и  их  определение.  –Минск.:  Наука  и 
техника, 1970, -70с.
4. Қасым  Б.Қ.  Қазіргі  қазақ  тілінің  теориялық  және  қолданбалы 
аспектісі (мақалалар жинағы) Алматы, 2010, -370б.
5. Аскольдов С.А. Концепт и значение. –М.: Знание. 1981. -175с.
6. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. М.: Русские словари, 
1996, -416с.
7. Краткий словарь когнитивных терминов.- М., 1996, -245с.
8. Ли.В.С.  Парадигма  знания  в  современной  лингвистике.- 
Алматы,2003. -137с.
9. Шалбаева  А.  Жақсылық/жамандық  концептілерінің  танымдық 
көрінісі. Фил. ғыл. кан.диссертациясының авторефераты, Алматы, 2010,-24б.
10.  Елемесова  Ш.  Көркем  мәтіндегі  ұлттық  мәдениеттің  тілдік 
релеванттары. Алматы, 2005 -210б.
11.  Алимжанова  Г.М.  Сопоставительная  лингвокультурология: 
взаимодействие языка, культуры и человека. Алматы, 2010,-319с.
12.  Костин  А.В.  Способы  концептуализации  обиходно-бытовых 
понятий в разножанровых произведениях В.И.Даля: Автореф. дис...канд.
филол наук.-Саратов, 2004.-24с.
13.  Файзулла  Г.Ф.Когнитивтік  лингвистика  ұғымдарының 
ерекшеліктері  //Жана  ғасырдағы  Қазақстанның  тілдік  кеңістігі  және 
әлемдік лингистиканың өзекті мәселелері. Алматы.-2008, -919б.
14.  Жаманбаева  Қ.  Тіл  қолданысының  когнитивтік  негіздері: 
эмоция, символ, тілдік сана – Алматы: «Ғылым», 1998.-140б.

жүктеу/скачать 10,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: